شەجىرەنى ءبىلۋ – ۇلتتىق رۋحىتىڭ تازالىعى!
شەجىرەنى ءبىلۋ – قاننىڭ، ءتىلدىڭ، ءدىڭنىڭ، ءدىلدىڭ،
ۇلتتىق رۋحىتىڭ تازالىعى
رەداكتسيادان: استانا قالاسىندا ‑ بالكىم قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت ‑ «شەجىرە كۇنى» اتاپ ءوتىلدى. ونى وتكىزۋشى كەيىنگى كەزدە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جاستارعا ءتۇسىندىرىپ، سول ارقىلى بولاشاق ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىن قالىپتاستىرۋعا ساليقالى قىزمەت ەتىپ جاتقان «ەلوردا بيلەر كەڭەسى» قوعامدىق بىرلەستىگى مۇشەلەرى – ەلىمىزدىڭ قادىرمەندى اقساقالدارى. بۇگىن وسى ءىس‑شارا تۋرالى اقپاراتپەن بولىسەمىز:
30.03.2024ج.، استانا قالاسى اباي اتىنداعى №87 مەكتەپ – ليتسەيىندە «شەجىرە كۇنى» ءوتتى. شەجىرە – ۇلتتىڭ قان تازالىعى، حالىقتىڭ ازباي كوبەيۋىنىڭ نەگىزى. ءتالىم-تاربيەلىك ءمانى زور جانە ىنتىماقتىققا، باۋىرمالدىلىققا شاقىرادى. اتا-بابا، ۇرپاقتار بىرلىگىنىڭ نەگىزى.
رۋحتىڭ مىقتىلىعى شەجىرە بىلۋدە، ياعني وتكەن تاريحىڭدى بىلۋدە جاتقانىن ەسكەرۋىمىز قاجەت. شەجىرە - قازاق حالقىنىڭ اتادان بالاعا ميراس بوپ كەلگەن قاسيەتتى اماناتىنىڭ ءبىرى. شەجىرە - حالقىمىزدىڭ قاسيەتتى مۇراسى. قازاقتىڭ توز-توز بوپ كەتپەسىنە كەپىل دە بولعان – شەجىرە..ول - ۇرپاقتىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنا دەيىن ءبىلىپ، جەتى اتاعا شەيىن قان ارلاستىرماي، (كەيدە ون، ون ەكى اتاعا دەيىن) قىز الىسپاي ۇرپاقتىڭ تازا ءوسۋىن كوزدەگەن حالىق دانالىعى. سونداي-اق، «جەتى عاسىرىن بىلمەگەن – ۇلت ەمەس، جەتى اتاسىن بىلمەگەن – قازاق ەمەس»، «جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتەسىز»، «تەگىن بىلمەگەن – تەكسىز» دەگەن اتالى سوزدەر قالدىرعان دا قازاق. قايسىسى بولسا دا رۋ نامىسىن كۇيتتەيتىن ءسوز ەمەس، ەر نامىسىن دۇيتتەيتىن سوزدەر.ەلدىكتى، بىرلىكتى قورعايتىن سوزدەر. XXI عاسىردىڭ باسىنان باستاپ، قازاقتىڭ زامانى تۋدى. حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسى ءوستى. ەل-جۇرت جاقسى مەن جاماندى، پاراسات پەن پارىقسىزدىقتى، ادال مەن ارامدى ايىرا ءبىلدى. حالىق ءوز تاريحىنا، تەرەڭدە جاتقان اتا-تەگىنىڭ شەجىرەسىنە بويلاي باستادى. بۇل حالقىمىزدى بىرىكتىرەدى.
قازاقتىڭ ءداستۇرى بويىنشا ءاربىر ادام ءوزىنىڭ جەتى اتاسىن ءبىلۋى مىندەت. سول جەتى اتا تومەندەگىدەي اتالادى:
بالاسى.
اكەسى.
- اتاسى.
- ءوز اتاسى.
- ارعى اتاسى.
- ۇلى اتاسى.
- ءتۇپ اتاسى.
- باباسى.
- تەگى .
- رۋى.
بالاسى مەن اكەسى، جەتى اتا (7 اتا) شەجىرەسىنە قوسىلمايدى.
قازاق حالقى وسى رەتپەن قانىن ارالاستىرماي، ۇرپاقتارىن تازا ۇستاۋعا ارەكەت ەتكەن. ءوزارا قۇداندالاسۋ تەك سەگىزىنشى ۇرپاق جۇرەجاتتان باستالۋى كەرەك. بىردە ون اتا، بىردە ون ەكى اتا دەپ تە ايتىلىپ ءجۇر. جاردەم كەيكىنىڭ «قازاقى اتاۋلار مەن بايلامدار» كىتابىندا بىلاي دەپ جازىلعان:
- اكە.
- بالا.
- نەمەرە.
- شوبەرە.
- شوپشەك.
- نەمەنە.
- تۋاجات.
- جۇرەجات.
- جەكجات.
- جۇراعات.
بۇل اكەدەن تاراعان ۇرپاقتىڭ اتالۋى بولۋى كەرەك.
ءبارىمىز، قازاق حالقىنىڭ، كەلەر ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعىن ويلاساق، حالقىمىزدىڭ شىعۋ تەگىن قاراستىرۋىمىز كەرەك، ول ءۇشىن شەجىرە ءبىلۋىمىز كەرەك. قازىر، قازاق ءۇشىن جاڭعىرۋ، قان تازالىعى اسا قاجەت. قازاق ءتىلىن، ءدىنىن، ءدىلىن، جەرىن، مادەنيەتىن قورعاۋ – مىندەتىمىز. حالىقتىڭ سانىن ءوسىرۋ - قارىزىمىز. ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋ – پارىزىمىز.
«جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتەسىز» دەگەن ءسوز ەر جىگىت ءۇشىن اۋىر ءسوز بولعان. جەتىمىن دە، جەسىرىن دە ەشكىمگە تەلمىرتپەگەن. سوندىقتان، اتا-اناسى ەر بالاعا اتا – تەگىن ءبىلۋدى – پارىزى ەتكەن. سونىمەن قاتار، ۇل بالا جەتى جۇرتىن دا بىلۋگە مىندەتتەگەن. ونى قازاقتىڭ تومەندەگى ماقالىنان بايقايمىز.
«جەتى اتاسىن بىلگەن ەر، جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر.
جەتى اتاسىن بىلمەگەن، قۇلاعى مەن جاعىن جەر». دەمەكشى، حالقىمىز ءتالىم-تاربيە ماسەلەسىن وت باسى – وشاق قاسىمەن شەكتەلىپ قالماۋىن قاداعالاعان. ەل قورعاۋداعى تاربيە ەر بالانىڭ قۇلاعىنا تۋعانىنان باستاپ قۇيىلعان. جاقسى ۇل تاربيەسى اكەگە سىن بولعان. اناسىنا ءمىن بولعان. «قازاق قىزعا قىرىق ۇيدەن، ۇلعا وتىز ۇيدەن تىيىم» جاساپ وتىرعان. «ەر جىگىتتڭ ەكى سويلەگەنى ولعەن» - دەپ، ءبىر ءسوزدى بولۋىن دا قاداعالاعان، تاربيەلەگەن.
جەتى اتا (جەتى جۇرت) جونىندە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور (مارقۇم) الما قىراۋباەۆا تومەندەگىدەي اتا تاراتۋدى كورسەتىپ كەتكەنىن ەسكە تۇسىرسەك. ولار:
- ءوز اتاسى ء(بىر جۇرتى),
- ناعاشى اتاسى ء(بىر جۇرتى)
- كىندىك اتاسى ء(بىر جۇرتى)
- سۇندەت اتاسى ء(بىر جۇرتى)
- ءپىر اتاسى ء(بىر جۇرتى)
- وكىل اتاسى ء(بىر جۇرتى)
- قايىن اتاسى ء(بىر جۇرتى).
«جەتى اتاسىن بىلگەن ەر، جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر» دەگەن. ەلىنە جاۋ تيسە، ەر جىگىت وسى جەتى جۇرتتىن جاۋدان قورعاۋعا مىندەتتى. رۋحى مىقتى قازاق دەگەن حالىقتى جويۋعا رەسەي يمپەرياسىنىڭ دا، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ دە شاماسى جەتپەدى. تەگىن بىلمەيتىن يۆان بولىپ كەتە جازدادىق. ماڭگۇرتتەنىپ كەتتىك ونى جاسىرۋىمىزعا دا بولمايدى. تەگىن جوعالتقان تەكسىز اتالۋى دا وسىدان. ەگەر، قازاق جاستارى اتا – تەگەن بىلمەي وسسە، ساناسىز توبىرعا اينالىپ كەتەتىنىن ەسكەرىپ وتىرۋىمىز كەرەك. رۋس – دەگەننىڭ ءوزى، رۋسىزدار قاۋىمداستىعى ەكەنى بەلگىلى.
ءبىز ۇلى دالانىڭ ۇلاعاتتى ۇرپاعىمىز. قارعا تامىرلى قازاقپىز. شەجىرە تاراتۋدى وتباسىندا دۇرىس جولعا قويىلۋى قاجەت. «جامان ۇل – ەلىنە قاس بولادى، جاقسى ۇل – ەلىنە باس بولادى – دەگەندەي جاسقى ۇلدى وتباسىنان تاربيەلەسەك، ولار: تۋعان ەلى مەن دوس-جاراندارىنا ادالدىعىن; قىرانداي العىر، سۇڭقارداي ءور، ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى، قاسقىرداي وجەت، نارداي ءتوزىمدى قادىر-قاسيەتتىلىگىن; تىلسىم سىردى ۇعا الاتىن زەيىن-زەردەسىن; بيىككە باستاپ شىعاتىن ءبىلىمىن; ومىردەن سىباعاسىن اپەرەر ونەرىن; اياقتان شالعاندى جىعا الاتىن قايرات-قۋاتىن; ەل باسقاراتىن، داۋ شەشەتىن قابىلەتىن; كارا قىلدى قاق جاراتىن ادىلەتتىلىگىن; قايمىقپاستان، تۋرا ايتاتىن شىنشىلدىعىن; جاۋ جۇرەكتىلىگىن مەن شەشەن تىلدىلىگىن.
وسىنداي قاتاڭ تالاپتار ەر جىگىتكە قويىلعان. "ورنىندا بار وڭالادى" - دەيدى اتام قازاق. «جاقسى ءسوز، جارىم – ىرىس». تەكتى، تازا قاندى قازاق ۇلتى، بولاشاقتا دۇنيەنىڭ التىنشى (6) دامۋ باسپالداعىن باسقارادى. ياعني، تۇركى بىرلەستىگىن باسقارادى! العا! كوك اسپان استىندا تۋىپ – وسكەن، ءبورى جۇرەكتى «كوك ءبورىنىڭ» ۇرپاقتارى. العا! ۇلى قازاق دالاسىنىڭ ۇلاعاتتى ازاماتتارى! جاراتقان يەمىز جار بولعاي!
انۋاربەك قايكەنۇلى ەرالى
«ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىنىڭ يەگەرى، مادەنيەت قايراتكەرى، «ەلوردا بيلەر كەڭەسى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى
Abai.kz
