وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋىن جالعاستىرى كەلىپ، ەرمەك نارىمباەۆ قازاقستان تۇرمەلەرىندە وقىتۋ، ساۋىقتىرۋ شارالارىن قولعا الۋ كەرەكتىگىن ايتادى.
«مەن وتىرعان لاگەردە 1200 ادام بولدى. سونىڭ ىشىندە دىنگە قاتىستى وتىرعانداردىڭ سانى – 5. ال، ولاردى توڭىرەكتەگەن، سولارعا جاقىن 150 ادام بار. سوندا تۇرمەدەگىلەردىڭ ون پايىزى ءدىني سەكتادا دەگەن ءسوز. «زەكتەر» ماعان «قارا پروكۋرور» دەگەن ات قويدى. ويتكەن مەن تۇرمەدەگىلەردىڭ ءىسىن قايتا سوتقا جىبەرۋ، زاڭ تۇرعىسىنان كەڭەس بەرۋ سەكىلدى جۇمىستار ىستەدىم. ماعان ءبارى ەشكىمنىڭ ىقپالىنا تۇسپەگەن، تاۋەلسىز ادام رەتىندە قارادى. سوندىقتان ىستەرىن قايتا قاراپ بەرىپ، كەڭەس الۋ ءۇشىن كومەكتەسۋىمدى سۇراپ، تۇرمەدەگىلەر ءجيى كەلەتىن. ولاردىڭ ىشىندە ۆاحابيستەر دە بولدى. جالپى جيىنى تۇرمەدە وتىرعان كەزدە 43 ادامنىڭ ىسىنە قاتىستى سوتقا ارىز-شاعىم جازىپ بەردىم. سونىڭ ۇشەۋى بوستاندىققا شىقتى».

- ءسىز تەمىر توردىڭ ارعى جاعىندا بولىپ، ول جەردەگى جاعدايدى ءوز كوزىڭىزبەن كورىپ قايتتىڭىز. قازاقستانداعى تۇرمەلەردەگى جالپى احۋالدى قالاي باعالايسىز؟

وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋىن جالعاستىرى كەلىپ، ەرمەك نارىمباەۆ قازاقستان تۇرمەلەرىندە وقىتۋ، ساۋىقتىرۋ شارالارىن قولعا الۋ كەرەكتىگىن ايتادى.
«مەن وتىرعان لاگەردە 1200 ادام بولدى. سونىڭ ىشىندە دىنگە قاتىستى وتىرعانداردىڭ سانى – 5. ال، ولاردى توڭىرەكتەگەن، سولارعا جاقىن 150 ادام بار. سوندا تۇرمەدەگىلەردىڭ ون پايىزى ءدىني سەكتادا دەگەن ءسوز. «زەكتەر» ماعان «قارا پروكۋرور» دەگەن ات قويدى. ويتكەن مەن تۇرمەدەگىلەردىڭ ءىسىن قايتا سوتقا جىبەرۋ، زاڭ تۇرعىسىنان كەڭەس بەرۋ سەكىلدى جۇمىستار ىستەدىم. ماعان ءبارى ەشكىمنىڭ ىقپالىنا تۇسپەگەن، تاۋەلسىز ادام رەتىندە قارادى. سوندىقتان ىستەرىن قايتا قاراپ بەرىپ، كەڭەس الۋ ءۇشىن كومەكتەسۋىمدى سۇراپ، تۇرمەدەگىلەر ءجيى كەلەتىن. ولاردىڭ ىشىندە ۆاحابيستەر دە بولدى. جالپى جيىنى تۇرمەدە وتىرعان كەزدە 43 ادامنىڭ ىسىنە قاتىستى سوتقا ارىز-شاعىم جازىپ بەردىم. سونىڭ ۇشەۋى بوستاندىققا شىقتى».

- ءسىز تەمىر توردىڭ ارعى جاعىندا بولىپ، ول جەردەگى جاعدايدى ءوز كوزىڭىزبەن كورىپ قايتتىڭىز. قازاقستانداعى تۇرمەلەردەگى جالپى احۋالدى قالاي باعالايسىز؟

- تۇرمەدەگىلەردىڭ سوزىمەن ايتساق، قارا جانە قىزىل لاگەرلەر بار. قىزىل لاگەر، شىنىن ايتقاندا كونتسلاگەرگە ۇقسايدى. مەن قارا لاگەردە وتىردىم. وندا ءسال-ءپال جۇيەسىزدىك، كىشكەنە ەركىندىك بار. ءبىزدىڭ نە ىستەيتىنىمىز - تۇرمە اكىمشىلىگىنە ءبارىبىر. تۇرمە اكىمشىلىگىنىڭ نە ىستەيتىنى - بىزگە ءبارىبىر. ول جاقتا نە جامان، نە جاقسى دەگەنگە كەلسەك، ءبىر جاقسىسى - تۇرمەدە ءتورت-بەس مىڭ كىتاپ ساقتالعان ۇلكەن كىتاپحانا بولدى. مەن سونىڭ ىشىنەن 234 كىتاپ تاڭداپ الىپ، تۇگەل وقىپ شىقتىم. سىرتقى الەممەن بايلانىس مۇلدەم جوق. مىسالمەن ايتساق، شاولين موناسترىنە كىرىپ كەتكەندەي كۇي كەشەسىڭ. بۇكىل ءومىرىڭدى وي ەلەگىنەن وتكىزەسىڭ: نەگە مۇندا ءتۇستىم، نەدەن قاتەلەستىم، نە ءۇشىن ومىرگە كەلدىم، نە ىستەدىم، نە ىستەۋىم كەرەك ەدى، قانداي ميسسيام بار دەگەندەي ۇلكەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيسىڭ. ۇساق-تۇيەك ساۋالدار باسىڭا كىرىپ تە شىقپايدى. تۇرمەدەگىلەردىڭ كوبى - قاراپايىم قازاقتار. قىلمىستارى - ۇساق-تۇيەك ۇرلىق، بۇزاقىلىق.
جاماندىعى - تۇرمە قىلمىستىق توپتاردىڭ ۋىسىندا. ءار باراكتىڭ، "شيزو"-نىڭ، مەدپۋنكتىڭ ۇستىنەن باقىلايتىن "سەركەلەر" بار. جالپى تۇرمەنىڭ "باقىلاۋشى" "سەركەلەرى" ءوز الدىنا. مەن تۇرمەگە تۇسكەندە جاسىم قىرىقتان اسىپ كەتكەن ەدى. كوزقاراسىم تۇراقتانعان، كوزىم اشىق. وڭاي ارباۋعا تۇسپەيتىن، جايدان جاي بەرىلە سالمايتىن جاستا ەدىم. ال، جيىرمادان جاڭا اسقان بالالار تۇرمەدەن شىققاندا مۇلدەم باسقا ادام بولىپ شىعادى. ويتكەنى، جاڭاعى تۇرمە ىشىندەگى "سەركەلەر" ولاردى "تاربيەلەپ" جىبەرەدى.
تۇرمەگە تۇسكەندە مەن تۇرمەدەن شىققان ادامداردىڭ كەيىن تاعى دا قىلمىس جاساپ، تۇرمەگە تۇسپەۋى ءۇشىن نە ىستەۋگە بولادى دەپ ويلادىم. تۇرمەلەردەن مەكتەپ اشىپ، ادامداردىڭ وقۋعا دەگەن ىنتاسىن وياتۋ كەرەك. تۇرمەدەگىلەر بوساپ شىققان سوڭ، قايتا قىلمىس جاساماس ءۇشىن ساۋىقتىرۋ شارالارى جۇرگىزىلۋى شارت. قازىرگى كەزدە شامامەن 60-100 مىڭ ادام تۇرمەدە وتىر. ال، سوۆەت ۋاقىتىندا تۇرمەدەگىلەردىڭ سانى 4 مىڭ بولدى. ايىرماشىلىق 15 ەسە! نەگە؟ سەبەبى، جۇمىس جوق، ءبىلىم بەرۋ تەگىن ەمەس. سوندىقتان جۇيەنى بۇرىنعى قالىپقا قايتا وزگەرتسە، بىرتە-بىرتە قىلمىس ازايىپ، جاستار ەڭبەككە، وقۋعا بوي ۇرادى.

- تۇرمەدەگىلەر ءارتۇرلى ءدىني توپتاردىڭ ىقپالىندا دەگەن ءسوز بار. بۇل قانشالىقتى شىندىق؟

- مەن وتىرعان لاگەردە 1200 ادام بولدى. سونىڭ ىشىندە دىنگە قاتىستى وتىرعانداردىڭ سانى – 5. ال، ولاردى توڭىرەكتەگەن، سولارعا جاقىن 150 ادام بار. سوندا تۇرمەدەگىلەردىڭ ون پايىزى ءدىني سەكتادا دەگەن ءسوز. «زەكتەر» ماعان «قارا پروكۋرور» دەگەن ات قويدى. ويتكەن مەن تۇرمەدەگىلەردىڭ ءىسىن قايتا سوتقا جىبەرۋ، زاڭ تۇرعىسىنان كەڭەس بەرۋ سەكىلدى جۇمىستار ىستەدىم. ماعان ءبارى ەشكىمنىڭ ىقپالىنا تۇسپەگەن، تاۋەلسىز ادام رەتىندە قارادى. سوندىقتان ىستەرىن قايتا قاراپ بەرىپ، كەڭەس الۋ ءۇشىن كومەكتەسۋىمدى سۇراپ، تۇرمەدەگىلەر ءجيى كەلەتىن. ولاردىڭ ىشىندە ۆاحابيستەر دە بولدى. جالپى جيىنى تۇرمەدە وتىرعان كەزدە 43 ادامنىڭ ىسىنە قاتىستى سوتقا ارىز-شاعىم جازىپ بەردىم. سونىڭ ۇشەۋى بوستاندىققا شىقتى.
تۇرمەدەگىلەرمەن اڭگىمەدە قالاي تۇسكەندەرىن سۇرادىم. ولار ءبارىن جايىپ سالادى. نەگە تۇتقىندالعانىن، پوليتسيا مەن ۇقك تاراپىنان قانداي ارانداتۋلار بولعانىنا دەيىن ايتادى.
ءبىر تۇسىنگەنىم، ادامداردىڭ ءدىني سەكتاعا ءوتىپ كەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، ايماقتاردا، الىس اۋدانداردا استانا مەن الماتىداعى سەكىلدى زيالى، ەل ءسوزىن ايتاتىن اقساقالدار جوق. ەگەر سونداي اقساقالدار ۇنەمى ەلمەن ارالاسىپ، ەل ىشىندەگى كەيبىر ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىنە، جاستاردىڭ جات دىنگە كەتپەۋىنە ىقپال جاساسا، سەكتالارعا كەتىپ جاتقان جاستاردىڭ سانى ازايار ەدى.
ءتىپتى بولماسا ەلدەگى زيالىلاردان ارنايى توپ جاساقتاپ، ولار تۇرمەلەردى ارالاپ، اعارتۋشىلىق سيپاتتا لەكتسيالار وقىپ، تۇرمەدەگى ءاربىر ادامدى مازالاعان ساۋالدارعا جاۋاپ بەرسە، دۇرىس بولار ەدى. ايتپەسە، 5 ادام ءدىني سەكتا بويىنشا سوتتالعان بولسا، ولار كەيىن 200 بولىپ ادام شىعادى. ال، سودان كەيىن قوعام نە بولادى؟

- قازاق قوعامىن دامىتۋعا ءدىن كەرەك پە؟

- مەن ءوزىم اتەيستپىن. كوممۋنيستپىن. مەنىڭ ويىمشا، قازاققا ءدىن كەرەك. ويتكەنى، ءدىن – ول مادەنيەت. بىراق، بولاشاق - اتەيزمدە، ياعني، ادامعا ونىڭ بىلىمىنە، ادامدىعىندا، ادام جاسايتىن ءبىلىم مەن عىلىمعا، ونەر مەن مادەنيەتكە دەگەن سەنىمدە. مىنە، مەنىڭ سەنىمىم – وسى. ءدال بۇگىنگىدەي ءتۇرلى سەكتاعا ءبولىنىپ، قوعام مەن مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن بولسا، وندا ونداي ءدىننىڭ قازاق قوعامى دامۋىنا تۇككە دە قاجەتى جوق.

- سەن مىنا قايتا-قايتا قاۋلاپ جاتقان ورتكە نە دەر ەدىڭ؟

- «باراحولكاداعى» ەكى بىردەي ءورتتىڭ شىعۋىنا بازارلاردىڭ ورنىنا ۇلكەن ساۋدا ورىندارىن سالعىسى كەلەتىن كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ تاراپىنان جاسالىپ جاتقان رەيدەرلىك ارەكەت بولۋى مۇمكىن دەپ ويلايمىن.

«باراحولكا» - قانشاما وتباسىن اسىراپ، مىڭداعان ادامداردى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر. سول بازارلاردان ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ءارتۇرلى تاۋارلار تاسىمدالاناتىنىن جانە سونى ساتۋ ارقىلى عانا وتباسىن اسىراپ وتىرعان ادامداردى ەسەپتپەسەك، «باراحولكا» ارقىلى كۇن كورىپ وتىرعان ادامداردىڭ سانى ميلليونداپ كەتەدى. ۇكىمەت مۇنداي توپتاردى «ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشى» دەپ جۇمىسسىزدار سانىنا دا قوسپادى. ەندى سول بازارلار جابىلىپ قالسا، ەل قالاي كۇن كورەدى؟ جۇمىس بولسا، جوق.

- ەرمەك باۋىرىم، مەن جابىرلەنۋشى رەتىندە قۇقىمدى قورعاتۋ ءۇشىن كىمگە شاعىمدانا الامىن؟

- قۇقىڭىزدى قورعاۋ ءۇشىن ادۆوكاتتىڭ قىزمەتىنە جۇگىنۋىڭىزگە تۋرا كەلەدى. جالپى، ادۆوكاتتاردىڭ جاقسى-جامانىن سۇراستىرىپ ءبىلىپ العانىڭىز ارتىق بولمايدى. ەگەر ءىس كۇردەلى بولماسا، وندا جاس ادۆوكات جالداعان دۇرىس.
ادۆوكاتتاردىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتتەرى: تاباندىلىق، ءىستى بىردەن ءوز قولىنا الۋى جانە بىربەتكەيلىك. ادۆوكاتتا ەڭ اۋەلى رۋح بولۋى كەرەك. رۋحى بار ادۆوكات قانداي ىستەن دە شەشىم تابادى ءارى تالماي ىزدەنەدى، ءىستى سوڭىنا دەيىن اپارادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادۆوكاتتى جالدامالى جاۋىنگەر، سامۋراي دەۋگە بولادى.

- ەرمەك مىرزا، قازاق ءۇشىن نە ىستەدىڭدەر؟

- كوپ نارسە ىستەدىم دەپ ويلايمىن. قىتاي مەن قازاق، وزبەك پەن قازاق شەكارا داۋلارىندا قازاق جەرىن قورعاۋعا جۇمىس جاسادىم. جەر ماسەلەسى بويىنشا پرەزيدەنتكە حات جازىپ، قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعى مەن مۇددەسى تۋرالى اشىق ايتتىم. قازاق جەرىنىڭ ماسەلەسىمەن كۇرەس جولىندا تۇرمەگە وتىردىم. قازىردە بانكتەردىڭ جاسىرىن نەسيەسىن اشكەرەلەپ، حالىقتىڭ اقشاسىن قايتارۋعا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىن.

- قازاق تىلىندە قاشان سويلەيسىڭدەر؟

- قازاقشا سويلەيمىن. بىراق، ويىمدى تولىق ءارى ساۋاتتى تۇردە جەتكىزە المايتىنىما قاتتى ۇيالامىن. سولتۇستىكتەن 1995 جىلى الماتىعا كەلدىم. كەلەردە، وڭتۇستىك جاق تۇگەل قازاق قوي، ءبارى قازاقشا سويلەيتىن شىعار، تەز ۇيرەنىپ كەتەرمىن دەگەن ويدا بولدىم. كەلسەم، مۇندا دا ءبارى ورىسشا سويلەيدى ەكەن. قۇددى، ورىس قالاسى سياقتى.
مەنىڭ اكە-شەشەم رەسەيدىڭ قورعان وبلىسىنان كوشىپ كەلگەن. كوپ جىلدار بويى قوستاناي وبلىسىندا تۇردىق. ءبىلىمدى ورىسشا الدىم. سونىڭ كەسىرىنەن بولار، قازاقشاعا ءتىلىم ءالى كۇنگە شورقاق.

(جالعاسى بار)

Abai.kz