قازاقستان پارلامەنتىنىڭ نازارىنا

ا ش ى ق   ح ا ت

كەڭەستەر وداعىندا توتاليتارلىق جۇيەنىڭ زورلىق-زومبىلىعى ۇستەمدىك ەتكەن  جىلدارى   قازاقستاندا ورىن العان  جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن، اشارشىلىق  تاريحى سوڭعى 20 جىل بويى جان-جاقتى زەرتتەلىپ، جازىلىپ كەلەدى. بۇگىندە ميلليونداعان حالىق قىرىلعان حح عاسىردىڭ 20-30- شى جىلدارىنداعى الاپات اشارشىلىقتىڭ  سەبەپ-سالدارلارى  جان-جاقتى  زەرتتەلدى دەۋگە بولادى. رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى اقپارات قۇرالدارىندا وسىناۋ ۇلتتىق اپاتتى  كوزبەن كورىپ باستان كەشكەن  كۋاگەرلەردىڭ  مىڭداعان ەستەلىكتەرى جاريالاندى. رەسپۋبليكالىق  جانە جەرگىلىكتى مۇراعاتتارداعى بۇل تراگەدياعا قاتىستى قۇجاتتار كوپتەپ  جاريالاندى جانە جاريالانىپ كەلەدى.  قازاقستاندا ورىن العان 20-30- شى جىلدارداعى ناۋبەت  جونىندە ۇلكەندى-كىشىلى ونداعان عىلىمي زەرتتەۋلەر جازىلىپ ديسسەرتاتسيالار قورعالدى. ونداعان دەرەكتى جانە كوركەم ادەبي تۋىندىلار جارىق كوردى.  اشارشىلىق اپاتى ءبىرسىپىرا كينوفيلم،  پەسالاردىڭ دا تاقىرىبىنا ارقاۋ بولدى. وسىنىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن قازاقستان قوعامىنىڭ تاريحي شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋدەگى يگى ىستەرى بولدى.

قازاقستان پارلامەنتىنىڭ نازارىنا

ا ش ى ق   ح ا ت

كەڭەستەر وداعىندا توتاليتارلىق جۇيەنىڭ زورلىق-زومبىلىعى ۇستەمدىك ەتكەن  جىلدارى   قازاقستاندا ورىن العان  جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن، اشارشىلىق  تاريحى سوڭعى 20 جىل بويى جان-جاقتى زەرتتەلىپ، جازىلىپ كەلەدى. بۇگىندە ميلليونداعان حالىق قىرىلعان حح عاسىردىڭ 20-30- شى جىلدارىنداعى الاپات اشارشىلىقتىڭ  سەبەپ-سالدارلارى  جان-جاقتى  زەرتتەلدى دەۋگە بولادى. رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى اقپارات قۇرالدارىندا وسىناۋ ۇلتتىق اپاتتى  كوزبەن كورىپ باستان كەشكەن  كۋاگەرلەردىڭ  مىڭداعان ەستەلىكتەرى جاريالاندى. رەسپۋبليكالىق  جانە جەرگىلىكتى مۇراعاتتارداعى بۇل تراگەدياعا قاتىستى قۇجاتتار كوپتەپ  جاريالاندى جانە جاريالانىپ كەلەدى.  قازاقستاندا ورىن العان 20-30- شى جىلدارداعى ناۋبەت  جونىندە ۇلكەندى-كىشىلى ونداعان عىلىمي زەرتتەۋلەر جازىلىپ ديسسەرتاتسيالار قورعالدى. ونداعان دەرەكتى جانە كوركەم ادەبي تۋىندىلار جارىق كوردى.  اشارشىلىق اپاتى ءبىرسىپىرا كينوفيلم،  پەسالاردىڭ دا تاقىرىبىنا ارقاۋ بولدى. وسىنىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن قازاقستان قوعامىنىڭ تاريحي شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋدەگى يگى ىستەرى بولدى.

ءبىز، بۇگىن، قىرقۇيەكتىڭ 11 - دە قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا باس قوسقان  «اشارشىلىققا ساياسي باعا بەرۋ» جونىندەگى  عىلىمي -شىعارماشىلىق كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار، قازاقستاندى ف. گولوششەكين باسقارعان  جىلدارى ورىن العان،  قازاق حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتقان  الاپات اشارشىلىققا،  ونىڭ سەبەپ-سالدارلارىنا ساياسي باعا بەرەتىن مەزگىل جەتتى دەپ بىلەمىز.

وسى كەزگە دەيىن  مۇراعاتتاردان تابىلىپ جاريالانعان  تاريحي قۇجاتتاردان، دەموگرافيالىق زەرتتەۋلەردەن  كەلىپ شىعاتىن  قورىتىندى  -  قازاقستاندا ورىن العان وسىناۋ جالپىۇلتتىق اپات كەڭەستىك كەزەڭدە جازىلىپ كەلگەندەي «سول  جىلعى ەگىننىڭ شىقپاۋى» نەمەسە، «كوشپەلىلەردىڭ سوتسياليزمگە دايىن بولماۋى» سياقتى سىرعىتپا سىلتاۋلاردان ەمەس، ف. گولوششەكين باسقارعان     بولشەۆيكتەردىڭ  «تاپ شايقاسى» دەگەن ۇرداجىق يدەولوگيانى  ۇرانعا اينالدىرىپ  شارۋالارعا جاساعان قيانات-زورلىعىنان  تۋىنداعان قاسىرەت. ءسويتىپ، بۇكىل كەڭەستىك كەڭىستىكتە اۋقاتتى شارۋالار   تۇگەل «كۋلاك» اتاندى، ولاردى تاپ رەتىندە جويۋ  سوۆەت  وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا  اينالدى. بۇل ءىس جۇزىندە  حالىققا قارسى  جاسالعان  قىلمىس ەدى. ناتيجەسىندە، شارۋا حالىق  ۋكراينا، پوۆولجيە، قازاقستاندا  قىناداي قىرىلدى. بولشەۆيكتەر،  ۇلتىنا قاراماي شارۋالاردىڭ  قوراسىنداعى مالىن، قولىنداعى استىعىن  تارتىپ الدى. 1916 جىلى 6 ميلليونعا جەتكەن قازاقتىڭ   1933 جىلى 2 ميلليوندايى عانا قالدى.  1918-22 جىلدارداعى اشارشىلىق 1 ميلليون 700 مىڭداي، 1932-33 جىلدارداعى اشارشىلىق 2 ميلليون 300 مىڭداي كىسىنىڭ ءومىرىن  جالمادى. ولار نەگىزىنەن اۋىلداعى قازاق شارۋالارى ەدى. ورتالىقتا - ي. ستالين، قازاقستاندا ف. گولوششەكين باسقارعان بولشەۆيكتەر پارتياسى وسىلايشا حالىققا قارسى  «قىزىل تەررور»  ۇيىمداستىردى. بۇل پارتيا وتىزىنشى جىلدارداعى وسى  قىلمىسى ءۇشىن كەشتەتىپ بولسا دا  زاڭ الدىندا جاۋاپقا تارتىلۋى ءتيىس. بيلىك باسىنداعى  بولشەۆيكتەر (كوممۋنيستىك)  پارتياسىنىڭ  بۇل تاريحي قىلمىسىن  ءبىز  حالىققا قارسى جاسالعان مەملەكەتتىك گەنوتسيد دەپ  بىلەمىز. بۇل سۇراپىل قىلمىسقا وسىنداي  ساياسي باعا بەرىلگەن سوڭ    اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارناپ قازاقستان  رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى مەن ۇكىمەتى  مىناداي   مەملەكەتتىك شارالاردى قولعا الۋى  كەرەك دەپ بىلەمىز:

1. جىل سايىن  اتالىپ ءوتىلىپ جۇرگەن  «31 مامىر. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» ءوزىنىڭ باستاپقى (90-شى جىلدارى) قازاقستان پارلامەنتىنە  ۇسىنىلعان اتاۋى، ياعني، «31 مامىر. اشارشىلىق جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» بولىپ قالپىنا كەلتىرىلسە;

2. سول كۇنى  ەلىمىزدىڭ بارلىق مەشىت-شىركەۋلەرىندە «اشارشىلىق جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ارۋاعىنا ارنالىپ قۇران وقىلىپ،  ەسكە الۋ  شارالارى  وتكىزىلەتىن بولسا;

3. استانا نە  الماتى قالاسىندا اشارشىلىق جانە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الاتىن مەموريال- كەشەن سالىنسا. بۇل جەردە اسىعىستىققا جول بەرىلمەي ەۋروپاداعى حولوكوست كەشەندەرىن سالۋ  تاجريبەسى زەرتتەلىپ ەسكەرىلۋى كەرەك. بۇل كەشەندەردى كورىپ شىققان جاس ۇرپاق قازاقستاننىڭ ناۋبەتتى تاريحىن كوزبەن كورگەندەي  مول  پاتريوتتىق ءتالىم-تاربيە الاتىنداي بولۋى كەرەك. بۇل كەشەندەر سونداي-اق شەتەلدىك تۋريستەر ءۇشىن دە قازاقستاننىڭ  «اقتاڭداق» تاريحىنان ماعلۇمات الۋ ءۇشىن كەرەك.

4. بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا «اشارشىلىق جانە ساياسي قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتەتىن ورىن، ەسكەرتكىش» بوي كوتەرسە;

5. 1920-30 جىلداردا قازاقستاندا ورىن العان الاپات  اشارشىلىق مەكتەپتەردە وقىتىلاتىن تاريح وقۋلىقتارىنا  ەنگىزىلىپ قازاق تاريحىنداعى ەڭ الاپات  ۇلتتىق قاسىرەت  رەتىندە   وقىتىلۋى كەرەك;

6. تاريحشىلار، مۇراعات قىزمەتكەرلەرى،  جالپى ۇلتىن سۇيگەن كەز-كەلگەن ازامات اشارشىلىق جونىندەگى اۋىزشا جانە جازباشا مالىمەتتەردى جيناۋدى، زەرتتەۋدى  توقتاتپاۋى كەرەك.

7. جازۋشىلار، مۇسىنشىلەر،  كينوگەرلەر، سازگەرلەر جانە قىلقالام شەبەرلەرى وتكەن عاسىردىڭ 20-30-شى جىلدارىندا قازاق جەرىندە ورىن العان وسىناۋ ۇلتتىق قاسىرەت  كەلبەتىن  كوركەم بەينەلەۋگە ءوز  ۇلەستەرىن قوسۋى كەرەك.  وسىعان وراي مادەني جوبالاردىڭ بايقاۋى جاريالانىپ، ولارعا   مەملەكەتتىك گرانتتار  ءبولىنۋى كەرەك.

8. وسى شارالاردىڭ ءبارىن ۇيلەستىرىپ وتىراتىن مەملەكەتتىك كوميسسيا جاساقتالۋى قاجەت.

«اشىق حات»  ەل زيالىلارىنىڭ قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا 2009 جىلى قىركۇيەكتىڭ 11-دە وتكەن باس قوسۋىندا  (كونفەرەنتسيادا)   ءبىر اۋىزدان قابىلداندى.

«اشىق حاتقا» قول قويۋشىلار:

سالىق زيمانوۆ اكادەميك، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ جازۋشى، ساپابەك ءاسىپ جازۋشى، تۇرسىنبەك كاكىشەۆ عىلىم دوكتورى،  اكىم تارازي جازۋشى، گەرولد بەلگەر جازۋشى، تۇمانباي مولداعاليەۆ اقىن، ءاسانالى ءاشىموۆ حالىق ءارتىسى، مارفۋعا ايتحوجينا اقىن،  سەيىت قاسقاباسوۆ اكادەميك،  احمەتجان اشيروۆ جازۋشى، مارال ىسقاقباي جازۋشى، انەس ساراي جازۋشى، قويشىعارا سالعارا تاريحشى، اسىلى وسمان قوعام قايراتكەرى، ادولف ارتسيششەۆسكي جازۋشى، الەكساندر گاركاۆەتس تاريحشى، وتەگەن كۇمىسباەۆ عىلىم دوكتورى، كادىربەك سەگىزباي جازۋشى، مۇحتار شاحانوۆ اقىن، دۋلات يسابەكوۆ جازۋشى، اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ جازۋشى - عالىم، مۇرات اۋەزوۆ  قوعام قايراتكەرى، قاجىعالي مۇحامەدقاليەۆ جازۋشى، رافاەل نيازبەكوۆ اقىن،  نۇرلان ورازالين اقىن، باقىت سارىبالاۇلى سىنشى، سماعۇل ەلۋباي جازۋشى، ۆالەري ميحايلوۆ جازۋشى، تالاس وماربەكوۆ تاريحشى،  مامبەت قويگەلديەۆ تاريحشى، لاتيفوللا قاپاشەۆ جازۋشى، دۇيسەنبەك ناقىپوۆ جازۋشى، جاسارال قۋانىءشالى قوعام قايراتكەرى، حاسەن قوجاحمەت قوعام قايراتكەرى، ءدامىر ماناباي كينورەجيسسەر، قۋاندىق تۇمەنباي جازۋشى،  عالىم جايلىباي اقىن، نۇرتىلەۋ يمانعالي تەلەجۋرناليست، نۇرلان امىرەقۇلوۆ فيلوسوف، حايروللا ءابجاليلوۆ «الاش» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، رىسبەك سارسەنبايۇلى «جاس الاش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، دوس كوشىم قوعام قايراتكەرى، بيگەلدى عابدۋللين «Central Asia Monitor» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى،   قورعانبەك امانجول اقىن، قانسەيت ابدەزۇلى عىلىم دوكتورى، اسلان جاقسىلىقوۆ جازۋشى، ەرتاي ايعاليۇلى  «قازاقستان - زامان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، باۋىرجان جاقىپ اقىن، بولات شاراحىمباي اقىن، مارات ماتقان اكادەميك، بەرىك ابدىعاليەۆ  ساياساتتانۋشى، ايدوس سارىم  ساياساتتانۋشى، قادىربەك قۇنىپياۇلى اقىن،  جانە ت.ب.