ەگەر سىزدەن بىرەۋ «تۇڭعىش قىتاي تىلىندە سويلەگەن قازاق رومانى قاي جازۋشىنىكى؟» دەپ سۇراي قالسا، ەڭ الدىمەن، م.اۋەزوۆتى، ودان كەيىن س.مۇقانوۆتى، نە ع.مۇسىرەپوۆتى اتاۋىڭىز بەك مۇمكىن. بىراق، ويتسەڭىز، قاتەلەسەسىز.

دەگەنمەن، «ول قاي جازۋشى؟» دەپ قايتارا سۇراق قويۋىڭىز حاق. وعان مەن تۇڭعىش قىتاي تىلىندە سويلەگەن رومان - باسقا ەمەس، قازاقتىڭ قيلى تاريحىنىڭ كوتەك ارباسىن سۇيرەپ، XX عاسىرعا الىپ كەلگەن جانكەشتى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «جانتالاس» («كوشپەندىلەر» تريلوگيانىڭ ءبىرىنشى كىتابى) اتتى رومانى دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم.

ءى.ەسەنبەرليننىڭ «قاھار» (1969 ج.), «الماس قىلىش» (1971 ج.) جانە «جانتالاس» (1974 ج.) روماندارى العاشىندا ورىس تىلىندە جەكە-جەكە كىتاپ بولىپ شىعادى. بەس جىل ىشىندە جاريالانعان بۇل ءۇش كىتاپ بۇكىل دۇنيەنى دۇبىرلەتەدى. شىعىستاعى الىپ كورشىمىز قىتاي دا بۇدان بەيتاراپ قالا المادى. ءى.ەسەنبەرليننىڭ «جانتالاس» رومانى قىتاي ادەبيەتشىلەرى مەن تاريحشىلارىنىڭ نازارىن بىردەن وزىنە اۋدارسا كەرەك. سونىمەن، 1975 جىلى قىتايدىڭ ناڭحاي ۋنيۆەرسيتەتتىنىڭ ءبىر توپ ادەبيەت مايتالماندارى تىزە قوسا وتىرىپ ورىس تىلىنەن قىتاي تىلىنە ءتارجىمالاپ، «ۇزىلگەن ءۇمىت» دەگەن اتپەن شىعارعان.

وكىنىشكە وراي، بۇل رومان جالپى وقىرمانعا اشىق تاراتىلماي، ىشكى ماتەريال رەتىندە ءتيىستى ورىندارعا عانا وقۋعا بەرىلگەن. تەك تاريحشىلار مەن ادەبيەت سىنشىلاردىڭ قۇپيا ماتەريالى عانا بولىپ «اسىرە ۇلتشىل» دەگەن سىنعا ۇشىرايدى. ونى قىتايدا تۋىپ وسكەن، ينستيتۋتتىڭ ءتىل-ادەبيەت ءبىلىمىن العان مەن دە سوعانعا دەيىن بىلمەگەن ەكەنمىن. مەن العاش رەت 1998 جىلى قازاقستاننان قىتايعا تۋىسشىلاي بارعانىمدا، ءۇرىمجى قالاسىنداعى مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس ىستەيتىن ءبىر دارىگەر دوسىمنىڭ وتباسى كىتاپحاناسىنان كوردىم. سوندا مەن ودان: «بۇل روماننىڭ قازاقشاسىن بۇل جاقتان ءالى كۇنگە دەيىن كورگەن ەمەسپىن، قىتاي تىلىندە باياعىدا باسىلىپ شىققان ەكەن عوي؟» دەپ تاڭىرقاي سۇرادىم. ول:

- سەنىڭ بۇل كىتاپتى كورمەيتىن ءجونىڭ بار، بۇل رومان ىشكى ماتەريال رەتىندە تاراتىلعان، مىنانى كوردىڭ بە! - دەپ كىتاپ سوڭىنداعى «ىشكى ماتەريال» دەگەن جازۋدى كورسەتتى. - مۇنى تيانجين ناڭحاي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سول كەزدەگى تۇلەگى، اعامنان الدىم. دارىگەر بولسام دا سەندەردەن مىقتى ەكەنمىن عوي، - دەپ ازىلدەي جاۋاپ بەردى.

- اعاڭ قايدان الىپتى؟ - دەپ سۇرادىم مەن دە قويماي.

- سەن قىزىق ەكەنسىڭ، كىتاپتى ءتارجىمالاپ شىعارىپ وتىرعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ستۋدەنتىنەن «بۇل كىتاپتى سەن قالاي الدىڭ؟» دەۋگە بولا ما؟ قازاق جازۋشىسىنىڭ رومانىن مۇعالىمدەرىنىڭ بىرەۋىنەن ۇرلاپ السا دا الماي ما؟ - دەدى ول كۇلىپ.

بۇل روماننىڭ قىتاي تىلىنە ءتارجىمالانۋىنىڭ سىرىن كىتاپتىڭ قازاقشاسىن الماتىعا كەلگەننەن كەيىن ىزدەپ، تاۋىپ، وقىعاننان كەيىن بارىپ ءتۇسىندىم. جازۋشىنىڭ رومانىنىڭ قىتايلارعا كەرەك بولعانى - ەكى الىپ يمپەريانىڭ اراسىندا بوزتورعايداي شىرىلداپ، وت پەن سۋعا تۇسۋگە ءماجبۇر بولعان قازاق ەكەۋىنىڭ «قايسىسىن تاڭداۋ، پانالاۋ ءتيىمدى» دەگەن ماسەلەسىنىڭ شەشۋشى كەزەڭگە كەلگەندە، «شىعىستاعى الىپ ايداھار جۇتىپ قويار، باتىستاعى الىپ قارا قۇستىڭ قاناتى استىنا تىعىلا تۇرساق، امان قالارمىز» دەگەن يدەياعا بۇرىلۋى قىسىق كوز كورشىمىزدىڭ نامىسىنا تيسە كەرەك. مىنا قازاقتار «نە دەپ جاتىر؟» دەگەن ماقساتپەن بۇل رومان قىتاي تىلىنە ءتارمىجالانىپ، ولاردى ءبىراز اۋرەگە سالعان سەكىلدى. مۇنى ءبىر كەزدەگى قىتايدىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ ىقپالى دەپ تۇسىنگەن ءجون بولار.

ال، وسى كەزەڭدە ورىستىڭ ۇلى كلاسسيكتەرى گ.بەلينسكي، ل.تولستويلار مۇندا قىتاي ادەبيەتشىلەرىنىڭ وڭ باعاسىن الماعان ەدى. م. گوركي مەن ن. وستروۆسكيدىڭ باسقاسى.

جازۋشى ءى.ەسەنبەرين كەڭەس داۋىرىندە دە ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الا الماعان جازۋشى. ول تۋرالى قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءا.نۇرشايىقوۆتىڭ: «كوشپەندىلەر» تريلوگياسى ەسەنبەرليننىڭ ەل ىشىندەگى اتاعىن اسىرىپ، اسپانداتىپ جىبەردى. سونىمەن بىرگە ول جازۋشىنىڭ ادەبي ورتاداعى دۇشپاندارىن جانە كوبەيتتى» («ەگەمەن قازاقستان» 30.01. 2002 ج. «ەسەنبەرلين») دەگەن ءسوزى بەكەر ايتىلعان بولار. دەمەك، ءى.ەسەنبەرلين قىتايدىڭ دا سولاقاي ساياساتىنىڭ رۋحاني قۇربانىنا اينالعانى انىق. بولماسا، كسرو مەن قىتاي ءبىر-بىرىمەن اراز بولىپ، شەكارادان ۇشقان قۇستان باسقا، تىرس ەتكەن پەندە وتە المايتىن سول ءبىر جىلدارى جازۋشى ءى.ەسەنبەريننىڭ «جانتالاس» رومانى قىتاي تىلىندە «ۇزىلگەن ءۇمىت» سويلەپ شىعا كەلمەس ەدى.

باسقا ەل قالاي تۇسىنسە، سولاي ءتۇسىنسىن، ءى.ەسەنبەرين - بۇرىنعى كسرو مەن شىعىستاعى الىپ كورشىمىز قىتايدىڭ ۇيقىسىن قاتار قاشىرعان جازۋشى.

ولار ەسەنبەرليننىڭ قالامى قارىمدى، ويى ۇشقىر كلاسسيك جازۋشى ەكەنىن امالسىز، شاراسىز مويىندادى. ءبىز وسىنىمىزبەن ماقتانۋعا حاقىمىز بار.

ايتپاقشى، ءى.ەسەنبەريننىڭ «جاناتالاس» رومانىنىڭ 1978 جىلى بەيجىڭدەگى حالىق ادەبيەتى باسپاسىنان «ۇزىلگەن ءۇمىت» دەگەن اتپەن باسىلىپ شىققان نۇسقاسىن كوردىم. سوعان قاراعاندا ەسەنبەرليننىڭ بۇل رومانى قىتايدا 1975 جىلدان بەرى بىرنەشە رەت قايتالانىپ باسىلعان كورىنەدى.

ءالىمجان ءاءشىمۇلى

Abai.kz