ءۇشىنشى باعىتتاعى ەۋرازيا وداعىن قۇرۋعا باعىتتالعان ۇمتىلىستى كسرو-نى قايتا قۇرۋ دەپ جاعىمسىز باعالايتىنداردىڭ قاتارىندا شەتەلدىك ساراپشىلار دا، كەيبىر تمد-لىق ساياساتكەرلەر مەن تالداماشىلار دا بارشىلىق. 2012 جىلعى ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا گرۋزيا پرەزيدەنتى م. سااكاشۆيلي ازىربايجانعا ەكى كۇندىك رەسمي ساپارمەن بارىپ قايتتى. ول ازىربايجاندىق پارلامەنتتە سويلەگەن سوزىندە رەسەي بيلىگىنىڭ ارام پيعىلى بار ەكەنىن كورسەتتى: «ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا نەكوتورىمي نوستالگيچەسكي ناستروەننىمي ليدەرامي ۆ موسكۆە بىلا پرەدلوجەنا نوۆايا ستارايا يدەيا ەۆرازيسكوگو سويۋزا. داۆايتە نە بۋدەم زابلۋجداتسيا. نازۆانيە نەمنوگو يزمەنيلوس، نو سودەرجانيە ۆ پولنوم وبەمە وستاەتسيا پرەجنيم. نا پروتياجەني يستوري ەتوت پروەكت يمەل منوگو يمەن: «سويۋز سوۆەتسكيح سوتسياليستيچەسكيح رەسپۋبليك»، «دوكترينا وگرانيچەننوگو سۋۆەرەنيتەتا»، پوليتيكا «سفەر ۆليانيا»، يلي، پولزۋياس سەگودنياشنەي تەرمينولوگيەي كرەملەۆسكيح يدەولوگوۆ، «سوبيرانيە زەمەل»، تو ەست ۆوزۆراششەنيە نايبولەە يمپەرياليستيچەسكوي تەرمينولوگي تسارسكيح ۆرەمەن» دەي كەلە، مۇنداي جوبانىڭ جۇزەگە اسۋى مىناداي اۋىر زارداپقا ۇرىندىراتىنىن ەسكەرتتى: «...ۆسە ەتي پروەكتى وزناچايۋت ليش ودنو: كونەتس ناشەي سۆوبودە، نەزاۆيسيموستي ازەربايدجانا ي گرۋزي».

ءۇشىنشى باعىتتاعى ەۋرازيا وداعىن قۇرۋعا باعىتتالعان ۇمتىلىستى كسرو-نى قايتا قۇرۋ دەپ جاعىمسىز باعالايتىنداردىڭ قاتارىندا شەتەلدىك ساراپشىلار دا، كەيبىر تمد-لىق ساياساتكەرلەر مەن تالداماشىلار دا بارشىلىق. 2012 جىلعى ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا گرۋزيا پرەزيدەنتى م. سااكاشۆيلي ازىربايجانعا ەكى كۇندىك رەسمي ساپارمەن بارىپ قايتتى. ول ازىربايجاندىق پارلامەنتتە سويلەگەن سوزىندە رەسەي بيلىگىنىڭ ارام پيعىلى بار ەكەنىن كورسەتتى: «ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا نەكوتورىمي نوستالگيچەسكي ناستروەننىمي ليدەرامي ۆ موسكۆە بىلا پرەدلوجەنا نوۆايا ستارايا يدەيا ەۆرازيسكوگو سويۋزا. داۆايتە نە بۋدەم زابلۋجداتسيا. نازۆانيە نەمنوگو يزمەنيلوس، نو سودەرجانيە ۆ پولنوم وبەمە وستاەتسيا پرەجنيم. نا پروتياجەني يستوري ەتوت پروەكت يمەل منوگو يمەن: «سويۋز سوۆەتسكيح سوتسياليستيچەسكيح رەسپۋبليك»، «دوكترينا وگرانيچەننوگو سۋۆەرەنيتەتا»، پوليتيكا «سفەر ۆليانيا»، يلي، پولزۋياس سەگودنياشنەي تەرمينولوگيەي كرەملەۆسكيح يدەولوگوۆ، «سوبيرانيە زەمەل»، تو ەست ۆوزۆراششەنيە نايبولەە يمپەرياليستيچەسكوي تەرمينولوگي تسارسكيح ۆرەمەن» دەي كەلە، مۇنداي جوبانىڭ جۇزەگە اسۋى مىناداي اۋىر زارداپقا ۇرىندىراتىنىن ەسكەرتتى: «...ۆسە ەتي پروەكتى وزناچايۋت ليش ودنو: كونەتس ناشەي سۆوبودە، نەزاۆيسيموستي ازەربايدجانا ي گرۋزي». ءسوزىنىڭ سوڭىندا، م.سااكاشۆيلي ءتۇرلى بۇركەنشەك اتتارمەن رەسەي يمپەرياسىن قايتا جاڭعىرتۋعا تىرىسىپ جۇرگەندەرگە قارسى بىرىگىپ كۇرەسۋگە شاقىردى: «ليبو ۆسە پوستسوۆەتسكيە سترانى ۆوزمۋتسيا زا ۋم، تو ەست زا رۋكي ي ۆمەستە پرويدۋت پۋت ك بەزوپاسنوستي، يلي ناس س ۋتەسا پوودينوچكە سبروسيات ۆ بەزدنۋ يستوري ي ۆسە ناشي مەچتى رازوبيۋتسيا».

ول سونىمەن قاتار، رەسەيلىك بيلەۋشىلەر مىناداي قاعيدانى دۇرىس تۇسىنگەنى ابزال دەيدى: «لۋچشە يمەت سيلنىح سوسەدەي، چەم نەستابيلنىح ۆاسسالوۆ، لۋچشە بىت ۆ وكرۋجەني سچاستليۆىح ي گوردىح گوسۋدارستۆ، چەم رازوچاروۆاننىح ليۋدەي، مەچتايۋششيح و مەستي، لۋچشە يمەت پارتنەروۆ، چەم ۆراگوۆ». كورىپ وتىرعانىمىزداي، كەيبىر تمد ەلدەرى ەۋرازيالىق وداققا مۇشە بولماق تۇگىلى، ودان ات-تونىن الا قاشىپ وتىر.

وسىنداي باعىتتاعى زيالى قاۋىم وكىلدەرى بار ما ەكەن دەپ ىزدەستىرىپ ەدىك، باشقۇرتستاندا شىعاتىن «ۆاتانداش» (قازاقشا – وتانداس) جۋرنالىنىڭ 1997 جىلعى № 9 سانىندا جاريالانعان رەنارتا جانە ەلميرا شاريپوۆالاردىڭ «ەۆرازيستۆو - وچەرەدنوي وبمان؟» اتتى ماقالاسىنا كوزىمىز ءتۇستى. ارينە، عىلىمي ماقالا بولعاندىقتان پىكىرتالاس تۋعىزاتىن تۇستارى بولۋى زاڭدىلىق. بۇل ماقالادان ەۋرازياشىلدىق اسا قاۋىپتى يدەولوگيا دەگەن وي تۇيۋگە بولادى. اۆتورلاردىڭ سوزىمەن ايتساق، «ەۆرازيستۆو - نە چتو ينوە، كاك يدەولوگيا رەۆانشا… ستاروگو يمپەرسكوگو يدەالا، وتليچايۋششاياسيا وت پرەجنيح، كلاسسيچەسكيح رازنوۆيدنوستەي يمپەرسكوي يدەي ليش نوۆومودنوي، «پودوگناننوي ك سوۆرەمەننوستي» ينتەللەكتۋالنوي ريتوريكوي». وسىعان بايلانىستى، شاريپوۆالار ءتۇرلى ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىن «سىرتى جىلتىراق ەۋرازيالىق كونتسەپتسياعا» الدانىپ قالماۋىن ەسكەرتەدى، ويتكەنى، ول رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى شاعىن ۇلتتاردىڭ مادەني جانە رۋحاني جاڭعىرۋ پروتسەسىنە قاراما-قايشى يدەولوگيا. تىپتەن، ولار ەۋرازياشىلدىقتى بىلاي دەپ كورسەتەدى: «ەۆرازيستۆو... نەكي «يدەولوگيچەسكي دينوزاۆر»، نەيزۆەستنو كاكيم وبرازوم سۋمەۆشي دوجيت دو ناشەي پوستكولونيالنوي ەپوحي، كوگدا پو ۆسەمۋ ميرۋ ناد يمپەرسكيمي امبيتسيامي ۆوزوبلادالي تسيۆيليزوۆاننىە نورمى ۆزايمووتنوشەني مەجدۋ نارودامي».

بۇل ماقالانىڭ ماتىنىندە تاريحي تۇرعىداعى عىلىمي داۋلاسۋدى وتقا ماي قۇيعانداي قوزدىراتىن تۇجىرىمدار دا جوق ەمەس: «ديكيە ي وتستالىە نوماديچەسكيە زاۆوەۆاتەلي وستاۆيلي پوسلە سەبيا پرەكراسنىە پامياتنيكي ارحيتەكتۋرى، ا ورگانيزاتورى ەۆرازيسكوگو پروسترانستۆا - رۋسسكيە كرەستيانە پرەۋسپەلي ليش ۆ وسنوۆنوم - ۆ راستاسكيۆاني رۋين كامەننىح مەچەتەي ي سۆەتسكيح زداني دليا سترويتەلستۆا سۆويح بان ي پەچەي" نەمەسە: «…ۆەد وني ۆپولنە سەرەزنو ۋتۆەرجدايۋت، چتو ۋ سلاۆيان ي تيۋركوۆ وبششايا يستوريچەسكايا سۋدبا. وستاەتسيا ليش نەپونياتنىم، كاكايا وبششايا يستوريچەسكايا سۋدبا موجەت بىت ۋ نارودوۆ … دليا ودنوگو يز كوتورىح ۆزياتيە كازاني، استراحاني، پوكورەنيە سيبيري، سەۆەرنايا ۆوينا، پوكورەنيە كاۆكازا، كرىما ي سرەدنەي ازي ياۆليايۋتسيا پرەدمەتوم يستوريچەسكوي گوردوستي، ا دليا درۋگيح - پريچينوي منوگوۆەكوۆوگو رابستۆا؟» - دەگەن سياقتى.

قوس اۆتور ودان ارى قاراي: «ۆ وسنوۆە كلاسسيچەسكوگو ەۆرازيستۆا لەجيت يدەيا دومينيروۆانيا رۋسسكو-پراۆوسلاۆنوي كۋلتۋرى» دەپ ەۋرازياشىلدىقتى رەۆانشتىق، ياعني، ۋنيتارلى يمپەريالىق مەملەكەتتى قۇرۋدى اڭسايتىن قارىمتا قايتارۋشى يدەولوگيانىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ تانيدى، ونىڭ تۇپكى ماقساتى رەسەي-ەۋرازيانى حالىقتار تۇرمەسىنە اينالدىرۋ، ورىستان وزگە ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى مەن ەرەكشەلىگىن جويۋ دەگەن وتكىر وي ايتادى.

شاريپوۆالاردىڭ ماقالاسىنىڭ توق ەتەرى: «كونتسەپتسيا ەۆرازيستۆا نەسوستوياتەلنا ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد پوتومۋ، چتو نە ۋچيتىۆاەت توگو، چتو نا ۆەليكوم ەۆرازيسكوم كونتينەنتە سۋششەستۆۋيۋت تاكيە گەوپوليتيچەسكيە گيگانتى، كاك كيتاي، ينديا، ياپونيا. تەم سامىم سكلادىۆاەتسيا پرەدستاۆلەنيە وب وگرانيچەننوستي فيلوسوفسكوگو ماسشتابا داننوي كونتسەپتسي. ۆەد ۆ رەالنوستي، گيگانتسكي سۋپەركونتينەنت - ەتو وتنيۋد نە تولكو تەرريتوريا سوۆرەمەننوگو سنگ» - دەي كەلىپ، ەۋرازياشىلدىقتىڭ گەوساياسي بولاشاعى بۇلىڭعىر دەگەنگە كەلىپ سايادى.

بۇدان باسقا پىكىرلەرگە توقتالساق، ينتەرنەتتەگى regnum.ru پاراقشاسىندا مانكۋرت شالاكازاحوۆ دەگەن لاقاپ اتپەن "پيك" اقپاراتتىق توبىندا ساراپتاما جاساپ جۇرگەن ءبىر اۆتور «قازاقستان گەوساياسي جاعدايىنا بايلانىستى امالدىڭ جوعىنان ينتەگراتسيا جاساۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. ارينە، مۇنداي شولاق ءارى سىڭارجاق پىكىرلەر ۆيرتۋالدى الەمدەگى وقىرمانداردى اداستىراتىن دۇنيەلەر ەكەنى بەلگىلى. ۆيرتۋالدى باسىلىمداردا ءباتۋا جوق دەسەك، وندا ءداستۇرلى باسپاسوزدە نەندەي پىكىرلەر بار ەكەنىنە توقتالا كەتەيىك. رەسەيدىڭ «ليتەراتۋرنايا گازەتا» اتتى بەلگىلى باسىلىمىنىڭ 2011 جىلعى 12-18 قازانداعى № 40 (6341) سانىندا «سويۋز ەۆرازيسكي رەسپۋبليك سۆوبودنىح» اتتى كولەمدى ماتەريال جاريالانىپ، وندا رەداكتسيالىق ارنايى ساۋالناما جۇرگىزۋ ادىسىمەن ا. دۋگين، و. بوگومولوۆ، ا. شاتيلوۆ سياقتى رەسەي عالىمدارىنىڭ ەۋرازيالىق وداق تۋرالى وڭ پىكىرلەرى كەلتىرىلگەن، ال، ءسوز سوڭىندا سالىستىرۋ ءۇشىن وسى ماسەلەگە قاتىستى شەتەلدىك باسىلىمداردا جاريالانعان تەرىس پىكىردەگى ماتەريالدار ادەيى ورىسشاعا اۋدارىلىپ بەرىلگەن. مىسالى، ۇلىبريتانيالىق «The Telegraph» گازەتى ۆ. ءپۋتيننىڭ ۇسىنعان جوباسىن قاتتى سىناپ: «گوسپودين پۋتين راسسكازال، چتو ناحوديتسيا ۆ پروتسەسسە سوزدانيا نوۆوگو گلوبالنوگو ۆلاستنوگو بلوكا، «ەۆرازيسكوگو سويۋزا»، – نا كوستياح توگو، چتو كوگدا-تو ياۆليالو سوبوي سوۆەتسكي سويۋز. ...ستارشەە پوكولەنيە روسسيان، كوتورىە تياگوتەيۋت ك پاتەرناليزمۋ ي ستابيلنوستي ۆ دۋحە پوچيۆشەگو سوۆەتسكوگو سويۋزا، تاكجە، ۆەروياتنەە ۆسەگو، وتسەنيات ەتوت پلان. ودناكو پۋتين پوستارالسيا زاياۆيت، چتو ۆوسسوزدانيە سسسر نە ياۆلياەتسيا تسەليۋ ەگو ميسسي. نو ون نەسكولكو لۋكاۆيت. «ەۆرازيسكي سويۋز» نا تەرريتوري بىۆشەگو سسسر، سوزدانيە كوتوروگو پرودۆيگايۋت پۋتين ي روسسيا، بۋدەت يمەت منوگو وبششەگو س سوۆەتسكيم سويۋزوم. اۆتوريتاريزم پريديوت نا سمەنۋ كوممۋنيزمۋ. دومينيرۋيۋششايا يدەولوگيا ي چلەنستۆو بۋدۋت دوبروۆولنىمي، ودناكو ۆ گەوپوليتيچەسكوم سمىسلە ي ۆو منوگيح درۋگيح دۆا سويۋزا بۋدۋت يمەت منوگو وبششەگو. ...ەسلي پۋتين سوزداست پسەۆدوسسسر پەرەد ليتسوم راستۋششەگو كيتايسكوگو ي امەريكانسكوگو ۆليانيا، ەگو پروۆوزگلاسيات چەلوۆەكوم، كوتورىي ۆەرنۋل روسسي يمپەريۋ» دەپ جازىپتى. ال، گەرمانيانىڭ «Frankfurter Allgemeine Zeitung» باسىلىمى بولسا: «نەكوتورىە يز نوۆىح سۋۆەرەننىح گوسۋدارستۆ بىۆشەي كوممۋنيستيچەسكوي يمپەري راسسماتريۆايۋت تاكيە زاياۆلەنيا كاك ۋگروزۋ، پوتومۋ چتو وني وتنيۋد نە نا درۋجەسكوي نوگە س روسسيەي. درۋگيە جە، ي بەز توگو ەكونوميچەسكي زاۆيسيمىە وت موسكۆى، سكورەە ۆسەگو، پونەۆولە پريمۋت سۆويۋ سۋدبۋ، نو ي تام وسوبوي رادوستي نە ۆيدنو. ا ۆەد رازنيتسا س ەس سۋششەستۆەننايا، نو پۋتين ستاراەتسيا ەيو نە افيشيروۆات. دەلو ۆ توم، چتو پرەدپوسىلكوي دليا ۋسپەشنوي ينتەگراتسي ۆ ەۆروپە ستالي: ۆو-پەرۆىح، پريمەرنىي بالانس مەجدۋ بولشيمي ي، ۆو-ۆتورىح، ۋۆاجەنيە ك مالەنكيم گوسۋدارستۆام زاپادنوي ەۆروپى. ني تو، ني درۋگوە نيكاك نە پروسلەجيۆاەتسيا ۆ ەۆرازيسكوم سويۋزە» - دەپ وزدەرىنىڭ پۋتيندىك ەۋرازياشىلدىققا ريزا ەمەستىگىن بىلدىرگەن.

ال، ەندى ەۋرازيالىق وداققا سكەپتيتسيزممەن قارايتىن ءتورتىنشى باعىتتاعى وي-پىكىرلەرگە قىسقاشا توقتالساق. بۇل جەردە قازەكەم «ءوز اعام» دەيتىن وزبەكتەردىڭ مەملەكەت باسشىسى ي. كاريموۆ توپ جارىپ تۇر. ي. كاريموۆ 1994 جىلى ەلباسىمىز ن. نازارباەۆ ەۋرازيالىق وداق تۋرالى يدەيا كوتەرگەننەن باستاپ بۇل باستاماعا قىرىن قاراعان بولاتىن. ول ورتاازيالىق ەلدەردىڭ وداعىنا دا مىسقىلمەن قارادى. ونىڭ ويىنشا، ەكونوميكالىق كۇش-قۋاتى، حالىق سانى، دامۋ دەڭگەيى ءار-ءتۇرلى ەلدەردىڭ وداعىنان تۇك شىقپايدى. سول ادەتىمەن، ي. كاريموۆ 2011 جىلعى 7 جەلتوقساندا وزبەكستان كونستيتۋتسياسى كۇنى قۇرمەتىنە سويلەگەن سوزىندە ۆ. ءپۋتيننىڭ ۇسىنىسىن ساندىراققا بالاپ، ينتەگراتسيالىق پروتسەستەرگە دەگەن ەشبىر قاجەتتىلىك جوق دەدى. دالىرەك ايتساق، ول: "زا پوسلەدنەە ۆرەميا نا پوستسوۆەتسكوم پروسترانستۆە اكتيۆيزيرۋيۋتسيا سيلى، كوتورىە، پولزۋياس تەم، چتو ۆستۋپايۋششەە ۆ جيزن سوۆرەمەننوە مولودوە پوكولەنيە نە يمەەت دوستاتوچنوگو پرەدستاۆلەنيا و نەداۆنەي يستوري، سترەمياتسيا پۋتەم رازليچنىح ۆىمىسلوۆ ۆوزبۋديت نوستالگيۋ پو سوۆەتسكومۋ پروشلومۋ، پري ەتوم زابىۆايا و توتاليتارنوي سۋششنوستي سوۆەتسكوي يمپەري، راسپاد كوتوروي بىل وبۋسلوۆلەن ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد پوليتيچەسكوي، ەكونوميچەسكوي ي يدەولوگيچەسكوي نەسوستوياتەلنوستيۋ سيستەمى، نا كوتوروي ونا بىلا پوستروەنا" - دەي كەلە، «كوگدا رەچ يدەت و فورميروۆاني رازليچنىح مەجگوسۋدارستۆەننىح وبەدينەني، نە يسكليۋچاەتسيا، چتو وني ۆىيدۋت زا رامكي ەكونوميچەسكيح ينتەرەسوۆ ي پريوبرەتۋت پوليتيچەسكۋيۋ وكراسكۋ ي سودەرجانيە، چتو ۆ سۆويۋ وچەرەد موجەت نەگاتيۆنو پوۆليات نا ۋجە ۋستانوۆيۆشيەسيا سۆيازي ي سوترۋدنيچەستۆو چلەنوۆ وبەدينەنيا س درۋگيمي ۆنەشنيمي پارتنەرامي، رازۆيتيە ينتەگراتسيوننىح پروتسەسسوۆ س ترەتيمي سترانامي", - دەپ كەسىپ ايتتى.
بىراق، اراعا ەكى اپتا سالىپ، 2011 جىلعى 21 جەلتوقساندا بىشكەك قالاسىندا وتكەن تمد بەيفورمالدى سامميتىندە ي. كاريموۆ «ەۆرازيسكايا ينتەگراتسيا - ەتو ناشە بۋدۋششەە، ەتو توت پۋت، تو ناپراۆلەنيە، پو كوتورومۋ ۆسە دولجنى دۆيگاتسيا ...سودرۋجەستۆو دولجنو يگرات رول كوورديناتورا ناشەگو منوگوپلانوۆوگو ۆزايمودەيستۆيا، ا تاكجە وستاۆاتسيا فورۋموم دليا پرياموگو وبششەنيا، پوددەرجانيا رەگۋليارنوگو مەجگوسۋدارستۆەننوگو ديالوگا... روسسيا وبەدينياەت ۆوكرۋگ سەبيا ۆسە ستانى سنگ، ي نە نادو زدەس سپەكۋليروۆات ي سوزداۆات يلليۋزي. نادو سموترەت ترەزۆو نا ەتي ۆەششي: ەست روسسيا، ونا وبەدينياەت ۆوكرۋگ سەبيا ۆسە سترانى پوستسوۆەتسكوگو پروسترانستۆا، مى سۋششەستۆۋەم ي ەست سنگ... ەۆرازيسكوە ەكونوميچەسكوە پروسترانستۆو، ەۆرازيسكي ەكونوميچەسكي سويۋز، ا ۆ دالنەيشەم پروستو ەۆرازيسكي سويۋز - ۆسە ەتي وبرازوۆانيا نا فونە سنگ سوزدايۋت وپرەدەلەننىە ناستروەنيا. ا نۋجنو لي توگدا سنگ ۆووبششە. يا وتۆەچايۋ نا ەتوت ۆوپروس ي گوۆوريۋ تولكو سۆوە ۆيدەنيا – يا ۋبەجدەن، چتو پري ۆسەم توم، چتو پرويسحوديت ۆ ميرە ي نا پوستسوۆەتسكوم پروسترانستۆە، ەۆرازيسكي سويۋز ي ۆسە وستالنوە - ەستەستۆەننوە زاكونومەرنوە رازۆيتيە توگو، چتو پرويسحوديت سەگودنيا ۆ ميرە» - دەپ ءوزىنىڭ ەلىندە ايتقاننان مۇلدەم كەرىسىنشە پىكىر ايتىپ، جينالعانداردى قايران قالدىردى. ءيا، ەجەلگى گرەكتەر وزدەرىنىڭ ميفولوگياسىنداعى ەكى ءجۇزدى يانۋس قۇدايلارىن ساياساتپەن تەڭەستىرۋى تەگىن ەمەس ەكەن.

ەۋرازيالىق وداققا نەمقۇرايلى قاراۋشىلاردىڭ ءبىرى جان پارۆۋلەسكو دەگەن فرانتسيالىق رۋمىن «پۋتين ي ەۆرازيسكايا يمپەريا» دەگەن كىتابىن جاريالاپ، ونى ينتەرنەت-قاۋىمداستىق قىزۋ تالقىلاپ تا ۇلگەردى. كىتاپتىڭ باستى يدەياسى – ەۋرازيالىق ۇلى بىرلەستىك قۇرۋ تەوريا جۇزىندە عانا قاۋىپتى، ال، ءىس جۇزىندە ەشبىر قاۋقارى جوق بوس اۋرەشىلىك.
جوعارىدا باياندالعاننان كورىپ وتىرعانىمىزداي، ەۋرازياشىلدىق يدەيا تۋىنداعاننان باستاپ ەۋرازيالىق وداق قۇرىلعانعا دەيىنگى ۇزاق كەزەڭدە سان-ءتۇرلى تەوريالار مەن تۇجىرىمدامالار تۋىنداپ، ساليقالى ساياسي شەشىمدەر دە ايتارلىقتاي قابىلدانعان. سونىمەن قاتار، ەۋرازياشىلدىقتىڭ بولاشاعىنا ۇمىتپەن قاراپ، شىن سەنگەندەردىڭ دە، ولاردى سىناۋشىلار مەن كەكەسىنمەن قاراۋشىلاردىڭ دا كوپ ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. قازىرگى دوڭگەلەنگەن دۇنيەدە الشاڭ باسقان جاھاندانۋ ءۇردىسىنىڭ قارقىنى ۇزدىكسىز ۇدەۋ ۇستىندە ەكەنىن ەسكەرسەك، ايماقتىق ينتەگراتسيالانۋ ۋاقىت تالابى ەكەنىن ۇعىنامىز. ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاي وتىرىپ، الەمدىك قاۋىمداستىقپەن تىعىز قارىم-قاتىناسقا تۇسە بىلگەن ەل عانا مۇراتىنا جەتپەك، ال، تاس-ءتۇيىن وقشاۋلانعان ەلدىڭ كۇنى قاراڭ بولارى انىق بولىپ وتىر. الايدا، مۇنداي جاھاندىق اشىقتىق جاعدايىندا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋحاني تاۋەلسىزدىگىمىز بەن ەگەمەندىگىمىزدى نىعايتۋدىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعانىن دا ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز.
ەلباسىمىزدىڭ ۇسىنىپ، جان-جاقتى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسقا نەگىزدەگەن ەۋرازيالىق وداعى بىرلەستىگىنىڭ ماڭىزى وسىندا. عاسىرلار بويى اڭساعان تاۋەلسىزدىگى قولىنا ءتيىپ، دەموكراتيا مەن ەركىن ەكونوميكالىق دامۋ جولىنا تۇسكەن، بۇۇ مۇشە رەتىندە ەگەمەندىگىن الەم مويىنداعان قازاقستان ەۋرازيالىق وداق اۋقىمىندا ساياسي كىرىپتارلىققا دۋشار بولادى دەپ قاتە تۇسىنۋگە استە بولمايدى. ەۋرازيالىق وداقتا ەگەمەندىك پەن تاۋەلسىزدىك ەرىكتىلىكتەرىن ساقتاۋدىڭ ساياسي تەتىكتەرى جان-جاقتى قاراستىرىلعان. مۇنداعى باستى ماسەلە – شارۋا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردى جاڭعىرتىپ، جاڭاشا دامىتۋ. بەلگىلى دراماتۋرگ قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ ەكونوميكانى وڭەشپەن تەڭەستىرۋى كەزدەيسوق ەمەس، وڭەش ارقىلى قورەكتەنبەگەن ءتىرى اعزا تىرشىلىگىن توقتاتادى. سول سياقتى، ەكونوميكا قوعام مەن مەملەكەتتىڭ قورەك كوزى. ودان كەيىن ارينە، مادەني-رۋحاني جانە قاراپايىم عانا ادامي قارىم-قاتىناستاردى ۇزبەي، جاھاندانۋعا توتەپ بەرە الاتىنداي ەتىپ جانداندىرۋ.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن قورىتساق – بۇگىنگى ەۋرازيا وداعىن قۇرۋ كەشەگى كسرو-نى قايتا ءتىرىلتۋ دەپ قيسىنسىز قورقۋعا ءجون جوق، بىراق، بەيقام وتىرماۋىمىز كەرەك. ياعني، پاتشالىق رەسەي مەن كسرو كەڭىستىگىندەگى وتارلاۋ ساياساتى نەگىزىندە جۇرگىزىلگەن جۇيەنى كوكسەگەن ەۋرازياشىلاردىڭ ۇلى ورىس پيعىلىنداعى يدەياسى مەن يدەولوگياسىنا ەش جول بەرۋگە بولمايدى. بۇل تۇستا ءبىز، ۇزاققا سوزىلاتىن ماقسات-مۇراتتاعى يدەيا مەن ۋاقىت قاجەتتىلىگىنەن تۋعان «وڭەش» سانالاتىن ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاعى فاكتىنى اجىراتا بىلۋگە ءتيىسپىز.

كەدەندىك وداق فاكت رەتىندە (قازاقستان ءۇشىن وڭ-تەرىس فاكتىلەر)

سونىمەن، 2010 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن باستاپ رەسەي، بەلارۋس جانە قازاقستاننىڭ مۇشەلىگىمەن كەدەندىك وداق قۇرىلىپ، ەۋرازيالىق وداق قۇرۋدىڭ نەگىزى قالاندى، ساياسي يدەيالىق جوسپار شىنايى فاكتىگە اينالدى. ونىڭ تاريحى 1993 جىلعى 24 قىركۇيەكتەگى تمد اۋماعىندا ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ تۋرالى شارتتان باستاۋ الادى. كوپ ۇزاماي، 1995 جىلى رەسەي مەن بەلارۋس اراسىندا كەدەندىك وداق تۋرالى كەلىسىم جاسالادى. 1999 جىلعى 26 اقپاندا قول قويىلعان كەدەندىك وداق پەن ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك تۋرالى كەلىسىمگە رەسەي، بەلورۋسسيا، قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان قول قويىپ، وعان 2006 جىلى وزبەكستان قوسىلدى. 2006 جىلعى 16 تامىزدا سوچي قالاسىندا وتكەن بەيرەسمي سامميتتە ەۆرازەس مۇشە مەملەكەتتەرى وسى ۇيىم شەڭبەرىندە كەدەندىك وداق قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، رەسەي، بەلارۋس، قازاقستان تاراپتارى ونىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرىن جاساسۋعا ۋاعدالاسىپ، كەدەندىك وداقتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق-قۇقىقتىق نەگىزدەرىن جاساۋ جۇمىستارى باستالادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە، ناقتى قۇقىقتىق العىشارتتار: بەلارۋس رەسپۋبليكاسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن رەسەي فەدەراتسياسى 2007 جىلعى 6 قازانداعى بىرىڭعاي كەدەن اۋماعىن قۇرۋ جانە كەدەن وداعىن قالىپتاستىرۋ تۋرالى، 2007 جىلعى 6 قازانداعى كەدەن وداعىنىڭ كوميسسياسى تۋرالى شارتتار جاسالدى. 2009 جىلعى 27 قاراشادا كەدەن وداعىنىڭ كەدەن كودەكسى تۋرالى شارتقا دا قول قويىلدى. ال 2010 جىلعى 25 ماۋسىمدا كەدەن وداعىنىڭ كەدەن كودەكسى تۋرالى شارت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ № 293-ءىV زاڭىمەن راتيفيكاتسيالاندى. وسىلايشا، 8 ءبولىم، 50 تاراۋ، 372 باپتان تۇراتىن كەدەندىك وداقتىڭ جاڭا كەدەندىك كودەكسى قابىلدانىپ، ول ءوز كەزەگىندە، وداققا مۇشە ەلدەردىڭ دەربەس كەدەندىك كودەكسىن الماسىردى. بۇعان دەيىنگى كەزەڭدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2003 جىلعى 5 ساۋىردە قابىلدانعان كەدەن كودەكسى وسى سالانىڭ قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق جانە ۇيىمدىق نەگىزدەرىن بەلگىلەپ، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى مەن ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋعا، قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق قاتىناستار جۇيەسىندەگى بايلانىستارىن جانداندىرۋعا جانە سىرتقى ەكونوميكالىق قىزمەتتى ىرىقتاندىرۋعا ىقپال ەتىپ كەلگەن بولاتىن. وسى كودەكس ارقىلى ەكونوميكامىز ايتارلىقتاي جاندانىپ دامىدى. ال، قازاقستان 2009 جىلى كەدەندىك راسىمدەردى جەڭىلدەتۋ مەن ۇيلەسىمدى ەتۋ جونىندەگى كيوتو كونۆەنتسياسىن راتيفيكاتسيالاپ، حالىقارالىق ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋدا ءاپ-اجەپتەۋىر جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەن بولاتىن. بىراق، ەكونوميست مامانداردىڭ جالپىتانىلعان پىكىرىنە سۇيەنسەك، كەدەندىك وداقتىڭ بىرەگەي كەدەن كودەكسى ازىرلەنگەندە رەسەيدىڭ مىسى باسىپ، رەسەيلىك كەدەندىك كودەكستىڭ قاعيدالارى مەن تالاپتارى نەگىزگە الىنىپ كەتكەن. وسىدان كەلىپ، كەدەندىك وداقتا رەسەيدىڭ مۇددەسى باسىم تۇراتىن سىڭارجاق جاعداي قالىپتاستى. بۇرىنعى فريترەيدەرلىك باعىتتاعى قازاقستاننىڭ دەربەس كەدەندىك كودەكسى اياسىندا كەدەندىك الىم-سالىق ايتارلىقتاي تومەن بولسا، كەدەندىك وداقتىڭ ءبىرتۇتاس كودەكسى الىم-سالىقتاردىڭ دەڭگەيىن ايتارلىقتاي كوتەرىپ جىبەردى. ويتكەنى، ونىڭ نەگىزىندە رەسەيدىڭ پروتەكتسيونيستىك سيپاتتاعى بۇرىنعى كەدەندىك كودەكسى تۇر.

قازاقستاننىڭ كەدەندىك بروكەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى گەننادي شەستاكوۆ «KAZAKHSTAN» حالىقارالىق ىسكەرلىك جۋرنالىنا بەرگەن سۇحباتىندا: "ۋۆى، يز پليۋسوۆ پوكا موجنو نازۆات تولكو سام فاكت توگو، چتو مى جيۆەم ۆ تاموجەننوم سويۋزە، ي ۆوزراستانيە بيۋدجەتا. ۆو ۆسەم وستالنوم نەگاتيۆنىي پروگنوز رازۆيتيا، كوتورىي مى داۆالي ناكانۋنە ۆستۋپلەنيا ناشەي سترانى ۆ تس، ك سوجالەنيۋ، وپراۆدالسيا. دا، پراۆيتەلستۆو ۋجە وتراپورتوۆالو و روستە پوستۋپلەني ۆ بيۋدجەت، نو زا سچەت چەگو ەتو پرويزوشلو؟ زا سچەت توگو، چتو پوشلينا ستالا بولشە، توۆار نا پريلاۆكە — دوروجە. روسسيسكيە توۆارى پو تسەنە "پودتيانۋليس" ك يمپورتنىم انالوگام، ا پلاتيم زا ۆسە ەتو مى، ريادوۆىە پوترەبيتەلي. كازاحستان پرويگرال ۆو ۆسەم. ۆ 2009 گودۋ سرەدنەۆزۆەشەننايا پوشلينا ۋ ناس بىلا چۋت بولشە 5%. كستاتي، دليا ۆستۋپلەنيا ۆ ۆتو ترەبۋەتسيا، چتوبى ەتوت پوكازاتەل بىل نە ۆىشە، چەم 7% س نەبولشيم. ۋ روسسي نا توت مومەنت سرەدنەۆزۆەشەننايا پوشلينا بىلا 18%، ا ۋ بەلورۋسسي — 12%. سەيچاس مى ۆسە درۋجنو "پودتيانۋليس" پود 16%. ۋ ناس نە بىلو پوشلينى نا پرودۋكتى پيتانيا، يمەلاس مينيمالنايا پوشلينا نا بىتوۆۋيۋ تەحنيكۋ. سەگودنيا نا كاكيە-تو توۆارى پوشلينى ۆىروسلي نا 10-20 %، نا درۋگيە ۆ 3-4 رازا، ا ەسلي گوۆوريت وب اۆتوموبيلياح، تو ۆ 30-40 راز. نە ستالو لەگچە ي كازاحستانسكيم پرويزۆوديتەليام توۆاروۆ، كوتورىە وني يزگوتاۆليۆايۋت يز زاپادنوگو سىريا س يسپولزوۆانيەم زاپادنوگو وبورۋدوۆانيا ي تەحنولوگي. پوشلينى نا وبورۋدوۆانيە ۋۆەليچيليس نا 10-20%، نا سىرە ي كومپونەنتى، كوتورىە رانشە زاۆوزيليس پو نۋلەۆوي ستاۆكە، — نا 20 %. تو ەست ناش پرويزۆوديتەل پولۋچيل پريروست سەبەستويموستي ەششە دو ناچالا پرويزۆودستۆا، ا پوتوم نا نەە ەششە ناكرۋچيۆايۋتسيا پرويزۆودستۆەننىە يزدەرجكي. ي تەپەر، ناپريمەر، لامينات، پرويزۆەدەننىي ۆ كازاحستانە نا بەلگيسكوم وبورۋدوۆاني، بۋدەت ۆ ليۋبوم سلۋچاە دوروجە، چەم پريۆەزەننىي ناپريامۋيۋ يز بەلگي. ۆ يتوگە ۆسيا ۆىسوكوتەحنولوگيچنايا پرودۋكتسيا، كوتورايا ۋ ناس پرويزۆوديتسيا، ستالا زناچيتەلنو دوروجە". تولىعىراق قاراساڭىز: http://www.rosbalt.ru/exussr/2011/09/29/895444.html

كەدەندىك وداق قۇرۋداعى باستى ماقسات – وعان مۇشە ەلدەردىڭ اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردى اشىق، ءمولدىر جانە ەشبىر كىدىرىس-كەدەرگىسىز دامىتۋ بولاتىن. بىراق، ءىس جۇزىندە بۇل يگى ماقساتقا جەتۋ وڭاي بولماي تۇر. بۇل تۋرالى قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر كەدەندىك وداق جۇمىس ىستەي باستاعان ساتتەن-اق زارلاپ كەلەدى. ءتىپتى تاياۋدا مينسكىدە وتكەن باسقوسۋدا قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ بۇل وداقتىڭ قىزمەتىن سىنعا العانى بەلگىلى. اسىرەسە، جۇك تاسىمالى، تاۋار ەكسپورتى، كەدەندىك راسىمدەۋ سالالارىندا كەدەرگىلەر ءالى كۇنگە دەيىن كوپ ەكەن. مىسالى، قازاقستاندا وندىرىلەتىن الكوگول ونىمدەرى رەسەي مەن بەلارۋس نارىعىنا كىرە الماي وتىر. ال، بۇل مەملەكەتتەردە وندىرىلگەن اراق-شاراپ ەلىمىزدىڭ دۇكەندەرىندە تولىپ تۇر. وسى ماسەلە بويىنشا سەناتور ق. بايماحانوۆ ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ ۆيتسە-مينيسترىنە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، بىرىڭعاي كەدەندىك ءتاريفتىڭ قولدانىلۋىنداعى كەمشىلىكتەردى، قازاقستاننىڭ كورشى ەلدەردىڭ نارىعىنا كىرۋىندەگى قيىندىقتارىن اتاپ كورسەتىپ، شەتەلدىك اراق-شاراپ وتاندىق ونىمدەرگە باسەكە بولعانى ازداي، ولارعا سالىناتىن سالىقتىڭ دا تومەندىگىن سىنعا الدى. سونىمەن قاتار، رەسەيدە «روسالكورەگۋليروۆانيە» دەگەن اگەنتتىكتىڭ بارىن، ورىستار قوسىمشا قۇن سالىعىن، اكتسيز، كەدەن سالىعىن ەنگىزگەنىن دە ايتا كەلە، اركىم كورپەنى وزىنە تارتاتىن، ۇستەم ەلدىڭ ءوزىمشىل ۇلتتىق مۇددەسىنە نەگىزدەلەتىن كەدەن وداعىنىڭ پايداسىنان زيانى كوپ دەپ، حالىق قالاۋلىسى كەيىدى. شىنىندا دا، قازاقستان كەدەندىك باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى عۇسمان ءامىريننىڭ مالىمدەۋىنشە، بيىل رەسەيلىك جانە بەلارۋستىق الكوگول ونىمدەرىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە يمپورتى 22 % ارتقان، سويتە تۇرا، قازاقستاندىق ءسپيرتتى ىشىمدىكتەردىڭ كەدەن وداعىنا ەكسپورتتالۋى 16,5 % كەمىگەن ەكەن.
قازاقستاندىق ەت ونىمدەرىنىڭ كەدەن وداعى ايماعىنا ەكسپورتتالۋى دا ءماز ەمەس. مينسكىدە وتكەن جوعارعى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستە ەلباسى ن. نازارباەۆ وسىلاي دەپ سىن ايتىپ، مۇنداي كەدەرگىلەردىڭ رەسەي تاراپىنان بولعانىن جاسىرعان جوق: «قازاقستاننىڭ ەت ونىمدەرى ادەيى وتكىزىلمەيتىن جاعدايدا تۇر. ويتكەنى رەسەيدە ولارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سانيتارلىق سەرتيفيكاتتارىندا جوق نورمالاردى قولدانىپ كەلەدى. ال بەلارۋس ەلى جاڭا تەحنيكالىق رەگلامەنتتىڭ ەنگىزىلۋىنە بايلانىستى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىن رەسەي نارىعىنا ءتيىستى كولەمدە الىپ شىعا الماي وتىر. بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىكتەگى تەحنيكالىق رەگلامەنتتى كەڭەيتۋ بيزنەس ورتانى جاقسارتقىسى كەلەتىن قازاقستاننىڭ ساياساتىنا قايشى كەلۋدە». ياعني، رەسەيدىڭ مۇددەسىنە ورايلاستىرىلعان جاساندى بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر كەدەن وداعىنىڭ كەڭىردەگىنەن قىسىپ، وزگە مۇشە مەملەكەتتەر ءۇشىن تيىمدىلىگىن تومەندەتۋدە.

سەيىلبەك مۇساتاەۆ – ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

(جالعاسى بار)
Abai.kz