امانحاننىڭ وي ورامدارى
جاس اقىن ادامي «مەن» مەن ليريكالىق «مەندى» اجىراتا الماسا، وندا ودان ەشتەڭە دە، ەشكىم دە شىقپايدى. ادامي «مەن» كەۋدەمسوق، نارتسيسستىك مەنمەندىككە باستاسا، شىعارماشىلىق «مەن» اقىن ءستيلىن ايقىنداپ، ازاماتتىق تۇلعا قالىپتاستىرادى.
***
قازاق پوەزياسىنداعى ينتوناتسيالىق-سينتاكسيستىك ءتىل زاڭدىلىعىنا قۇرىلعان ۆەرليبر (اق نەمەسە ەركىن (ۇيقاسسىز) ولەڭ) بىزگە سىرتتان ءسىڭىپ، اۋدارمالىق استار العان ولەڭ ۇلگىسى. وعان دەيىن بىزدە كوپشىلىككە پوەتيكالىق قۋاتى بار، شەشەندىكتىڭ كورىنىسى رەتىندە تاراعان قارا سوبەن جىرلاۋ ۇلگىسى قالىپتاسقان ەدى. ول كوركەم پروزانىڭ وزىق ۇلگىسى بولىپ سانالادى. مىسالى، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ كەز-كەلگەن پروزالىق شىعارماسى، م. اۋەزوۆتىڭ «ەڭىلىك-كەبەگى»، ت.اقتانوۆتىڭ «انتى» جانە ورالحان بوكەەۆتىڭ كەي تۇستاعى قارا سوزبەن جىرلاۋى فرانتسۋزداردان ورگەن ۆيرليبرگە كەلەدى. مۇمكىن، كەرىسىنشە ولاردىڭ ۆەرليبرلەرى ءبىزدىڭ شەشەندىك ۇلگىمىز – قارا سوزبەن جىرلاۋعا كەلەتىن شىعار.
***
جاس اقىن ادامي «مەن» مەن ليريكالىق «مەندى» اجىراتا الماسا، وندا ودان ەشتەڭە دە، ەشكىم دە شىقپايدى. ادامي «مەن» كەۋدەمسوق، نارتسيسستىك مەنمەندىككە باستاسا، شىعارماشىلىق «مەن» اقىن ءستيلىن ايقىنداپ، ازاماتتىق تۇلعا قالىپتاستىرادى.
***
قازاق پوەزياسىنداعى ينتوناتسيالىق-سينتاكسيستىك ءتىل زاڭدىلىعىنا قۇرىلعان ۆەرليبر (اق نەمەسە ەركىن (ۇيقاسسىز) ولەڭ) بىزگە سىرتتان ءسىڭىپ، اۋدارمالىق استار العان ولەڭ ۇلگىسى. وعان دەيىن بىزدە كوپشىلىككە پوەتيكالىق قۋاتى بار، شەشەندىكتىڭ كورىنىسى رەتىندە تاراعان قارا سوبەن جىرلاۋ ۇلگىسى قالىپتاسقان ەدى. ول كوركەم پروزانىڭ وزىق ۇلگىسى بولىپ سانالادى. مىسالى، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ كەز-كەلگەن پروزالىق شىعارماسى، م. اۋەزوۆتىڭ «ەڭىلىك-كەبەگى»، ت.اقتانوۆتىڭ «انتى» جانە ورالحان بوكەەۆتىڭ كەي تۇستاعى قارا سوزبەن جىرلاۋى فرانتسۋزداردان ورگەن ۆيرليبرگە كەلەدى. مۇمكىن، كەرىسىنشە ولاردىڭ ۆەرليبرلەرى ءبىزدىڭ شەشەندىك ۇلگىمىز – قارا سوزبەن جىرلاۋعا كەلەتىن شىعار.
***
رەاليزم – داستۇرمەن ۇلاسىپ، رومانتيزم – مازمۇن-ءمانى سۋسىما، ماعىناسىز تەورياعا نەگىزدەلگەن «يزمدەرمەن» اياقتالادى. ءداستۇردىڭ ماڭگىلىگى سوندا. بىراق، ونىڭ ءوزى دە ۋاقىتقا، زامانعا ىلەسە جاڭارىپ، جاسامپازدانىپ تۇرادى. ونىڭ جويىلىپ كەتپەۋى ۇلت تەگىنىڭ (قانىنىڭ) مىقتى نەمەسە السىزدىگىنە بايلانىستى. ياعني، ۇلت جوعالىپ كەتپەي ءداستۇرلى ء(داستۇر) ولەڭ ولمەيدى. ال، «يزمدەردە» ماڭگىلىك جوق. ويتكەنى، ول ۇلتتىق داستۇردەن ەمەس، اقىل-وي تەورياسىنان ورەدى. مىسالى، تەورياتيكتەر مودەرندى (مودەرنيزم) قالاي ويلاپ تاپسا، ونى جوققا شىعاراتىن پوستمودەرندى دە (پوستمودەرنيزم) سولاي ويلاپ تاپقان (لاتىننان ورگەن پوستيمپرەسسيونيزم دە، مەتافوريزم، مەتامەتافوريزم دە سول).
***
اقىنسىڭ با، ءوزىڭدى (ولەڭىڭدى) بىرەۋگە تاڭداندىرۋعا ەمەس، ءوزىڭ بىرەۋگە (ولەڭىنە) تاڭدانۋعا بەيىل بول. پوەزيا – تاڭدانۋ مەن سەزىۋدىڭ (سەزىم) كورىنىسى.
***
مەنىڭ ولەڭدەرىم – مەنىڭ كوڭىل-كۇيىمنىڭ كۇندەلىگى. ياعني، ەسەنينشە ايتقاندا، مەنىڭ ءومىربايانىمدى بىلگىلەرىڭىز كەلسە، مەنىڭ ولەڭدەرىمدى وقىڭىزدار دەگەنگە ساياتىن اڭگىمە. بۇل ماعان دەيىن سان اقىن ايتقان قاعيدا بولار، دەگەنمەن، ونى تاعى ءبىر رەت قايتالاعاننان ەشكىم ۇتىلىپ، ەشتەڭەمىز كەتپەيدى.
***
ليريكالىق ولەڭ – ومىردەگى قۇبىلىستىڭ قاس-قاعىم ءبىر ءساتىن ۇستاپ قالعان كوڭىل-كۇيدىڭ كورىنىسى، ونىڭ قىسقا ءارى جيناقى دا مازمۇندى بولىپ، كوپسوزدىلىكتەن ادا بولاتىنىنىڭ سىرى سوندا. اقىندىقتى جۇرە دە، بىلە دە كەلە ۇيرەنەتىن نە بويعا دا، ويعا دا سىڭىرەتىن قاسيەت دەمەي، ونى قۇبىلىس دەۋىمىزدىڭ توركىنى سوندىقتان.
***
مەن مازمۇنى (مازمۇنسىز، جىلتىر سوزدەر مەن سويلەمدەر جيىنتىعى ولەڭدەر دە بولادى. اقىنسىماقتىڭ نە ايتقىسى كەلگەنىن،كەلەتىنىن تۇسىنبەيسىڭ. ءىشى-سىرتى سىڭعىرلاپ قانا تۇرادى) ءتىلدى، وبرازدى، مۋزىكانى (توم) بويىنا سىڭىرمەگەن ولەڭدى قابىلداي المايمىن. ويتكەنى، ولارسىز جالقى ولەڭ دە، جالپى پوەزيا دا قارابايىر، قارادۇرسىن، جايداق-جالاڭ سوزدەر مەن سويلەمدەردىڭ، دىبىس-ىرعاقتاردىڭ جيىنتىعى.وعان ۇلگى بولاتىن قۇبىلىس– اللانىڭ اۋەلدە حاوس كەڭىستىك-دۇنيەنى ۇندەستىرىپ جاراتۋى. اقىن دا سول سەكىلدى، شابىت ارقىلى حاوس ءسوز بەن سويلەمدەردى، سونداي-اق دىبىس-ىرعاقتاردى اللانىڭ كوڭىلگە قوندىرۋىمەن، سەزىپ، سەزىنۋ بارىسىندا ومىرگە كەلتىرەدى. (تۋدىرادى)
***
تۋدىرادى دەمەكشى، ولەڭ جازىلمايدى تۋادى، بىراق، ادامدار كەلە-كەلە «تۋادى» دەگەن پوەتيكالىق استارى بار ءسوزدىڭ مازمۇن-ءمانىن جوعالتىپ، ونىڭ پوەزياعا ءتان قۋاتىن السىرەتە كەلىپ، ونى قارابايىر، جالاڭ – جايداق «جازۋ»، «جازادى»، «جازامىن» سوزىمەن الماستىرىپ جىبەرگەن.
***
دوگما، دوگماتيزم – ساعات-مينۋت، قاس-قاعىم ءسات سايىن وزگەرىپ تۇراتىن اقىننىڭ كوڭىل-كۇيىنىڭ كورىنىسى – پوەزياسىنا دا، ولەڭىنە دە جۇرمەيتىن قۇبىلىس. جالپى، دوگما ونەر ادامىنىڭ قاي-قايسىسىنا دا جۇرمەيدى.ول جۇرسە دىنگە، زاڭعا، كەيبىر تۇستاردا سالت-داستۇرگە عانا جۇرەدى. ويتكەنى، ولار ونەر ادامىنىڭ، ونىڭ ىشىندە اقىننىڭ كوڭىل-كۇيىنە، پوەزياسىنا كەرەعار قادىر-قاسيەتتەر. دىندە اۋەلى اللا، سوسىن پايعامبار، ودان كەيىن قۇران، ودان دا ءارى حاديس-قاعيدالار بار. زاڭدا دا سونداي وزىنە ءتان اتريبۋتتار بارشىلىق. سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتار دا سونداي جاعدايلاردان كەندە ەمەس. دوگما، دوگماتيزم سونداي تۇستاردا جۇرەدى. سوندىقتان، امانحاننىڭ ايتىپ، جازعاندارى مەن جاس اقىندارداردىڭ تىلەك-تالاپتارىنىڭ ەشقايسىسى دا دوگماعا، دوگماتيزمگە جاتپايدى. ەندەشە، مەنى دوگماعا اۋەس، دوگماتيك دەيتىندەر قاتتى قاتەلەسەدى.
***
اقىن – ءوز جانىنىڭ سىرتقا تەپكەن جاڭعىرىعى. ول سول جاڭعىرىقتى قاعازعا تۇسىرەدى. ستيل دەگەن سول.
***
پوەزيا – يدەيادان دا، يدەلوگيادان دا، فاكتىدان دا جوعارى تۇرادى. اقىننىڭ كوڭىل –كۇيى مەن شابىتى اتتالعان ءۇش قادىر-قاسيەتتىڭ ەشقايسىسىنا باعىنبايدى دا باس ۇرمايدى. ولەڭ ومىرگە كەلىپ بىتكەسىن، ودان يدەيا دا، يدەلوگيا دا، فاكتى دا ىزدەۋشىلەر تابىلادى. ول ەندى باسقا اڭگىمە.
***
تالانت. كەمتالانت. بەيتالانت. وسى ءبىر ءسوز تىركەستەرىن اسەكەڭ، اسقار سۇلەيمەنوۆ ءجيى تىلگە تيەك ەتەتىن. ءتىپى، جازعان دا شىعار-اۋ، دەيمىن. سويتكەن، سو كىسىنىڭ ءوزى دە، ءوزىنىڭ سولاردىڭ قايسىسىنا جاتاتىنىن اجىراتا الماي كەتتى-اۋ، ءسىرا. ويتكەنى، بىزدە، (باسقالاردا دا سولاي) شىن تالانتتىلار كوزى تىرىسىندە ءوزىنىڭ ءادىل باعاسىن جاريالى تۇردە الا الماي كەتەدى ەمەس پە؟ سوعان قاراماي، تالانتتىڭ مىقتىلىعىن كەيبىرەۋلەر ىشتەي سەزەدى، بىراق، ونى سىرتقا شىعارىپ، جاريالىلىقتىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتپەيدى.
***
كەزىندە ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەنىمدە، ءبىر اعىلشىندىق اقىن، فيلولوگ «قازاقتار ۇيقاسپەن ولەڭ جازساڭدار باقىتتى ەكەنسىڭدەر» دەگەندە، ونى مەن ءاتۇستى قابىلداپ قانا قويعان ەدىم. جاقىندا اعىلشىنداردا 50 عانا ۇيقاس، ال، فرانتسۋزداردا ونىڭ ودان دا ازدىعىن وقىپ-بىلگەندە تاڭقالدىم. ەندەشە، ولاردىڭ ۆەرليبرگە ەرەكشە دەن قويىپ، ادەبيەت تەورياسىنان ورگەن «يزمدەرگە» بوي الدىرۋلارىنىڭ سىرى سوندا ەكەن. ت.ەليوتتىڭ «تولكو نيكچەمنىي پوەت موجەت وبرادوۆاتسيا بەلومۋ ستيحۋ كاك ۆوزموجنوستي وسۆوبوديتسيا وت جەستككيحپۋت فورمى» دەي تۇرا، «.ۆەليكايا پوەزيا دولجنا بىت...ي زاۆاۆوي..» دەگەنىن قالاي تۇسىنەمىز.ءتىپتى، ونىڭ ولەڭدى ەرمەككە جازامىن دەگەنگە ساياتىن ءسوزى دە بار. مىنە، بۇل پارودوكس.
***
جاقىندا سىنشى امانگەلدى ءىنىم، تەلەفون ارقىلى شىعارماشىلىق پىكىر الىسۋ بارىسىندا، قازىرگى جاس اقىندار اراسىندا ەتەك العان ادەبيەتتەگى ادەپسىزدىك تۋرالى مازمۇندى دا ءماندى ماسەلەنى تىلگە تيەك ەتتى. ونىڭ اڭگىمە بارىسىنداعى « ادەبيەتتەگى ادەپ» سوسىن «ادەبيەتتەگى ادەپسىزدىك» ءسوز تىركەسى ماعان قاتتى ۇنادى. مىنە، قوزعايتىن تاقىرىپ. ايتپەسە، كەيبىر جاس اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنە ءبىراۋىز سىن- پىكىر ايتىلسا نەمەسە جالپى شىعارماشىلىعىنا ويىن بىلدىرگەن ادامنىڭ ( ونىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە قاراماي) ۇستىنە بار ىلاسىن، كىر-قوقىسىن، ءزارلى ءسوزىن توگەتىنىن، ءتىپتى، ەندى بىرەۋىنىڭ كۇش كورسەتەتىنىن قايتەرسىڭ. سىن- پىكىر كوتەرە المايسىن با، ادەبيەتكە كەلمە. ونداي ادامداردان ازامات تا، اقىن دا شىقپايدى. شىعارماشىلىق ادامى – سيپاعاندى ۇناتاتىن نەمەسە ء وزى كەلىپ سيپاناتىن مىسىق قىلىقتان اۋلاق بولۋ كەرەك.
امانحان ءالىم اقىن، "اقيقات" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى
Abai.kz
