شوقان - 190

«دۇنيەدە ادىلدىك پەن ادالدىقتى
 تۋ ەتكەن ادامنان ارتىق ەشكىم جوق»، -
شوقان ءۋاليحانوۆ.

ءى. كىرىسپە

 (10 ءساۋىر قايتىس بولعان كۇنىنە وراي)

شوقان دەسە قۇلاعى ەلەڭ ەتپەيتىن ازامات جوق دەسەك قاتەلەسە قويمايمىز. بۇعان سەبەپ تە جوق ەمەس. قازاق حالقىنان شىققان تۇڭعىش سۋرەتشى، ەۆروپاشا ءبىلىم العان تۇڭعىش قازاق بالاسى، شىعىستانۋشى، تاريحشى، ەتنوگراف، گەوگراف، ساياحاتشى، اۋدارماشى، جاراتىلىستانۋشى، ادەبيەتشى، پۋبليتسيست، مينەرولوگ، نۋميزماتيك، زەرتتەۋشى-عالىم، اعارتۋشى-دەموكرات شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي مۇراسى كوزى قاراقتى، كوكىرەگى وياۋ كەز كەلگەن ادامدى بەي-جاي قالدىرمايتىنى انىق.

30 جىلعا جەتەر-جەتپەس عۇمىرىنىڭ سوڭىندا وشپەيتىن ءىز، ولشەۋسىز مۇرا قالدىرعان، الەمدىك عىلىمعا قوماقتى ۇلەس قوسقان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەسىمى ۋاقىت وتكەن سايىن اققان جۇلدىزداي جارقىراي تۇسۋدە.

2025 جىلى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 190 جىل تولادى. وسى مەجە قارساڭىندا شوقان قالام تارتقان سالالاردىڭ بىرقاتارىنا توقتالا وتىرىپ، ونىڭ ەڭبەكتەرى وسى ۋاقىتقا دەيىن نەلىكتەن قۇندى دەپ سانالادى، وسكەلەڭ ۇرپاققا قانداي ءتالىم-تاربيە بەرەدى، كوزى قاراقتى وقىرمان مەن الەم عالىمدارىن باۋراپ الاتىن قاسيەتىنىڭ سىرى نەدە دەگەن سياقتى سۇراقتارعا جاۋاپتى شوقان ءىلىمىنىڭ كوكجيەگىنە كوز جۇگىرتە وتىرىپ، ىزدەگەندى ءجون كوردىك.

شوقان اللا بەرگەن ەرەكشە دارىنىنىڭ ارقاسىندا عىلىم-بىلىمگە جاستايىنان قۇمار بولدى. مىسالى، جەتى جاسىندا اكەسى شىڭعىستىڭ كومەگىمەن «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «ەر كوكشە»  جىرلارىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسىن جازىپ قويعان، كەيىنىرەك ولاردى ومبى قالاسىنا بارىپ، وقۋعا تۇسكەندە ۇستازى ن.ف. كوستىلەتسكيدىڭ قولىنا تاپسىرادى. سونداي-اق، اكەسى شىڭعىستىڭ بۇيرىعىمەن ۇيلەرىنە بىرنەشە مارتە اقىن، جىرشىلاردى شاقىرتىپ، ەكەۋى بىرگە قازاق اندەرى مەن اڭىزدارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، ولاردى دا ومبىعا جىبەرگەن. ءسويتىپ، شوقان قازاق حالقىنىڭ اسا باي مادەني مۇراسىنىڭ ءبىر بولشەگىنىڭ جازباشا تۇردە ساقتالاپ قالۋىنا بالا كۇنىنەن باستاپ ۇلەس قوستى.

بۇل تۋرالى اكادەميك الكەي مارعۇلان بىلاي دەپ تولعايدى: «ەجەلگى ءداستۇر بويىنشا، سۇلتاننىڭ بالالارى «جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىل» دەگەن ەسكى قاعيدا نەگىزىندە بىرنەشە شىعىس ءتىلىن ۇيرەنۋگە ءتيىس بولدى. بۇل ءداستۇر ول كەزدە ءالى ساقتالاتىن، ءسويتىپ شوقان بالا كۇنىنەن باستاپ-اق شىعىس تىلدەرىن وقىپ، اراب ءتىلىن مەڭگەرەدى، ال كەيىنىرەك ۇيعىر جازۋىن ۇيرەنەدى.

1985 جىلى اكادەميك-جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ «شوقاننىڭ تالانتى      تەلەگەي - تەڭىز، ونىڭ عالىمدىق ورىستەرى ۇلان - بايتاق بيىكتەرگە سەرپىلىپ جاتادى. ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز وسى شوقانشا ءار قىرىنان تابىلا بەرسە دەپ ءۇمىت ەتسەك، ونىمىز ورىنسىز بولماس دەيمىن»، - دەپ جازعان ەكەن (مۇحتارۇلى سەيسەن. شوقان جانە ونەر: تۇسىنىكتەمەگە نەگىزدەلگەن يلليۋستراتسيالىق عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق كىتاپ. الماتى: ونەر، 1985 – 310 -بەت، كىرىسپە ءسوز).

سونىمەن، قۇرمەتتى وقىرمان، شوقان قالام تارتقان، زەردەلەگەن، زەرتتەگەن، تۇجىرىمدار جاساعان سالالاردىڭ بىرقاتارىنا توقتالا وتىرىپ، شوقان ءىلىمىنىڭ كوكجيەگىن باعدارلاۋعا تالپىنىپ كورەلىك.

ءىى. جالپى ماعلۇماتتار

شوقان قالام تارتقان سالالاردىڭ بىرقاتارىن عانا اتايتىن بولساق، تاڭ قالماسقا شارا جوق. ولار: تاريح، مادەنيەت، ەتنوگرافيا، گەوگرافيا، پوەزيا، قۇقىقتانۋ، ادەبيەت، ونەر، فيلوسوفيا، جاراتىلىس، مينەرولوگيا، نۋميزماتيكا، پۋبليستيكا، وناماستيكا سياقتى بولىپ جالعاسا بەرەدى.

تۋمىسىنان زەرەك، ونەگەلى ءتالىم-تاربيە العان شوقاننىڭ ءار ەڭبەگى ناقتىلىعىمەن، دالدىگىمەن، ادالدىعىمەن، كوركەمدىگىمەن، جاڭاشىلدىعىمەن سول زاماننىڭ وزىندە ايگىلى عالىمداردىڭ، وقىمىستىلاردىڭ، مەملەكەتتىك تۇلعالاردىڭ نازارىنا ىلىگىپ، اسا جوعارى باعالانعانى بەلگىلى.

اتاپ ايتاتىن بولساق، ايگىلى «كوكەتاي حاننىڭ ءولىمى جانە ونىڭ اسى»، «ماناس»، «ىستىقكول ساپارىنىڭ كۇندەلىگى»، «قىرعىزدار جايلى جازبا»، «قىتاي يمپەرياسىنىڭ باتىس پروۆينتسياسى جانە قۇلجا» سياقتى بىرقاتار عىلىمي ەڭبەكتەرىن 1856-1857 جىلدارى، ياعني 20-21 جاسىندا-اق ورىنداعان. بۇل ەڭبەكتەر ءوز قۇندىلىعىن ءالى كۇنگە دەيىن جويعان جوق. ونداعى قازىرگى قازاقستان، قىرعىستان اۋماعىن، جالپى ورتا ازيانى مەكەن ەتكەن ەجەلگى رۋ-تايپالاردىڭ جاي-كۇيى، ءوزارا قارىم-قاتىناسى، جەر-سۋ اتاۋلارى، تاريحي-ەتنوگرافيالىق، شارۋاشىلىق-تۇرمىستىق، قۇقىقتىق نورمالار جايىندا مول مالىمەتتەر كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولىپ قالا بەرۋدە.

مىسالى، 1856 جىلعى قۇلجا كۇندەلىگى اسا تارتىمدى، شوقانعا ءتان نازىك، سۇيكىمدى، جاراسىمدى قالجىڭى دا كەزدەسەتىن جازبالاردىڭ قاتارىندا.  وندا سول كەزدەگى شەكارالىق ايماقتى مەكەندەگەن قىتاي، سيبو، سولون، قالماق، ۇيعىر سياقتى ۇلتتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى وتە شەبەر، ءارى اسەرلى باياندالادى جانە مۇمكىندىگىنشە سۋرەتتەرىمەن قوسا بەرىلەدى.

ال تيان-شان، جەتىسۋ، ىستىقكول تابيعاتىن، گەوگرافياسىن، وسىمدىكتەر مەن جان-جانۋارلار الەمىنىڭ سۋرەتتەرىن سالا وتىرىپ زەرتتەگەنى كەز-كەلگەن وقىرماندى بەي-جاي قالدىرماسى انىق.

ش.ءۋاليحانوۆ تاريحشى، ەتنوگراف عالىم رەتىندە قىرعىزدارعا قاتىستى شىعىس دەرەكتەرىن تۇگەل، ءارى تەرەڭ زەرتتەگەن. سول سياقتى قازاق، ۇيعىر، وزبەك حالىقتارىنىڭ تاريحىن، شىعۋ تەگىن، مادەنيەتىن، تۇرمىسىن، كيىم-كەشەگىن، شاش قويۋ ۇلگىسىن، قول ونەرىن، اسكەري الەۋەتىن، قارۋ-جاراعىن عىلىمي تۇردە تالداعان تۇڭعىش وقىمىستى.

ساياحاتشى ءۋاليحانوۆتىڭ قاشقارياعا ساپارىنىڭ ناتيجەلەرى كۇللى الەم عالىمدارىن تاڭعالدىردى. سول زاماندا شىعىس تۇركىستان ولكەسى باسقا مەملكەتتەر ءۇشىن بەيمالىم، جۇمباق بولاتىن. ءتىپتى وندا جابايىلىقتان ءالى اسا الماعان بەلگىسىز تايپالار مەكەندەيدى دەگەن پىكىر دە ورىن العان ۋاقىت ەدى.

بۇل تۋرالى الكەي مارعۇلان بىلاي دەپ اتاپ وتكەن: «شوقان قاشعاردان «تازكيرا-ي ساتۇع بۇعرا حان (ساتىق بۇعرا حان تاريحى)»، «تازكيرا-ي توعۇلىق تەمىر حان» (توعۇلىق تەمىر حان تاريحى), «تازكيرا-ي قوجاعان» (قوجالار تاريحى), «ءابۋمۇسلىم مارۋزي» جانە باسقا سيرەك كەزدەسەتىن بىرقاتار شىعىس قولجازبالارىن، سونداي-اق نۋميزماتيكا جادىگەرلەرىن، تاۋ جىنىستارىنىڭ جيىنتىقتارىن، نەفريت ۇلگىلەرىن، گەرباري جانە ت.ب. الىپ كەلدى» (مارعۇلان  ءا.ح.  شىعارمالارى. قۇراست. د.ءا. مارعۇلان، د.ا. مارعۇلان – الماتى: «الماتى-بولاشاق» باسپاسى، 2011. – ت.10 – 592 ب. 61-بەت).

ناتيجەسىندە سول ۋاقىتقا دەيىن گەوگرافيالىق كارتالاردا اقتاڭداق بولىپ كەلگەن بەيمالىم ءوڭىردى ادامزاتقا العاش رەت پاش ەتكەن شوقان بولدى. سودان باستاپ ەۆروپالىق گەوگراف-عالىمدار مەن شىعىستانۋشىلار بۇل ولكە تۋرالى ناقتى مالىمەتكە قول جەتكىزىپ، شوقاندى اسا بىلگىر وقىمىستى، ەرجۇرەك ساياحاتشى - عالىم رەتىندە تولىق مويىندادى.

1859 جىلى شوقان پەتەربورعا كەلدى. وندا جاس عالىم ءوزىنىڭ سىمباتتى كەلبەتىمەن، اقسۇيەكتەرگە ءتان مىنەز-قۇلقىمەن، اسىرەسە اسقان دارىندىلىعىمەن وقىمىستىلاردىڭ، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ نازارىنا بىردەن ءىلىندى. ءحىح عاسىردىڭ ورتا شەنىندەگى ءىرى عالىمداردىڭ ءبىرى پ.ي. نەبولسين شوقان تۋرالى: «پەتەربوردا قازاقتار از، بەس-التى ادام بولا قويار ما ەكەن؟ ولار جالپىەۋراپالىق اسكەري كيىم كيىپ جۇرەدى، تەك ءبىر ادامنان باسقاسى عانا ءوزىنىڭ بار ەكەندىگى تۋرالى ەرەكشە ەشتەڭە بايقاتپايدى. ول بىرەۋ – وتە جاس كاۆالەريا وفيتسەرى، سۇلتان شوقان ءۋاليحانوۆ» - دەپ جازدى. «مەن ۋاليحانوۆپەن پەتەربوردا جاقىن تانىستىم جانە بىرنەشە وتە تارتىمدى كەشتى بىرگە وتكىزدىم، - دەيدى تاعى ءبىر اتاقتى عالىم ل.ن. پلوتنيكوۆ، - ونىڭ قابىلەتتىلىگى مەن بىلىمىنە ولار (مۇحاممەد قالي تاۋكين جانە باباجانوۆ) تۇگىل، ءبىز نەبولسين مىرزا ەكەۋىمىز دە تەڭ كەلمەسپىز».

پەتەربوردا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سان قىرلى تالانتى كەڭىنەن اشىلدى. ول بىرنەشە مەكەمەلەردە قىزمەت ىستەدى: باس شتابتىڭ اسكەري-عىلىمي كوميتەتىندە، ازيا دەپارتامەنتى مەن گەوگرافيالىق قوعامدا شىعىستانۋ جونىندە لەكتسيا وقىدى.

قىزمەت بابىمەن پ.پ. سەمەنوۆ-تيانشانسكي، ن.ي. ۆەسەلوۆسكي، د.م. مەندەلەەۆ، ن.م. يادرينتسەۆ، ا.ن. بەكەتوۆ، ي.ي. زاحاروۆ، ۆ.ۆ. گريگورەۆ، ۆ.پ. ۆاسيلەۆ، ۆ.ۆ. ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ، س.ف. دۋروۆ، ا.ن. مايكوۆ، يا.پ. پولونسكي، ن.س. كۋروچكين، ح.فايزحان، ي.ي. يبراگيموۆ سياقتى تاعى باسقا كوپتەگەن وزىق ويلى عالىمدارمەن، اقىن-جازۋشىلارمەن، قوعام قايراتكەرلەرىمەن ءجيى ارالاستى.

ال  گ.ن. پوتانينمەن، ف.م. دوستوەۆسكيمەن ءومىر بويى وتە جاقىن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولدى. پەتەربوردا دوستوەۆسكيدىڭ ۇيىنە بارىپ تۇردى جانە وتباسىمەن، باۋىرىمەن تانىستى. ونىڭ دالەلىن سىبىردە ايداۋدا جۇرگەن ف.م. دوستوەۆسكيدىڭ شوقاننىڭ حاتىنا جازعان جاۋابىنان كورۋگە بولادى: «مەيىربان دوسىم مەنىڭ، ءسىز مەنى جاقسى كورەم دەپ جازىپسىز. مەن ەش ۋاقىتتا دا جانە ەشكىمگە دە، ءتىپتى، تۋعان باۋىرىما دا، تاپ سىزگە كوڭىلىم تۇسكەندەي جاقىندىقتى سەزگەن ەمەسپىن. قولعا العان ءىسىڭىزدى تاستاي كورمەڭىز. ءسىزدىڭ ماتەريالدارىڭىز وتە كوپ. ەۋروپاشا تولىق ءبىلىم العان تۇڭعىش قازاق ەكەنىڭىزدى ەسىڭىزگە الىڭىز. ونىڭ ۇستىنە تاعدىر ءسىزدى ابزال ادام ەتىپ جاراتىپ، سىزگە جان مەن جۇرەك بەرگەن. ارتتا قالۋعا بولمايدى، جوق بولمايدى». دوستوەۆسكي بۇل جالىندى سوزدەرىمەن شوقاندى حالىق اعارتۋ مايدانىندا بەلسەندى قيمىلداۋعا جىگەرلەندىرەدى. ءارى قاراي دوستوەۆسكي: «مەن ءسىزدى جاقسى كورەتىنىم سونداي، ءسىز جانە ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىز تۋرالى كۇنى بويى ويلايمىن».

مىنە قۇرمەتتى وقىرمان، وسكەن ورتاسى، 1847 – 1853 جىلداردا ومبىداعى ءسىبىر كادەت كورپۋسىندا العان ءبىلىمى، ودان كەيىنگى ءومىر جولى، پەتەربورداعى وقىمىستىلار ورتاسى، رەسەي پاتشاسىنىڭ قابىلداۋىندا بولۋى، پاريجگە ءىسساپارى شوقان ءۋاليحانوۆ ءىلىمىنىڭ كوكجيەگىن شەكسىز ۇلعايتقانى ءسوزسىز. 

شاعىن ماقالا اياسىندا شوقاننىڭ بارلىق ەڭبەكتەرىنە جەكە-جەكە توقتالۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنداعى ماقسات – ولاردىڭ بىرقاتارىن اتاۋ ارقىلى، شوقان ارالاسقان زيالى قاۋىم وكىلدەرىن كورسەتە وتىرىپ، شوقان ءىلىمىنىڭ سان قىرلى ەكەنىنە نازار اۋدارۋ.

ەندىگى كەزەكتە سول قىرلارىنىڭ ەڭ ايشىقتىسى – شوقاننىڭ سۋرەتشىلىك ونەرىن جەكەلەگەن تۋىندىلارىن كەلتىرە وتىرىپ، تالدايمىز.

شوقاننىڭ بالا كۇنگى ءبىر اۋەسى سۋرەت سالۋ ەدى. بۇل ونەردى ول ورىس سۋرەتشىلەرىنەن – قۇسمۇرىن بەكىنىسىندە، ءۋاليحانوۆتار وتباسىمەن بىرگە تۇرعان توپوگرافتار مەن گوەدەزيستەردەن ۇيرەندى. سونىمەن قاتار، ءۋاليحانوۆتار اۋىلىنا ورىس وقىمىستىلارى، ينجەنەرلەر مەن ءبىلىمدى وفيتسەرلەر ءجيى كەلىپ تۇراتىن، ولار دا زەرەك بالانىڭ ونەر مەن ادەبيەتكە دەگەن ىقىلاسىن ارتتىرعانى انىق» (مارعۇلان  ءا.ح.  شىعارمالارى. قۇراست. د.ءا. مارعۇلان، د.ا. مارعۇلان – الماتى: «الماتى-بولاشاق» باسپاسى، 2011. – ت.10 – 592 ب. 17-بەت).

قازاق حالقىندا 1917 جىلى ورىن العان ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسى دەگەن اتاۋمەن قالعان بولشەۆيكتەر توڭكەرىسىنە دەيىن ادام بەينەسىن سۋرەتكە تۇسىرگەن ءبىر-اق قازاق بولدى. ول - شوقان.

رەتى كەلگەندە ايتىپ وتسەك، قازىرگى ۋاقىتتا قوعامىمىز قازاق حالقىنان شىققان تۇڭعىش سۋرەتشى ءا. قاستەەۆ دەگەن جاڭساق پىكىرگە بوي الدىرۋدا.

كۇنى بۇگىنگە دەيىن شوقان سالعان سۋرەتتەرگە تەڭدەسەتىن دۇنيە كەمدە كەم.

مىسالى، شوقاننىڭ گرافيكالىق تۋىندىلارى ىشىندە پورترەتتەر ەرەكشە ورىن الادى. «تەزەك تورەنىڭ بەينەسى»، «ۇلكەن وردانىڭ (ۇلى ءجۇزدىڭ) سۇلتانى مامىرحان رۇستەموۆ»،   «الاتاۋ قىرعىزى»، «بۇعى رۋىنىڭ جوعارعى مانابى بورانباي»، «سارىباعىش رۋىنىڭ ءبيى ايلشى شامراتوۆتىڭ بالاسى»، «قىتاي مىرزالارىن قۇلجادا قابىلداۋ»، «بەلگىسىزدىڭ بەينەسى»، «پوتانين» سياقتى شىعارمالارىندا قاراپايىم قارىنداشپەن ءار تۇلعانىڭ مىنەز-قۇلىق ەرەكشەلىكتەرى ايشىقتى، اجارلى تۇردە ورنەكتەلەدى. ال ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق پەن قىرعىزدىڭ، قالماق پەن قىتايدىڭ، باشقۇرت پەن بۇحارلىقتاردىڭ، ۇيعىر مەن وزبەكتىڭ انتروپولوگيالىق ءتيپىن، ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن، ۇلتتىق بولمىسى مەن بەلگىلەرىن اسقان دالدىكپەن، عاجايىپ شەبەرلىكپەن بەينەلەگەن.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

  سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

مۇنان بولەك، شوقان سالعان توپوگرافيالىق كارتالار مەن سىزبالار كاسىپتىك دەڭگەيى جوعارى، گەوگرافيالىق تۇرعىدان دالدىگىمەن ەرەكشەلەنىپ، ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جوعالتپاعان.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

ال شوقاننىڭ تابيعاتتى، جان-جانۋارلاردى، تاس مۇسىندەر مەن پەتروگليفتەردى، عيماراتتار مەن كونە ەسكەرتكىشتەردى بەينەلەگەن سۋرەتتەرى ءوز الدىنا ءبىر الەم.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

مىسالى، شوقاننىڭ 1856 جىلى 14 شىلدەدە تەڭىز دەڭگەيىنەن 3268 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان ساتى اسۋىنىڭ كۇنگەيىنەن ىستىقكولدىڭ تۇپكە يەك ارتقان قولتىعى مەن تەرىسكەي الاتاۋدىڭ ساعىمدالعان اقشۋلان شىڭدارىن بەينەلەگەن، اكۆارەلمەن سالعان سۋرەتى تەڭدەسسىز تۋىندىلاردىڭ قاتارىنا جاتاتىنى ءسوزسىز.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

شوقان اسۋدىڭ وزىنە دەيىن ەشبىر سۋرەتشىنىڭ اياعى تيمەگەن ەڭ جوعارعى نۇكتەسىندە تۇرىپ، ماڭگى ەرىمەيتىن قاردىڭ ىزعارىنا قاراماستان، كوز الدىنا اشىلعان تاڭعاجايىپ كورىنىستى جايدان-جاي اتتاپ كەتپەگەن. اسكەري وتريادىن سول جەرگە ايالداتىپ قويىپ، قولىنا قىلقالام العان شوقاننىڭ قانشالىقتى نازىك جاندى، رومانتيك، سەزىمتال جان ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.

سۋرەتشى شوقان بۇل كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمدا كولەم مەن كەڭىستىكتى اسقان شەبەرلىكپەن، ۇتىمدى پايدالانعان. بىردەن كوزگە تۇسەتىن كۇنگەي الاتاۋدىڭ وركەش-وركەش ماڭگى مۇزارتتارى. سول قاپتالداعى مۇزارتتار اقشاڭقايلانىپ جاتقانىمەن سۇستى دا سۋىق، وڭ قاناتتاعى مۇزارتتىڭ قاباعى تىپتەن قاتىڭقى كورىنەدى.

اسۋدان كەيىنگى كورىنىس تۋرالى ۇلى عالىم  ايگىلى «ىستىقكول ساپارىنىڭ كۇندەلىگى» اتتى ەڭبەگىندە: «تاس توبەدەن قاپىرىق اتقان وتتى، لەپتى كۇن اڭعارلى تاۋ القابىنا اقشا بۇلت اراسىنان ويدىم-ويدىم كولەڭكە ءتۇسىرىپ تۇر، كىرشىكسىز قىزعىلت ءتۇستى شۇعىلاعا شومىلعان كولدىڭ ديدارى كوكتەن قۇيىلعان نۇردىڭ رەڭىمەن ۇيلەسىپ، ول قيىرداعى قارلى تاۋدىڭ مۇنارتقان بەدەرىمەن ۇناسىم تاۋىپ استاسىپ جاتىر»، - دەپ جازدى.

شوقاننىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە اتايتىن تۋىندىسى «جاتاق» دەپ اتالادى. جاتاق – كوشىپ قوناتىن مالى مەن كولىگى بولماعاندىقتان، ۇنەمى قىستاۋدا نەمەسە قالا ماڭىندا تۇرىپ، ولمەستىڭ كۇنىن كورگەن كەدەي قازاقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توبى.

ەگەر الدىڭعى تۋىندىسىندا شوقان رومانتيكاعا بەيىم، ليريكالىق سەزىمگە بوي الدىرعىش سۋرەتكەر بولىپ كورىنسە، «جاتاق» كارتيناسى ارقىلى ءوزىن بۇقارا حالىقتىڭ جوعىن جوقتايتىن، ارمان-تىلەگىن ارداقتايتىن، سول زامانداعى قوعامنىڭ الەۋمەتتىك قايشىلىقتارىن اشكەرەلەيتىن، وتكىر ويلى، تەرەڭ تانىمدى، وزىق گۋمانيست، دەموكرات ادام رەتىندە كورسەتەدى.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

ءىىى. قورىتىندى

دەگەنمەن، شوقاننىڭ كوپشىلىككە بەلگىسىز عىلىمي مۇرالارى مەن اشىلماعان قۇپيالارىن، ءومىر دەرەكتەرىن ودان ءارى مۇقيات زەرتتەۋ قاجەتتىگى تۋرالى ە. بەكماحانوۆ،  م. اۋەزوۆ، ق. ساتپاەۆ، ءا. مارعۇلان، س. مۇقانوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ، س. بەگالين، ح. ايداروۆا، شوتا ءۋاليحانوۆ، د. قوناەۆ، س. زيمانوۆ، ءا. بيسەنوۆا، س. مۇحتارۇلى، ب. كومەكوۆ سياقتى قازاق زيالىلارى ايتىپ كەتكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك!

الايدا، وسى كۇنگە دەيىن «شوقانتانۋ» عىلىمى كوڭىلدى تولىق قاناعاتتاندىراتىنداي دەڭگەيگە جەتتى دەپ ايتۋعا ەرتەرەك! وكىنىشكە وراي، تەك ايتۋلى داتالارى قارساڭىنداعى عىلىمي كونفەرەنتسيالاردا شوقان جايلى بىرەر باياندامالار جاسالىپ، عۇلاما عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىن ەسكى سارىنمەن، ازداعان عانا وزگەرىستەرمەن قايتالاپ شىعارۋمەن شەكتەلىپ كەلەمىز.

مۇنداي جاعداي كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ۇلتجاندى ازاماتتارىمىزدى تولعاندىرماي قويمايتىنى ءسوزسىز. مىسالى، اتالمىش ماسەلەگە بايلانىستى ەلىمىزدىڭ باق-دا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە، ينتەرنەتتە ءتۇرلى قيسىندى-قيسىنسىز ماقالالار جاريالانۋدا. بۇل رەتتە، قىزىعۋشىلىق تانىتقان جاندار ءۇشىن «شوقانتانۋ» سالاسىندا قوردالانعان وزەكتى ماسەلەلەردى 2023 جىلعى 23 ساۋىردە «اباي.كZ» ينتەرنەت پورتالىندا جاريالانعان «شوقان كىمگە كەرەك؟» اتتى ماقالامىزدا مۇمكىندىگىنشە تولىق قامتۋعا تالپىنعانىمىزدى ايتا كەتەمىز.

سوندىقتان شوقاننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە، ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىنە بايلانىستى داقپىرت ءسوزدى توقتاتاتىن كەز كەلدى دەپ ەسەپتەيمىز. ول ءۇشىن شوقانتانۋ ءىسىن جانداندىرا ءتۇسۋ قاجەت.

2025 جىلى ۇلى عالىم شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 190 جىل تولادى. ايتۋلى مەجە قارساڭىندا حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيالار وتكىزۋ، شوقان وقۋلارى، ونەر، عىلىم، ادەبيەت، تاريح، ەتنوگرافيا سالالارى بويىنشا بايقاۋلار جاريالاۋ، جەتىسۋ وبلىسى ورتالىعى تالدىقورعان قالاسىندا ەسكەرتكىش ورناتۋ سياقتى اۋقىمدى ءىس-شارالار اتقارىلادى دەگەن سەنىمدەمىز.

سونىمەن قاتار، شوقانتانۋ ىسىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان اكادەميك ءا.مارعۇلاننىڭ شوقان تۋرالى ەڭبەكتەرى مەن  مۇحتارۇلى سەيسەننىڭ «شوقان جانە ونەر» اتتى كىتابىن قايتا باسىپ شىعارۋ تۋرالى ۇسىنىس ەنگىزەمىز.

ەندى ماقالامىزدىڭ «شوقان ءىلىمىنىڭ كوكجيەگى» اتتى نەگىزگى تاقىرىبىنا ورالىپ، ءوزىمىز جوعارىدا قويعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەلىك. ولار: شوقان ەڭبەكتەرى نەسىمەن قۇندى دەپ سانالادى، وسكەلەڭ ۇرپاققا قانداي ءتالىم-تاربيە بەرەدى، كوزى قاراقتى وقىرمان مەن الەم عالىمدارىن باۋراپ الاتىن قاسيەتىنىڭ سىرى نەدە؟

مۇنداعى ءبىرىنشى سۇراققا ماقالا باسىندا جاۋاپ بەرىلدى، قىسقاشا قايتالاساق، شوقان ەڭبەكتەرى ناقتىلىعىمەن، دالدىگىمەن، ادىلدىگىمەن، ادالدىعىمەن قۇندى.

ال وسكەلەڭ ۇرپاققا بەرەر ءتالىم-تاربيەسىنە كەلەتىن بولساق، شوقاندى جاستارعا ناعىز ەلىكتەۋگە لايىق تۇلعا رەتىندە ۇسىنعان بولار ەدىم.  قازىرگى قوعامعا جەتىسپەي جاتقان بىلىمقۇمارلىق، ەڭبەككقورلىق، ادالدىق، ادامسۇيگىشتىك قاسيەتتەردىڭ ءبارى ۇلى گۋمانيست، ادامزات بالاسىن ءسۇيىپ وتكەن، دەموكرات – اعارتۋشى شوقان شىڭعىسۇلىنىڭ بويىنان تابىلعان.

رەتى كەلگەندە ايتا كەتسەك، شوقاننىڭ ءوزى تازا مۇسىلمان بولا تۇرىپ، جەكەلەگەن ءدىن تالاپتارىنىڭ قوعام دامۋىنا كەرى اسەرى بار ەكەنىن، جاستار ەرتەلى-كەش تەك قانا ءدىني ماسەلەمەن عانا اينالىسپاي، عىلىم-بىلىمگە ۇمتىلۋى قاجەت دەگەن ماعىنادا ءوز پىكىرىن ەشكىمنەن تايسالماي ايتىپ، جازىپ كەتكەن.

وسىعان بايلانىستى، 2024 جىلعى 15 ناۋرىزدا اتىراۋ قالاسىندا ءۇشىنشى ۇلتتىق قۇرىلتاي «ادال ادام – ادال ەڭبەك – ادال تابىس» اتتى تاقىرىپتا وتكەنىن اتاپ ايتامىز. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوز سوزىندە «ءبىزدىڭ ناقتى قۇندىلىقتارىمىز بولماسا، دامۋ جولىندا تىڭ سەرپىلىس جاساۋىمىز جانە كوشباسشى ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋىمىز نەعايبىل. سوندىقتان، جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسىن بەكىتۋ قاجەت. ەڭ باستىسى – ادال ەڭبەك ەتۋ، ادال جولمەن تابىس تابۋ، ادال ازامات بولۋ»، - دەپ اتاپ ءوتتى.

سونىمەن قاتار، ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ كەزەكتى ءتورتىنشى وتىرىسىن كەلەسى جىلى، ياعني شوقاننىڭ تۋعانىنا 190 جىل تولاتىن جىلى، شوقاننىڭ ۇلى اتاسى ابىلاي حاننىڭ ورداسى بولعان كوكشەتاۋ، بۋرابايدا وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. مۇنىڭ ءوزى ەلىمىز ءۇشىن كەرەمەت حابار ەمەس پە؟ ول قۇرىلتايدا بۇيىرتسا، اتاسى ابىلاي مەن ونىڭ شوبەرەسى شوقاننىڭ ەسىمدەرى ەرەكشە ايشىقتالادى دەگەن سەنىمدەمىز.

سونىمەن قۇرمەتتى وقىرمان، شوقان ءىلىمىنىڭ كوكجيەگىن وسى شاعىن ماقالا اياسىندا شامامىز كەلگەنشە تارقاتۋعا تىرىستىق.

ەڭ باستىسى، كەز كەلگەن بىلىمقۇمار ازامات شوقاننان ءوز ىزدەگەنىن تابادى. مەيلى ول وقۋشى، ستۋدەنت، ماگيسترانت بولسىن، مەيلى وعان رەفەرات، ديپلومدىق جۇمىس، ديسسەرتاتسيا، ءتىپتى عىلىمي مونوگرافيا جازۋ كەرەك بولسىن، شوقان ءىلىمى كوپتەگەن سالالاردان ماعلۇمات بەرە الادى.

شوقان ەڭبەكتەرى سان قىرلىلىعىمەن قۇندى، ماڭگىلىك مۇرا!

سوندىقتان، بارلىق وقۋ ورىندارىندا «شوقانتانۋ» ساباعىن ەنگىزۋدى، دارىستەر وقۋدى ۇسىنامىن. وسى ۇسىنىسىمدى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنە، سەنات مەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ نازارىنا، مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندار قاراۋىنا جولدايمىن، قولداۋلارىڭىزدى سۇرايمىن.

باعدات باقتىبايۇلى اقىلبەكوۆ

جەتىسۋ وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانىنىڭ تۋماسى، مەملەكەتتىك قىزمەتشى، تەزەك تورە جانە شوقانتانۋشى، بوس ۋاقىتىندا شىعارماشىلىق-زەرتتەۋ جۇمىسىمەن دە اينالىسادى.

Abai.kz