جىلىسباەۆ جۇمان دۇيسەبايۇلى ‑ ەۋرازيا تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتى، «ءبىلىم بەرۋ تەحنولوگيالار» مەكتەبىنىڭ فيلوسوفيا ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى ‑ فيلوسوف‑پۋبليتسيست.

ءوز زامانىنىڭ ۇلى ويشىلى ءابۋ ءالي يبن سينا (980‑1037 جج) ورتالىق ازيانىڭ كونە قالاسى بۇقارادان شىققان تۇلعا.  ول تەك مەديتسينادا عانا ەمەس، فيلوسوفيادا دا ايشىقتى ءىز قالدىرعان دانىشپان. اتى الەمدىك فيلوسوفيانىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان عۇلامالار قاتارىندا تاريحقا ەنگەن. بۇل ماقالادا  ويشىلدىڭ «ەتيكا تۋرالى» تراكتاتىنا شولۋ جاسادىق. ماقالادا يبن سينا ەتيكاسىنا قازىرگى زامان بەينەسىمەن سالىستارمالى تۇردە تالداۋ ماقساتى كوزدەلدى.

ءبىز نەلىكتەن تاريحىمىزدان ويىپ ورىن الاتىن ءال فارابي، يبن سينا ەڭبەكتەرىنە نازار سالىپ وتىرۋىمىز كەرەك؟ ونىڭ تەرەڭ ءمانىسى مىنادا: «عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەپ اباي ايتقانداي، ءار كەزدەرى زامان تۇرلەنىپ وتىرعانىمەن ادامزاتتىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىندا وزگەرمەيتىن رۋحاني-ادامگەرشىلىك قاعيدالار بولادى. بۇل قاعيدالار ادامزات دامۋىنىڭ كۇرە تامىرى بولا وتىرىپ، زاماندار الماسىپ جاتسا دا، ادامنىڭ ادامي قالىپتان تىس كەتپەۋىن قاداعالايتىن، زامانعا جول كورسەتەتىن اقيقات رەتىندە قابىلدانادى. ال، ول «اقيقاتتى» تۋدىرۋشى ءوز زامانىنىڭ الىپ تۇلعالار ەكەندىگى تۇسىنىكتى. ارينە، ءار حالىقتاردا «جول كورسەتەر» تۇلعالار بولۋى زاڭدى. مىسالى، قىتاي ەلى كونفۋتسيدىڭ سالعان جولىمەن، اقش – دج.ۆاشينگتون جولىمەن، ءۇندى ەلى دجاۆاحارلال نەرۋ جولىمەن كەلە جاتسا، قازاق ەلىنىڭ دە بۇگىندە ءال فارابي مەن يبن سينا سىندى جانە باسقا دانالارىنىڭ دانالىق جولىمەن ءجۇرۋى تابيعي زاڭدىلىق. بۇرىنعى دانا عۇلامالار سالعان جول ‑ ىزگىلىكتىڭ انىق جولى دەسەك قاتەلەسپەيمىز...

يبن سينانىڭ ىزگى جولى

1. كىمدە-كىم ءوزىن تانۋعا ۇمتىلسا، وزىندەگى ىزگى قاسيەتتەر مەن وعان جەتۋ جولدارىن بىلگىسى كەلسە، سولاردىڭ كومەگىمەن ءوز بويىنداعى قاتەلىكتەر مەن كەمشىلىكتەردەن ارىلۋعا ۇمتىلار بولسا – ول، اۋەلى تەك قانا جاقسى ءجۇرىس-تۇرىستى قالاپ الار ەدى (الەمدىك فيلوسوفيالىق مۇرا. ءال فارابي مەن يبن سينا فيلوسوفياسى. «ەتيكا تۋرالى» تراكتات /1/. الماتى. «جازۋشى» باسپاسى، 2005. 546-ب.).

بايقاساق، يبن سينانىڭ ەتيكا ءىلىمى وسى سوزدەردەن باستالادى ەكەن. سەبەبى، ەتيكا دەگەنىمىز ادام بويىنداعى ىزگى قاسيەتتەردى زەرتتەيتىن ءىلىم بولعاندىقتان ‑ ونىڭ باستى ماقساتى دا ادامگەرشىلىك پەن ىزگىلىكتىڭ قالىپتاسۋ جولدارىن كورسەتۋ. «وسى جولدا - دەيدى يبن سينا: - ادامدار ارناۋلى عىلىمداردىڭ كومەگىمەن ءوزىنىڭ تەوريالىق كۇشىن، ياعني – ءبىلىم كۇشىن جەتىلدىرۋى كەرەك. سونىمەن بىرگە دانالىقتىڭ جانە پاكتىلىك پەن باتىلدىق (جىگەر) ارقاسىندا ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەت كۇشىن (پراكتيكالىق) جەتىلدىرۋى قاجەت» (سوندا. 546-ب.).

بۇل ماتىندە ءبىز مىنا نارسەگە نازار اۋدارامىز: قازىرگى زاماندا، اسىرەسە، قازاق قوعامىندا «جاقسى مەن جامان، مەيىرىمدىلىك پەن زۇلىمدىق تاربيەدەن تۋادى» دەگەن تۇسىنىك ورنىققان.  سوندىقتان، ۇلتتىق تاربيەنىڭ السىرەۋى، نە بولماسا، كەرى كەتۋى ‑ ۇرپاقتار اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىككە، جاقسى مەن جاماننىڭ ورىن الماستىرۋىنا جانە ت.ت. الىپ كەلىپ جاتىر دەگەن وي تۋدىرۋدا. بۇل، ارينە، اقيقات، شىندىق. بىراق، يبن سينا بۇل ماسەلەنى ءبىز ويلاعاننان تەرەڭىرەك قارايدى. ول، «تۇپكىلىكتى ناتيجەدە جاقسى مەن جامان ادامنىڭ ءوز ەركىنەن تۋىندايدى» دەگەن ويدى باستى ورىنعا شىعارادى.

ەگەر، وسى ويعا بايىپپەن نازار سالساق، وندا يبن سينا ايتىپ وتىرعان  «ادامنىڭ ءوز ەركىنەن تۋىندايدى» دەگەن تۇسىنىگى ءبىزدىڭ قازاقى ۇعىمدا ابدەن ورنىققان «تەكتىلىك» تۇسىنىگىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگىن كورەمىز. سەبەبى، ءبىزدىڭ قازاقى دۇنيەتانىم تەكتىلىكتى «تەكتى قوعام» تۇسىنىگى كولەڭكەسىندە (پروەكتسياسىندا) قاراستىرادى. سوندا عانا، ادامنىڭ جەكە قاسيەتتەرىن قوعامنىڭ (نە زاماننىڭ) تالاپتارىمەن ۇشتاستىرۋعا مۇمكىندىك پايدا بولادى. بۇل وي يبن سيناعا ءوزىنىڭ جەرلەسى ءارى ۇستازى ءال فارابيدەن جالعاسى كەگەن بولار دەپ ساناۋعا بولادى. سەبەبى، يبن سينا ءوزىنىڭ ۇلى ۇستازىم دەپ ءال‑فارابيدى اتاعانى بەلگىلى. مۇندا وسى فاكتىنى ەسكەرۋ قاجەت. ويتكەنى، جوعارىدا يبن سينا كورسەتكەن ەتيكالىق تۇجىرىم ءال ءفارابيدىڭ ەڭبەكتەرىندەگى  «قايىرىمدى قالا»، «باقىتتى ەل»، «ەل بيلەۋدىڭ ىزگىلىكتى جولدارى»  سياقتى ەتيكالىق ويلارىمەن ۇشتاساتىنى انىق كورىنەدى.

1. يبن سينا دا ءوز ۇستازى سەكىلدى، ەڭ الدىمەن، «ادىلەتتىلىك» كاتەگورياسىنا توقالىپ، وعان انىقتاما بەرۋدەن باستايدى: «ادىلەتتىلىك – ادامدىق كۇشتەردىڭ ەكەۋىمەن دە (تەوريالىق ءبىلىم جانە ءىس-ارەكەت) اراقاتىناستا بولادى جانە ىزگىلىككە قارسى ارەكەتتەردەن (جاماندىقتان) اۋلاق بولادى» دەپ تۇجىرىمدايدى.

وسى تۇرعىدان الار بولساق، دانالار ىلىمىنەن ءتالىم الۋ ماقساتىندا: «قازىرگى قازاق قوعامى بۇعان قانشالىقتى سايكەس؟» دەگەن سۇراقتى تۋدىرادى. ونىڭ ءبىرىنشى بولىگى − «تەوريالىق ءبىلىم» تۇرعىسىنان تۋاتىن سۇراقتار. سەبەبى، «تەوريالىق ءبىلىم» دەگەنىمىز − ءار ادامنىڭ، (قوعامنىڭ) ءوز تاريحىن، سالتىن، ءداستۇرىن، دانالارى مەن دانالىعىن جەتكىلىكتى دارەجەدە مەڭگەرۋىن بىلدىرەدى. ال، ءبىزدىڭ قازىرگى قوعامدا ول ءبىلىم جەتكىلىكتى مە؟ وعان ءبىر سوزبەن جاۋاپ قاتساق – جەتكىلىكسىز. نەگە دەسەڭىز، بىزدە تاريحقا قاتىستى عانا ەمەس، سالت-داستۇرگە قاتىستى ءبۇتىن كوزقاراس قالىپتاسپاعان. اسىرەسە، سوڭعى كەزدە قوعامدىق سانانى جاۋلاعان ءدىن تاريحىمىزدى «يسلام ءدىنى كەلگەن ۋاقىتقا» تاۋەلدى ەتۋدە. ناتيجەسىندە، تاريحى ودان دا كونە زامانداردان باستالاتىن «سالت‑داستۇرلەردىڭ» مان‑ماعىناسىن قالايدا يسلام ءدىنى كانوندارىمەن ۇيلەستىرۋدىڭ جاساندى وي كونسترۋكتسيالارى پايدا بولۋدا. ال، ەندى،  قوعام ءوزىنىڭ ءسالت‑داستۇرى نەگىزىندە ومىرگە كەلگەن تابيعي دۇنيەتانىمىنان اجىراعاندا، قوعام دا امورفتى كۇيگە ءتۇسىپ، وزگە مادەنيەت شابۋىلىنا، سىرتتان تونەتىن رۋحاني-مادەني ەكسپانسياعا توتەپ بەرەتىن كۇشتەن اجىراي باستايدى. وزىندىك رۋحاني قورعانىس يممۋنيتەتىن جوعالتا باستايدى. ەندى وسىعان «قازاق دەگەن ۇلت 15‑عاسىردا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىمەن پايدا بولدى» دەگەن تاريحي‑دوگما دەم بەرىپ،  ۇلت تاريحى قازاق حاندىعى قۇرىلۋىمەن شەكتەلەتىن بولدى. ءسويتىپ، باعزى زامانداردان تاعدىرى ءبىر، ءتىلى ءبىر، دۇنيەتانىمى ءبىر، ءسالت‑داستۇرى ورتاق، ءسويتىپ، 15‑عاسىردا قازاق حاندىعى اتتى مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن بىرىگىپ قالاسقان، بىراق ارقايسىسى ءوز تەگىمەن اتالاتىن كوشپەندى تايپالاردىڭ  قازاق حاندىعىن قۇرعانعا دەيىنگى «ەلدىك تاريحىنىڭ» دا، وعان دەيىنگى «ءسالت‑داستۇر تاريحىنىڭ» دا تامىرى شورت كەسىلەتىن «تاريحي جاعداي» پايدا بولدى. سونىڭ اسەرىنەن قوعام ساناسىندا «قازاق حالقى بۇرىن‑سوڭدى مەملەكەت قۇرماعان» دەگەن ۇلتتىعىمىزعا قارسى دوگما پايدا بولدى. ول، ارينە، يمپەريالىق مۇددەسىن كوزدەگەن سىرتقى دۇشپاندارعا دا تاپتىرماس ايلا‑امال بولا كەتتى...

ال، ەندى، وسى جاعدايدى يبن سينانىڭ «ءوز ەركىنەن تۋىندايدى» دەگەن قالىبىنا سالار بولساق، وندا مۇنى «ۇلتتىڭ مەملەكەت ىرگەتاسىن قالاۋشى، مەملەكەت دامۋىنا جاۋاپكەرشىلىكتى ۇلت قالىبىنا جەتە الماعاندىعى» دەپ، ياعني، «ءوز ەركىنە ءوزى يە بولماعاندىعى» دەپ باعالاۋعا بولادى.

2. ەكىنشىسى – ءىس-ارەكەت تۇرعىسىنان تۋاتىن سۇراقتار. بۇل – ادامنىڭ ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتاعا، دۇنيەتانىمىنا، مادەنيەتىنە ساي جاسايتىن ءىس-ارەكەتىن، نە، قىزمەتىن باعالاۋ.

ادەتتە، ادامنىڭ نە قوعامنىڭ ءىس-ارەكەتى بىلىمگە تاۋەلدى بولۋى ءتيىس. بىراق، قورشاعان ورتامەن قارىم‑قاتىناستا ادامنىڭ نە قوعامنىڭ ءىس-ارەكەتى كوبىنە ءبىلىمنىڭ الدىنا شىعىپ كەتەتىندىكتەن، ول ىس‑ارەكەت «ءوز ەركىمەن» دەگەنگە كەلمەيدى. ءبىلىمسىز، سوقىرلىقپەن جاساعان ىس‑ارەكەت (ەرىكسىز ءىس-ارەكەت) كوبىنە كەزدەيسوق جاعدايلاردىڭ ىقپالىنا تاۋەلدى بولادى. سوندىقتان دا وداي ءىس-ارەكەت قوعامداعى قالىپتاسقان مورالدىك-ادامگەرشىلىك قالىپتارعا ساي كەلە بەرمەيدى. ەڭ الدىمەن، ول يبن سينانىڭ «ادامگەرشىلىكتىڭ باستاۋى» دەپ ساناعان «ادىلەتتىلىك» پرينتسيپىنە قاراما‑قارسى ارەكەت تۇرىندە ورىن الادى. قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامدا وسىنداي جاعدايلار بەلەڭ الىپ تۇر دەسەك – شىندىقتان الىس كەتپەيمىز. ويتكەنى، ءبىزدىڭ قوعامدا «تەوريالىق ءبىلىم» جانە «ادىلەتتى قوعام» اراسىنداعى تەپە-تەڭدىك ساقتالماعان. كەيدە، «تەوريالىق ءبىلىم» ىزگىلىككە قىزمەت ەتۋدىڭ ورنىنا، «ادىلەتسىزدىككە» قىزمەت ەتەتىن جاعدايلار جەتكىلىكتى. وندايدا – جالپىلىق تۇرعىدا ‑ ادامگەرشىلىك تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. بۇل قايشىلىقتى جويۋ ءۇشىن قوعام «ادىلەتتى قوعام» ورناتۋعا كۇرەسىپ، كوررۋپتسيا، جالعاندىق، ساتقىندىق، قورقاۋلىق، نەمقۇرايلىلىق، قاتىگەزدىك جانە ت.س.س. ادىلەتسىزدىك باستاۋلارىن جويىپ، ولاردان تۇبەگەيلى ارىلۋى قاجەت. قىس شىلدەسىندەگى سۋ سياقتى تازارۋى كەرەك. قازىر ءبىز وسى جولدىڭ العاشقى باسپالداعىنا عانا اياق باستىق دەسەك – سول ءسوزىمىز دۇرىس سياقتى...

يبن سينا: ادىلەتتىلىكتىڭ ءۇش باستاۋى تۋرالى

ادىلەت ءۇش كۇشتەن تۇرادى: تازالىق – سەزىم كۇشى، باتىلدىق – اشۋ كۇشى،  دانالىق – ايىرا ءبىلۋ كۇشى.

قازىرگى تىلمەن ايتساق:

• «تازالىق» - قوعام مىنەزى، ءومىر ءسۇرۋ داعدىسى،
• «باتىلدىق» − قوعامنىڭ ءوزىن-ءوزى قورعاۋ داعدىسى،
• «دانالىق» – اقىل-وي مەن دۇنيەتانىمى.

ءسويتىپ، مۇنداعى «تازالىق» – ار-وجدان مەن نامىستىڭ ىرگەتاسىن قالايدى. ار-نامىس – «اشۋدى»، ياعني باتىلدىقتى (جىگەردى) تۋدىرادى. وسى ەكەۋىنىڭ ارەكەتىن رەتتەۋشى – دانالىق (اقىل-وي مەن ءبىلىم) بولىپ شىعادى.

وسى ۇشەۋى دامىعان قوعامدى «تۇراقتى دامۋشى قوعام» دەۋگە بولادى ەكەن. ەگەر وسىنىڭ بىرەۋى اقساپ جاتسا – تولىق تۇراقتىلىق تۋرالى ايتۋ ەرتە دەيدى عۇلاما.

سونىمەن بىرگە، يبن سينا ىلىمىندە ادىلەت «جەتىلگەن كۇشتەردىڭ» جيىنتىعى رەتىندە كورىنەدى.

ولار: مىرزالىق، سابىرلىلىق، توزىمدىلىك، بەكزاتتىق، پاكتىك،  دانالىق، ايقىندىق، كورەگەندىك، ەستىلىك، شەشىمشىلدىك، شىنشىلدىق، دوستىققا ادالدىق، ماحاببات، اياۋشىلىق، تۇيىقتىق، ۇياتتىلىق، كەڭپەيىلدىلىك، سوزگە بەرىكتىلىك، كىشىپەيىلدىلىك.

بايقاپ قاراساق، بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدەردە وسى قاسيەتتەردىڭ ءبارى دە ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ بولمىسىنا ءتان بولعان ەكەن. مىسالى، قازاقتىڭ ۇلتتىق تاربيەسىنىڭ، دانالىعىنىڭ، ماقال-ماتەلدەرىنىڭ مازمۇنى ءالى دە وسى قاسيەتتەردەن قۇرالادى. بۇل − قازاق حالقىنىڭ تۇتاستىعى مەن ەتيكالىق بىرلىگىن بەينەلەيتىن ءۇشبۇرىش. ول ‑ بايلىق+اقىل+باتىرلىق سيمۆولدارىنا سايكەس كەلەدى.

بۇگىندە بىزگە وسى قاسيەتتەردى رەانيماتسيالاۋ، جاڭعىرتۋ ولقى بولىپ تۇر. بۇل قوعام مەن مەملەكەتتىڭ كۇشەيۋىمەن جانە ۇلت قالىپتاسۋىمەن قاتارلاسا جۇرەتىن قۇبىلىس بولعاندىقتان – ءۇمىتتى ۇزبەيمىز. وعان دا ۋاقىت كەرەك.

Abai.kz