عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلان ءوز ەڭبەگىندە: «قازاقتىڭ ارداگەر ۇلىنىڭ ءومىرى جونىندەگى بۇل قۇجاتتاردى بۇرىن ەشكىم بىلمەيتىن ەدى. ىبىراي ءومىرىن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن بۇل ءۇش حاتتىڭ ماڭىزى زور»[1]،- دەپ  اعارتۋشىنىڭ ۆ.ۆ.گريگورەۆكە جازعان ەكى حاتى جانە ل.ن. پلوتنيكوۆقا جازعان ءبىر حاتى جايىندا جازىپ كەتكەن ەدى. ول جادىگەرلەر – سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى شىعىس قولجازبالار ينستيتۋتىندا ساقتالعان ىبىرايدىڭ ۆ.ۆ. گريگورەۆكە 1860 جىلى 26 تامىزدا، 1861 جىلى 23 قىركۇيەكتە، ل.ن. پلوتنيكوۆقا 1859 جىلى 7 ماۋسىمدا  جازعان حاتتارىنىڭ تۇپنۇسقالارى.

جۋىردا  رەسەي فەدەراتسياسى، سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا بولعان ساپارىمىزدا رەسەي مەملەكەتتىك تاريحي مۇراعاتىندا (رمتم) عىلىمي-ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋىمەن قاتار، شىعىس قولجازبالار ينستيتۋتىندا وسى حاتتاردىڭ  تۇپنۇسقاسىمەن تانىسىپ، قوستانايداعى ىبىراي مۋزەيىنىڭ عىلىمي قورىن قۇندى جادىگەرلەرمەن تولىقتىردىق. ماقالاداعى حاتتاردىڭ ەلەكتروندىق كوشىرمەسى كومەسكى كورىنۋى مۇمكىن. حاتپەن جاقىن تانىسامىن دەۋشىلەر بولسا ىبىراي مۋزەيىندەگى جاقسى ساپاداعى نۇسقاسىمەن تانىسا الادى.

ىبىرايدىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسى جايىندا ءسوز ەتكەندە ونىڭ شىعىستانۋشى عالىم، ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ گريگورەۆكە (1816-1881) جازعان حاتتارىنىڭ ورنى ەرەكشە.

شىعىس قولجازبالار ينستۋتىنداعى ۆ.ۆ. گريگورەۆكە اعارتۋشىنىڭ جازعان بۇل حاتتارىنان وزگە 1859 جىلدىڭ 25 شىلدەسىندە، 1879 جىلدىڭ 25 قاراشاسىندا ورىنبوردا جازىلعان حاتتارى ءمالىم (ودان باسقا دا حاتتارى بولۋى مۇمكىن).

1 سۋرەت. ۆ.گريگورەۆكە جازعان حاتى،1860 جىل، 26 اۆگۋست
سۋرەتتى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

حات مازمۇنى:

ۆاشە پرەۆوسحوديتەلستۆو،

«ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ!

يا پريەحال نا مەستو موەگو سلۋجەنيا. كرومە دولجنوستي پەرەۆودچيكا، يا، ۆ ناستوياششەە ۆرەميا ني چەم  نە زانيمايۋس ي ۆەروياتنو وستانۋس پري ودنوي ەتوي دولجنوستي ەششە نادولگو، دو سلەدۋيۋششەي وسەني، پوتومۋ پوكا نەت زدەس ني شكولى، ني داجە نيكاكيح پريگوتوۆلەني نا پوسترويكۋ ەيا، پروسيل راپورتوم وت كومەندانتا نازناچيت درۋگيح كاكيح-ليبو پومەششەني دليا پوستۋپايۋششيح دەتەي، دو پوستروەنيا شكولى، نو ون وبياۆيل منە، چتو نەت دليا توگو ني ودنوگو ليشنەگو ۋگولكا ۆ ۋكرەپلەني – نە زانياتوگو. تاكيم وبرازوم، يا وستايۋس دولجنىم پروۆوديت ەتۋ زيمۋ نە زانياتيەم، ا وجيدانيەم ەيو. تاك كاك ي وبيازاننوست پەرەۆودچيكا زدەس نيچتوجنا، ي درۋگيح رازۆلەچەني زدەس توجە  نە يمەيۋ، تو منە نيچەگو بولەە نە وستايوتسيا كاك تولكو جيت ودينوكو ۆ وتۆەدەننوي منە كومناتكە، ي نە يمەيا نيكاكيح كنيگ دليا چتەنيا، سكۋچات ي حاندريت; پوەتومۋ يا ي دوپۋسكايۋ سەبە سمەلوست پروسيت ۆاس، ۆاشە  پرەۆوسحوديتەلستۆو، نەلزيا-لي بۋدەت سدەلات پريكازانيە كومۋ سلەدۋەت و نازناچەني منە  پوديومنىح دەنەگ، تاك كاك پري وتپراۆكە، يا  ەگو نە پولۋچال ي يز چيسلا ەتيح دەنەگ ۆىچيتات رۋب. 30 نا ۆىپيسكي رازنىح ۋچەبنىح كنيگ دليا شكولى ي ەششيو ستولكو جە نا گودوۆۋيۋ ۆىپيسكۋ جۋرنالوۆ، تاكيح، كاكيح  ۆاشە پرەۆوسحوديتەلستۆو  پوچتەتە دليا مەنيا دوستۋپنىم ي پولەزنىم.

ترۋد-جە ۆىبورا نۋجنىح دليا شكولى كنيگ ي ۆىپيسكي يح وت رەداكتسي يا ۆسەپوكورنەيشە پروشۋ ۆاس، ۆزيات نا سەبيا، ۆاشە پرەۆوسحوديتەلستۆو.

وستايۋس، ۆاشەگو پرەۆوسحوديتەلستۆا، پوكورنەيشيم سلۋگوي ي.التىنسارين,

26 اۆگۋستا 1860 گودا»...

1860 جىلى ورىنبور ولكەسىنىڭ باسقارۋ ورنى تورعاي بەكىنىسىنەن قازاق بالالارى ءۇشىن باستاۋىش مەكتەپ اشۋعا رۇقسات الادى.  ىبىراي وسى جىلدىڭ شىلدە ايىندا تورعايعا كەلەدى. مەكتەپ اشۋعا بىردەن مۇمكىندىكتەر بولا قويمايدى دا، بەكىنىس كومەندانتۋراسىندا ۋاقىتشا تىلماشتىق جۇمىس اتقارا بەرەدى.

ن.يلمينسكي: «ۆ ورەنبۋرگە يا يمەل سلۋحي و جيتە التىنسارينا. ۆ ورەنبۋرگسكوم ۋكرەپلەني ي يزرەدكا پيسال ەمۋ. التىنسارين پوپال ۆ ۋكرەپلەنيە نە ساموە نەبلاگوپرياتنوە ۆرەميا. كومەندانتوم ۋكرەپلەنيا بىل نەمەتس بارون م.، چەلوۆەك بەزحاراكتەرنىي ي منيتەلنىي...ي ۆ ەتوم مالەيشوم وبششەستۆە پودنياليس رازدورى، پارتي، سپلەتني درۋگ نا درۋگا; ستاراليس ي التىنسارينا ۆوۆلەچ ۆ ەتۋ كۋتەرمۋ»[2].

ن.ي. يلمينسكيگە 1860 جىلعى 18 نويابردە جازعان حاتىندا ىبىراي: «...باروننىڭ (مەرگدەن – تورعايدىڭ اسكەري كومەندانتى) مەكتەپ اشۋعا جاردەمدەسكىسى كەلمەيدى...دەگەنمەن ءۇش شاكىرتىم بار، ولار مەنىمەن بىرگە تۇرادى، وقىتىپ جاتىرمىن»[3]،-دەيدى.

حاتتا قازىرگى قىزمەت ورنىندا ءتىلماش قىزمەتىنەن باسقا ەشنارسەمەن اينالىسپاي، مەكتەپ تە بولماي، ونى سالۋعا ازىرلىكتىڭ دە جوق ەكەندىگى جايىندا باياندايدى. سونىمەن قاتار، مەكتەپكە قاجەت قۇرالداردى، وعان قاجەت قاراجاتتاردى قاراستىرۋ جايىندا ءوتىنىشىن بىلدىرەدى. بىراق ىبىراي وسىلاي كۇيزەلىستى باسىنان وتكەرگەنمەن، تاباندىلىق تانىتىپ، تىلەك-ماقساتىنا جەتۋگە تالپىنىس بىلدىرەدى. 1861-1863 جىلدار اراسىندا ىبىراي مەكتەپ اشۋ ءىسىن، ونىڭ عيماراتىن تۇرعىزۋدا ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن العا قويادى.

ۆ.ۆ. گريگورەۆكە  جازعان 1861 جىلى 23 قىركۇيەكتە جازعان حاتىندا جاس پەداگوگ مەكتەپ اشۋعا ۆ.ۆ.گريگورەۆتىڭ كومەك كورسەتۋىن وتىنەدى. سونىمەن قاتار، ءوزىنىڭ ابدەن دال بولىپ جۇرگەنىن ايتىپ، تىم بولماسا – ترويتسكىنىڭ ءبىر مەكتەبىنەن مۇعالىمدىك ورىن بەرۋىن سۇرايدى.

2 سۋرەت. ۆ.گريگورەۆكە جازعان حاتى، 1861 جىل، 25 سەنتيابر، ورىنبور ق.
سۋرەتتى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

حات ءماتىنى:

«ۆاشە پرەۆوسحوديتەلستۆو، ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ!

پرينۋجديوننىي دۋرنىمي وبوروتامي سەمەينىح دەل مويح، يا،  دوكلادنويۋ زاپيسكوي وت 16گو پروشلوگو اۆگۋستا، وبراتيلسيا س پوكورنەيشەيۋ پروسبوي ۆاشەمۋ پرەۆوسحوديتەلستۆۋ پەرەۆوديت مەنيا يز زانيماەموي منويۋ تەپەر دولجنوستي ۆ ۆوستوچنۋيۋ چاست وردى كيرگيزوۆ نا سلۋجەنيە. ۆاشە پرەۆوسحوديتەلستۆو! پولوجەنيە مويو زاترۋدنيتەلنو، كاك ۆ وتنوشەني مويح سەمەينىح دەل، تاك ي ۆ توم وتنوشەني، چتو زدەس ليۋدي  رازنىە  س رازنىمي سۆويستۆامي حاراكتەروۆ، - مالو حوروشەگو، منوگو نەپرياتنوستەي; گلاۆنوە نەلزيا وجيدات منە زدەس نيچەگو دوبروگو ۆ بۋدۋششەم، حوتيا پولوجەنيە ي موجنو بى جيت كوە-كاك پو سرەدستۆام  ستروجايشەگو سوبليۋدەنيا زا سوبويۋ. ۆنيميتە  پروسبام مويم ي نە زابۋدتە ۆەليكودۋشنىم پوكروۆيتەلستۆوم سۆويم! وحوتنو بى جەلايۋ سلۋجيت ۆ ترويتسكە، نو ۆەد ۋ مەنيا سەمەيستۆو ي حوزيايستۆو، كوتورىە كاك ۆسەگدا، تاك ي تەپەر پرەپياتستۆۋيۋت مويم سامىم لۋچشيم جەلانيەم، ترەبۋيا نە وتستۋپنوگو ناحوجدەنيا مەنيا پري نيح. وسمەليۆايۋس پوچيتات سەبيا ۆسەپوكورنەيشيم سلۋگوي ۆاشەگو پرەۆوسحوديتەلستۆا يبراگيم التىنسارين.

سەنتيابر 23گو.1861 گودا،

ۋكرەپلەنيە ورەنبۋرگسكوە»...

بۇل كەزەڭدە ۆ.ۆ. گريگورەۆ 1861 جىلدىڭ 14 اۆگۋستىنان 5 وكتيابرىنە دەيىن تورعاي دالاسىن ارالايدى. ونىڭ تورعاي دالاسىنا كەلۋىنىڭ سەبەبى: «ءوزى جوبالاعان  ترويتسكىدە اشىلماقشى قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتى كورۋ جانە ونى اشۋ سالتاناتىنا قاتىسۋ، قولدان كەلگەن جاردەمىن بەرۋ»[5]. ۆ.ۆ. گريگورەۆ قىركۇيەك ايىندا ترويتسك قازاق مەكتەبىن سالتاناتتى تۇردە اشۋعا قاتىسادى.

ۆ.ۆ. گريگورەۆ ورىنبور ولكەسىنىڭ ءومىرى مەن تاريحىن، مادەنيەتى مەن ءتىلىن زەرتتەۋ بارىسىندا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءبىراز ادامدارىمەن تانىسادى، ولاردان الۋان ءتۇرلى باعالى ماتەريالدار الادى. ۆ.ۆ. گريگورەۆكە وسى تۇرعىدا كوپ كومەگىن تيگىزگەن ادامداردىڭ ءبىرى، ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىزشا جەتكەن تاريحتى كوكىرەگىندە  ساقتاعان، ۇزىن قىپشاقتىڭ رۋ باسى، بەلگىلى شەشەن، بي بالعوجا جاڭبىرشىۇلى ەدى.

ن.يلمينسكيدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، "بالعوجا ءبيدى ايرىقشا باعالاعان جانە سول ارقىلى ءالتىنساريندى دە سۇيە بىلگەن" ۆ.ۆ.گريگورەۆ ىبىرايدى شاكىرت كەزىندە كورىپ تانىسادى. ىبىراي مەكتەپتى بىتىرگەن كەزدە ورىنبوردا قالۋ جونىندە ءوزى تىلەك بىلدىرمەگەننەن كەيىن، گريگورەۆ ونىمەن جۇمىس جايىندا ءسوز قوزعاپ جاتپايدى.

ەلدە ءبىراز بولعاننان سوڭ (جىل جارىمداي ۋاقىت وتكەننەن كەيىن) ىبىراي الداعى ۋاقىتتا جۇمىسسىز جۇرە بەرۋدىڭ ىڭعايسىزدىعىن سەزىنىپ ل.ن. پلوتنيكوۆكە حات جازعان دا، ل.ن. پلوتنيكوۆ تاراپىنان بىردەن قامقورلىق تابۋى، ماسەلەنىڭ وڭاي دا تەزىنەن شەشىلۋى تەك ۆ.ۆ. گريگورەۆتىڭ ارقاسى ەدى. شاماسى، ل.ن. پلوتنيكوۆ ىبىرايدىڭ ءوتىنىشىن ۆ.ۆ. گريگورەۆكە جەتكىزگەن دە، گريگورەۆ ىبىرايدى ورىنبورعا تەز شاقىرۋ جونىندە پلوتنيكوۆكە تاپسىرما بەرگەن [6].

3 سۋرەت ل.پلوتنيكوۆكە جازعان حاتى. 1859 جىلعى 7 يۋن
سۋرەتتى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

حات ءماتىنى:

«ميلوستليۆىي گوسۋدار لەۆ نيكولاەۆيچ!

وسمەليۋس يزۆەستيت ۆاس، چتو پيسمو ۆاشە وت 28 فەۆراليا يا پولۋچيل, پروبەگايا ەگو نەۆولنو پروسلەزيلسيا وت توي رادوستي، كوتورۋيۋ ۆى منە وبەششاەتە. ونو مەنيا سوۆەرشەننو ۋۆەريلو ۆ ناستوياششەم گورەستنوم پولوجەني مويم. نە ناحوجۋ  ۆىراجەنيا ك بلاگودارەنيۋ ۆاس زا  ۆاشي ميلوستي ي ۋچاستيا كو منە. لەۆ نيكولاەۆيچ، حوتيا يا  ي ستەپنوي پيتومەتس، كاك ۆسە پروچيە موي پراوتتسى، نو ي منە دانا سپوسوبنوست وت تۆورتسا, كاك ۆسەم ليۋديام رازليچات، چتو زناچيت بلاگودەيانيە ليۋدەي ۆەليكيح ي حرانيت ينوە كاك زالوگ موەي جيزني، ۆ چيوم يا سەبيا پوستاۆيل بىت نە كولەبلەننىم.

پوسلە ستول نەوجيداننوگو ي سۆەرح موەگو چايانيا كو منە ۆاشەگو ۋچاستيا يا نە موگۋ نيكاك يناچە ۆاس يمەت ي سچيتات (حوتيا بۋدۋچي ينوۆەرتسوم) كاك تەم سامىم مويم دەدوم، كوتوروگو نەداۆنو پوتەريال بەز ۆوزۆراتا ۆ سۆويح گلازاح.

يا سام چۋۆستۆۋيۋ، چتو سامىي موي ۆوزراست لەت مويح ترەبۋەت رۋكوۆوديتەليا ي بلاگودەتەليا ۆ موەي جيزني. پروسلاۆليايۋ موەگو سوزداتەليا ۆ موليتۆاح مويح، چتو ونو كاك يا پرينيمايۋ زامەنيات ۆ پوريادكە سۋدبى سۆوەي مويو نەسچاستە سچاستەم. تەپەر يا پولاگايۋس ۆو ۆسيوم نا ۆوليۋ ۆاشۋ; ۆى لۋچشە ۆسەگو وبدۋمالي كاكيمي پۋتيامي دوۆەستي مەنيا دو پرەدنازناچەننوگو منە بوگوم سچاستيا; ك كوتورومۋ، كاك يا رازۋمەيۋ، ي پود ۆامي مەنيا ۆەدەت.

زا ۆسەم تەم پروشۋ ۆاس دات منە ەششە نەسكولكو ۆرەمەني، چتوبى پريۆەستي سوۆەرشەننىي پوريادوك، پو موەمۋ ۋسموترەنيۋ، وستاۆلەننوە  منە دەدوم مويم يمۋششەستۆو; وتدات پوسلەدني ەمۋ دولگ; نا چتو پو ناشيم درەۆنيم وبىچايام نەمالو ترەبۋەتسيا حلوپوت ي ۆرەمەني; يا بەرەگۋس چتوبى زناەمىە ەگو ي پوسلەدنەگو نە  بىلي چەم-ليبو نەدوۆولنى ي نەحوروشو وتزىۆاليس و نيوم، يبو ون نيكوگدا نە زاسلۋجيۆال. تەپەر يا زانيمايۋس ۆوزدۆيگنۋتيەم پامياتنيكا ناد پراحوم نەزابۆەننوگو موەگو دەدا; كيرپيچ ي يزۆەست يزگوتوۆلەن ي ۋجە پريستۋپيلي ك رابوتە.

ۆ نىنەشنەم گودۋ يا ليچنو سام ك ۆام  پوبىۆايۋ ي توگدا ۋجە وكونچاتەلنو پوزۆولتە منە ۆىسكازات سۆوە نامەرەنيە وتنوسيتەلنو موەي سلۋجبى پود ۆاشيم پوكروۆيتەلستۆوم. پروشۋ پروششەنيا چتو يا، پو رازنىم دوماشنيم وبستوياتەلستۆام، ۆاشيم دوسەلە مولچال نا ۆاشە پيسمو.

وسمەليۆايۋس نازۆاتسيا پرەداننىم ۆاش ي.التىنسارين.

7 يۋنيا، 1859 گودۋ»...

ىبىراي اسقار تاۋداي پانا بولىپ جۇرگەن سۇيىكتى اتاسىنان ايرىلىپ قاپالانىپ، قايعىرىپ جۇرگەندە ورىنبور وبلىستىق باسقارماسى توراعاسىنىڭ كومەكشىسى جانە وبلىستاعى وقۋ ءىسىنىڭ باستىعى لەۆ نيكولاەۆيچ پلوتنيكوۆتان حات الادى. بالعوجانىڭ بەيىتىن سالىپ ءبىتىرىپ، اتاسىنىڭ ولىمىنە بايلانىستى وزگە دە ءداستۇرلى ءجون-جورالعىلارىن تۇگەلدەي، ەشكىمنىڭ كوڭىلىن قالدىرماستاي جانە قۇرمەتتى كىسىنىڭ  اتىنا ساي دارەجەدە وتكىزىپ، شىلدە سوڭىنا قاراي ورىنبورعا جۇرۋگە دايىندالادى. پلوتنيكوۆقا جازعان حاتىندا ۇسىنعان جۇمىس تۋرالى شەشىمدى ورىنبورعا بارعان سوڭ ايتاتىنىن، وعان دەيىن جۇمىستى باسقا بىرەۋگە بەرمەي، كىدىرتە تۇرۋىن وتىنگەن ەدى...ىبىرايدىڭ بالعوجا قايتىس بولعاننان كەيىن جەدەل ورىنبورعا كەلىپ، كەلگەن بويدا ورىنبوردىڭ وبلىستىق باسقارماسىنا جۇمىسقا ورنالاسا قويۋى كەزدەيسوق ەمەس-ءتىن جانە جالعىز عانا پلوتنيكوۆتىڭ كومەگى مەن ەڭبەگى ەمەس ەدى. مۇندا وزگە ءبىر بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان  ادامنىڭ قاتىسى بارى ايقىن ەدى. ول وبلىستىق باسقارما باستىعى ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ گريگورەۆ بولاتىن [7] .

1859-1860 جىلدار قازاقتىڭ ۇلى اعارتۋشى-پەداگوگىنىڭ عالىم-زەرتتەۋشى رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ العاشقى باسپالداقتارى بولدى. ي.ي. يلمينسكي ەستەلىگىندە: «كوگدا پو ۆوزراششەني ۆ ورەنبۋرگ ياۆيلسيا يا ك ۆ.ۆ. گريگورەۆۋ، يا زاستال ۋ نەگو يبراگيما التىنسارينا، يز ۆوسپيتاننيكوۆ پەرۆوگو ۆىپۋسكا كيرگيزسكوي شكولى. پو وكونچاني كۋرسا ون ۋەزجال ۆ رودنوي اۋل ي تام سوستويال پري سۆوەم دەدە، يزۆەستنوم بيە بالگودجا، كوتورىي وتليچالسيا مۋدروستيۋ سۆويح رەشەني ي نەوبىكنوۆەننوي تۋچنوستيۋ...گريگورەۆ ۆىسوكو تسەنيل بيا بالگودجا ي رادي نەگو ليۋبيل التىنسارينا، كوتورىي ۆپروچەم ي سۆويمي ليچنىمي كاچەستۆامي ي داروۆانيامي ۆپولنە زاسلۋجيۆال راپولوجەنيە گەنەرالا. ي تاك يا ۆسترەتيلسيا س التىنسارينىم ۋ ۆ.ۆ. گريگورەۆا. ۆ.ۆ. پوزناكوميل ناس، وترەكومەندوۆاۆشي منە التىنسارينا ۆ سامىح لەستنىح ۆىراجەنياح».

ىبىراي ورىنبورعا وسى كەلگەن جولىندا ونشا ۇزاق بولماسا دا (نە ءبارى ءبىر جىلعا تولمايدى، 1859 جىلدىڭ 1 تامىزىنان 1860 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىنا دەيىن), بۇل شاعىن كەزەڭ – ىبىراي ءومىرىنىڭ بۇكىل بولاشاعى مەن مازمۇنىن ايقىنداعان تاريحي تۇس.

ىبىراي ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ۆ.گريگورەۆكە 1859 جىلدىڭ 25 شىلدەسىندە جازعان حاتىندا اتاسى بالعوجانىڭ قايتقانىن بايانداپ،  اتادان قالعان داۋلەتتى سەنىپ تاپسىراتىن ادامى جوقتىعىن كۇيزەلە جازادى. قر ورتالىق ءارحيۆىنىڭ 4-قورى 2867-ءىسىنىڭ 15-بەتىندە كورسەتىلگەن بۇل قۇجات جايىندا بەلگىلى جۋرناليست تىلەكقابىل بورانعاليۇلى «ەگەمەن قازاقستان» (29.12.2021ج) گازەتىندە جازدى. وسى ماقالادان كەيىن ىبىرايدىڭ ۆ.ۆ. گريگورەۆكە جازعان حاتتارى جايىندا بەلگىلى عالىم الماسبەك ابسادىقتىڭ زەرتتەۋ ماقالاسى جارىق كوردى .

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، ن.ي. يلمينسكي «ۆوسپومينانيە وب التىنسارينە» (قازان،1891ج.) ەستەلىك-ەڭبەگىندە اعارتۋشىنىڭ ۆ.ۆ. كاتارينسكيگە، ف.د.سوكولوۆقا، ا.ا. مازوحينگە جازعان حاتتارى بار. ال اعارتۋشىنىڭ ۆ.ۆ. گريگورەۆكە جازعان حاتتارىنا ىبىراي عۇمىرناماسىن زەرتتەۋشىلەر قىزىعۋشىلىق تانىتادى دەپ ويلايمىز.

ۆ.ۆ. گريگورەۆ 275-تەن استام عىلىمي ەڭبەكتەر، ماقالالار مەن رەتسەنزيالار جاريالاعان، ونىڭ ىشىندە 25-تەن استامى قازاق ومىرىنە، تۇرمىسىنا بايلانىستى، كوپتەگەن شىعىس حالىقتارى تىلدەرىندەگى شىعارمالاردان اۋدارما جاساعان. «قازاق ءتىلى دىبىستارىن ورىس ارىپتەرىندە بەرۋ» اتتى اسا قۇندى ەڭبەگىن 1862 جىلى شىعاردى. 1861 جىلى «سەۆەرنايا پچەلا» اتتى جۋرنالدىڭ 241-سانىندا ءوزى جوباسىن جاساپ، اشىلۋىنا تىكەلەي قاتىسقان تورعايعا قاراعان دالادا ءتۇرلى عىلىم نەگىزدەرىنەن ءبىلىم بەرەتىن «ترويتسك مەكتەبى» تۋرالى ماقالا، «قازاق جەرىنىڭ بەت-بەدەرىن كورسەتەتىن البوم» (1863) ورىس جانە نەمىس تىلدەرىندە ماقالا جاريالادى. شىعىستانۋشى ن.ي. ۆەسەلوۆسكيدىڭ «دالا ومىرىنە قازاق ءتىلىن رەسمي قولدانۋعا جول اشقان ءبىرىنشى دالا باستىعى» دەپ باعالاعان ۆ.ۆ. گريگورەۆ پەن ىبىراي اراسىنداعى حاتتار – كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن رۋحاني-مادەني مۇرا، ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتىنىڭ ايناسى ىسپەتتەس باعا جەتپەس قۇندى قۇجات.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. مارعۇلان ءا.ح. شىعارمالارى –الماتى: «الاتاۋ»، 2012 ج. – ت.ءحىۇ 309-بەت.
2. يلمينسكي ن.ي.ۆوسپومينانيا وب التىنسارينە – كازان: تيپو-ليتوگرافيا ۆ.م.كليۋچنيكوۆا، 1891, ستر.33
3. التىنسارين ى. تاڭدامالى شىعارمالار – الماتى،1955, 259-بەت
4. لاماشەۆ ءا. ىبىراي التىنسارين جانە ونىڭ ورىس دوستارى مەن ءىزباسارلارى. – الماتىتس: قازاقستان، 1988.184 شىعارمالارى –الماتى: «الاتاۋ»، 2012 ج. – ت.ءحىV 309-بەت.
5. ۆەسەلوۆسكي ن.ي. ۆ.ۆ.گريگورەۆ، پو ەگو پيسمام ي ترۋدام، س. پەتەربۋرگ، 1887 ، ستر. 196
6. دەربىسالين ءانۋار ىبىراي (يبراھيم) التىنسارين: دەرەكتى بايان.– الماتى: «اردا»، 2005.– 35 بەت.
7. بۇل دا سوندا 34-بەت

سالتانات وتەلباەۆا

Abai.kz