وسىدان 7 عاسىر بۇرىن قىپشاقتار نوتامەن ءان سالعان

وسىدان 7 عاسىر بۇرىن قىپشاقتار نوتامەن ءان سالعان
ءىرى عالىمدارعا باعىشتالىپ ايتىلاتىن «ارامىزدا جۇرگەن ءتىرى ەنتسيكلوپەديا» تەڭەۋىنىڭ ءمانىن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، بىرەگەي عىلىمي ەڭبەكتەرىمەن الەم تۇركولوگتارىن مويىنداتقان الەكساندر نيكولاەۆيچ گاركوۆەتستى كورگەندە تەرەڭ ءتۇسىندىم. الەكساندر نيكولايۇلى قازىر  ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس ىستەيدى. «قىپشاقتاردىڭ مادەني مۇراسىن، فولكلورىن زەرتتەي كەلە بۇل حالىقتىڭ سونشالىقتى دارىندى ەكەندىگىن، رۋحاني جانە مادەني قۇندىلىقتارىنىڭ وراسان  زور ەكەندىگىن تەرەڭ ءتۇسىندىم. فولكلورى قانداي باي دەسەڭىزشى!؟»، - دەيدى الەكساندر گاركوۆەتس. ول اتتاي 20 جىل بويى قىپشاقتاردىڭ فولكلورىن الىس-جاقىن شەتەلدەردىڭ كىتاپحانالارىنان تىرنەكتەپ جينادى، ولاردى اۋداردى، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ،  عىلىمي ەڭبەكتەر جازدى.  قانداي ەڭبەكورلىق دەسەڭىزشى...   مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاي كومەك الماستان بارلىعىن ءوز كۇشىمەن اتقاردى.  ول 24 كىتاپتىڭ جانە 150-دەن استام عىلىمي ماقالالاردىڭ اۆتورى.  وسىدان 500-700 جىل بۇرىن جازىلعان كونە قىپشاق ەسكەرتكىشتەرىن سوزدىكسىز وقىپ اۋدارا بەرەتىندىگىن كورىپ، تاڭ قالدىم. ءحىى-ءحىىى عاسىرلارداعى قىپشاقتاردىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەرىن قانداي عالىم قاي جىلى، قانداي  عاسىردا زەرتتەدى، نە دەپ جازىپ كەتتى سونىڭ ءبارىن جاتقا بىلەدى. كوپ عاسىرلار بويى ۇلى جىبەك جولى ساۋدامەن قاتار حالىقتاردىڭ ءوزارا مادەني الماسۋىنا زور ىقپال ەتتى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ ەنەسەيدەن دۋنايعا دەيىنگى بولىگى قىپشاقتاردىڭ يەلىگىندە بولىپ، ول دەشتى قىپشاق دەپ اتالدى. وسى ارالىقتاعى حالىقارالىق قاتىناس ءتىلى قىپشاق ءتىلى ەدى.  الەكساندر نيكولاەۆيچ وعان مىنانداي ءبىر مىسال كەلتىرەدى.  ءحىV عاسىرداعى يتالياندىق كوپەستىڭ قىرىمداعى فەدوسيا قالاسىندا ۇلىنا ارناپ قۇراستىرعان  ساۋدا جونىندەگى وقۋ قۇرالىندا ۇلى جىبەك جولىمەن كەرۋەنگە ىلەسپەس بۇرىن ساقال ءوسىرىپ، شاشتى تاقىرلاپ ال، ەكى ايەل، ءبىر ەركەك  مالاي جالداپ، قىپشاق ءتىلىن ۇيرەن دەپ وسيەت قالدىرىپتى.
الەكساندار نيكولاەۆيچتىڭ كەلەسى  ەڭبەگى وسىدان 700 جىل بۇرىن قىپشاق تىلىندە جازىلعان  «كودەكس كۋمانيكۋس» تاريحي ەسكەرتكىشىمەن  تىكەلەي بايلانىستى. «كۋمانيكۋس» ءسوزىنىڭ توركىنىنە كەلسەك، ەۋروپادا قىپشاقتاردى كۋمان دەگەن. يتالياندىق ايگىلى اقىن فرانچەسكو پەتراركا 164 بەتتىك «كودەكس كۋمانيكۋستى» ۆەنەتسيا قالاسىنداعى ۇلتتىق كىتاپحاناعا   سىيعا تارتقان. پەتراركونىڭ وسىنداي يگىلىكتى ءىسىنىڭ ارقاسىندا بىرەگەي قولجازبا   وسى كۇنگە جەتىپ وتىر. ءبىر قىزىعى،  اتاۋىنا قاراپ كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر «كودەكس كۋمانيكۋستى» قىپشاقتاردىڭ زاڭى دەپ ويلاعان ەكەن. ال وقي كەلە وندا زاڭنىڭ بىردە-ءبىر بابى  جوق ەكەنىن كورىپ تاڭ قالعان.  سوندا قولجازبادا نە جازىلعان دەيسىز عوي،  قىپشاق تىلىندە  اۆە ماريانىڭ 75 ولەڭى جانە «ەسىمە تۇسسە يسانىڭ قاسيەتتى قانى» دەگەن ولەڭ  نوتاسىمەن بەرىلگەن. بۇل قىپشاقتاردىڭ سول داۋىردە-اق نوتانى مەڭگەرگەنىن كورسەتەدى. وسىدان ءVىى عاسىر بۇرىن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز نوتامەن ءان ايتقان.  «كودەكس كۋمانيكۋستى» تۇركولوگ عالىمدار 1828 جىلدان بەرى زەرتتەپ كەلە جاتقانىنا قاراماستان ونى ەشكىم  قازاق، ورىس تىلدەرىنە، ءتىپتى باسقا تۇركى تىلدەرىنە  دە اۋدارماعان. الەكساندر گاركوۆەتستىڭ ايتۋىنشا،  «كودەكس كۋمانيكۋس» بويىنشا 8 دوكتورلىق، 16 كانديداتتىق  ديسسەرتاتسيا قورعالىپتى، بىراق ونىڭ ءماتىنى ورىس تىلىنە تەك قازىر عانا اۋدارىلىپ وتىر. باسقا ەلدە ەمەس،  قازاقستاندا»، - دەيدى تۇركولوگ عالىم.   سونىمەن بىرگە قولجازبادا   قازاق فولكلورىنىڭ باي قورى بولىپ سانالاتىن  جۇمباقتار جازىلعان. اتاپ ايتساق،  «اق كۇيمەنىڭ اۋزى يوح»، جاۋابى: «جۇمىرتقا».  «سەندە مەندە يوح، سەڭگىر تاۋدا يوح، ۋتلۋ تاشتا يوح، قىپشاقتا دا يوح»، جاۋابى: «قۇس ءسۇتى». «ىشەر، جەر، ىنىنە كىرەر»، ول- پىشاق. «كوك لاعىم، كوگەندە سەمىرەر». ول- لاق. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ولاردىڭ كوپشىلىگى قازاق فولكلورىنداعى جۇمباقتارعا وتە ۇقسايدى. «بۇل جۇمباقتاردىڭ ۇلكەن جيىنتىعى، بارلىعى 60 جۇمباق. ونى فرانتسيسكاندىق موناحتار قىرىمدا كافا قالاسىندا جازعان. بۇل قازىرگى زامانعا جازبا كۇيىندە جەتكەن الەمدەگى العاشقى تۇركى جۇمباقتارى»،- دەيدى الەكساندر نيكولاەۆيچ. 
ءحى-ءحVىى  عاسىرلاردا ۇستەمدىك  ەتكەن قىپشاق ءتىلىن ەۋروپالىقتار دا ۇيرەنۋگە ءماجبۇر بولعاندىعى تۋرالى عالىم مىناداي قىزىق دەرەك كەلتىرەدى. ۋكرايناداعى قىپشاقتاردىڭ ورتاسىندا جانە التىن وردادان ارى قاراي ۆاتيكان وكىلدەرى مەن ساۋداگەرلەر جۇمىس ىستەدى، ولار دا قىپشاق ءتىلىن وقىپ-ۇيرەنگەن دەيدى.
الەكساندر گاركوۆەتستىڭ عىلىمعا قوسقان كەلەسى ءبىر سۇبەلى ەڭبەگى ارميان-قىپشاق تاريحي ەسكەرتكىشتەرى. ەرتەدەگى جاۋگەرشىلىك زاماندا مونعول شاپقىنشىلىعىنان قاشقان قىپشاقتار مەن ارمياندار قىرىمعا جانە قازىرگى ۋكراينا اۋماعىنا جەر اۋىپ بارعان. ولار  پودولياداعى  كامەنتس قالاسىندا جانە گاليتسياداعى لۆوۆ قالاسىندا ءومىر ءسۇرىپ،  ارميان قارپىمەن جازىلعان قىپشاق تىلىندەگى تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قالدىرىپ كەتكەن. سول كەزدەگى ارمياندار قىپشاق ءتىلىن وتە جەتىك بىلگەن. سول ارميانداردى قىپشاق ءتىلىن جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرۋگە «جىبەك جولىنان» باسقا نە سەبەپ بولعانى بەلگىسىز. قىپشاق تىلىندەگى بۇل تاريحي جانە ءدىني ەسكەرتكىشتەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن تەكسەرىلمەگەن، زەرتتەلمەگەن، باعالانباعان كۇيى جاتىر. بۇل جازبا ەسكەرتكىشتەر ءحىى-ءحىىى عاسىرلارعا تيەسىلى.  الەكساندر  نيكولاەۆيچتىڭ ايتۋىنشا، ۋكراينانىڭ لۆوۆ جانە كامەنتسە-پودولسك قالالارىندا، پولشا مەن رۋمىنيانىڭ قالالارىندا 30 مىڭ بەتتىك ارميان-قىپشاق ەسكەرتكىشتەرى قۇراستىرىلعان. «تورە بىتىگى». بۇل - تورەلەر مەن شىڭعىس تۇقىمىنىڭ كىتابى ەمەس. بۇل - زاڭ كىتابى. سوت پروتسەسى جۇرگىزىلگەن ازاماتتىق كودەكس.
«تورە بىتىگىن» ارميان تىلىندە قۇراستىرىپ،  جازىپ شىققان محيتار گوش. ول ءدىني زاڭدار جانە ازاماتتىق زاڭدار دەگەن ەكى بولىمنەن تۇرادى.  1519 جىلى ارميان-قىپشاقتار «تورە بىتىگىنىڭ» ازاماتتىق زاڭدار بولىگىن قىپشاق تىلىنە  اۋداردى. «تورە بىتىگىنىڭ» جازىلۋ تاريحىن تۇركولوگ عالىم بىلايشا تۇسىندىرەدى. بۇل زاڭدى ارمياندار پولشا كورولى سيگيزمۋندقا بەكىتتىرۋ ءۇشىن العاشقىدا ونى لاتىن تىلىندە جازىپ تاپسىرادى. الايدا، اۋدارماشىدان باسقا ەشكىم لاتىن ءتىلىن بىلمەيدى ەكەن، سوندىقتان دا ونى قايتادان  پولياك جانە قىپشاق تىلىنە اۋدارىپ، ەكىنشى قايتارا تابىس ەتەدى. تاعى ءبىر تاڭ قالارلىعى، پولشا كورولى تىكەلەي تاپسىرما بەرمەسە دە ولار زاڭدى قىپشاق تىلىنە اۋدارعان. نەگە دەگەن ۇلكەن ساۋال تۋادى. ەندى وسى ساۋالعا جاۋاپ بەرىپ كورەلىك، قىپشاق ءتىلى سول داۋىردە حالىقارالىق قاتىناس ءتىلى بولعاندىقتان ارمياندار اقىلداسا كەلە «تورە بىتىگىن» بۇكىل حالىققا تۇسىنىكتى  تىلگە اۋداۋدى ۇيعارعان.   «تورە بىتىگىنىڭ» ءبىر-ەكى بابىن مىسالعا كەلتىرەلىك. زاڭنىڭ 43-49 بابىندا جەمىس اعاشىن كەسكەن ادامعا مىناداي جازا تاعايىنداعان، سول اعاشتى كەسكەن ادام تۋرا سونداي جەمىس اعاشىن ەگىپ، ول جەمىس بەرگەنشە اعاشتىڭ يەسىنە شىعىنىن وتەپ تۇرادى. تابيعاتتى قورعاۋ ماسەلەسى ەرتە زاماندا-اق وسىلايشا زاڭمەن بەكىتىلگەن. ول زاماندا جىلقى مالىنا ەرەكشە ءمان بەرگەندىكتەن، زاڭدا جىلقىنى ساتقاندا 3 كۋاگەر بولسىن جانە دە اتتى ساتىپ العاننان كەيىن ءبىر جۇما ارالىعىندا ونىڭ سىرقات ەكەنى بەلگىلى بولسا، ات ساتقان ادامعا كەرى قايتارىلادى دەلىنگەن. «قازاقستاندا «جەر تۋرالى» زاڭدى قابىلداعان كەزدە «تورە بىتىگىنىڭ» كەيبىر باپتارى باسشىلىققا الىندى. «تورە بىتىگى» بۇگىنگى كۇنى  قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىندا جوق قۇقىقتىق تەرميندەردى ساقتاعاندىعىمەن قۇندى. جوعالعان قۇقىقتىق تەرميندەردى «تورە بىتىگى» ارقىلى قالپىنا كەلتىرۋگە بولار ەدى»، - دەيدى الەكساندر گاركوۆەتس.
قىپشاق تىلىندەگى كونە جازبالاردىڭ باي قورى  ءارتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ  كىتاپحانالارىندا ساقتالعان. اتاپ ايتساق، ۋكراينادا، رەسەيدە، ارمەنيادا، يتاليادا، گوللانديادا، اۆستريادا، پولشادا، رۋمىنيادا جانە فرانتسيادا.  وسى ورايدا ارمەنيا ەلشىلىگى ءار ءتۇرلى كىتاپحانالاردا ساقتالعان ارميان-قىپشاق قولجازبا ماتىندەرىنىڭ ميكرو-فيلمدەرىن الۋدا ماڭىزدى رول اتقاردى.  ەدۋارد حۋرشۋديان 2000-2004 جىلدارى  ارمەنيانىڭ قازاقستانداعى  توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى بولىپ تۇرعان كەزدە يتاليادان، ياعني   ۆەنەتسياداعى «قاسيەتتى لازار» ارالىنداعى ارميان كوتوليكتەرىنىڭ كونگرەگاتسياسىنان بىرەگەي قۇجاتتاردىڭ ميكرو-فيلمدەرىن زەرتتەۋ ماقساتىندا الۋعا كومەكتەستى. 20 شاقتى قولجازبالاردىڭ كوشىرمەسى قولعا ءتۇستى. ناتيجەسىندە الەكساندر نيكولاەۆيچ پەن ەدۋارد شاگەنوۆيچ ەكەۋى بىرلەسىپ، «ارميان-قىپشاق پسالتىرى» دەگەن عىلىمي ەڭبەكتى جازىپ شىقتى.
الەكساندار نيكولاۆيچ، سونداي-اق، ۋكراينادا تۇراتىن قىپشاق ءتىلدى گرەكتەردىڭ دە ءتىلىن زەرتتەدى. قىپشاق ءتىلدى گرەكتەر وزدەرىن ۋرۋم دەپ اتايدى. ۋكراينانىڭ دونەتسك وبلىسى سۆەتلىي لۋچ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن الەكساندر گاركوۆەتس ۋرۋم بالالارىمەن ويناپ وسكەن ەكەن. قىپشاق تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىمدى وسى ۋرۋم بالالارى وياتقان شىعار دەپ ويلايدى تۇركولوگ عالىم. قىپشاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق قاتىناس ءتىلى بولعاندىعىن وسىلايشا عىلىمي جۇزىندە دالەلدەگەن الەكساندار نيكولاەۆيچتىڭ وراسان زور ەڭبەگىن باعالاپ، كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاي بىلسەك بولعانى.

ساندۋعاش سەرىكقالي   
«قازاقستان-زامان» گازەتى 05 مامىر 2009 جىل