كىرىسپە

ساياسي جۇيە جانە ساياسي رەجيم تۇرپاتىندا ورتا ازيالىق مەملەكەتتەردىڭ ۇقساستىعى مەن جەكەلەگەن ايىرماشىلىعى ايتارلىقتاي. قازىرگى «ترانسفورماتسيا»، «ترانزيت»، «وتپەلى كەزەڭ» ساياسي قۇرىلىمىنىڭ جاڭارۋىنا الىپ كەلۋ ىقتيمالدىعى جوعارى ما الدە مۇمكىندىگى جوق پا بۇل ساياسي جۇيە قۇرىلىمىنداعى باستى ماسەلە.

ورتالىق ازياداعى ساياسي رەجيم بۇگىنگى مەرزىمگە دەيىن كەڭەستىك ساياسي باسقارۋدىڭ وزگەشە ءبىر ءتۇرى رەتىندە ايتارلىقتاي وزگەرىستەر جۇزەگە اسقان، كونستيتۋتسيالىق جاڭارتۋلار مەن تولىقتىرۋلار، ءسوز بوستاندىعى مەن تسەنزۋرا، اشىق جانە ادىلەتتى سايلاۋ وتكىزۋگە تىرىسۋ نەمەسە ءسوز ەركىندىگىن شەكتەۋ، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن اياققا تاپتاۋ، ساياسي رەپرەسسيا، جەمقورلىق، تەڭسىزدىك ت.ب. ەكى جاقتى كەڭ كولەمدى وزگەرىستەر بۇكىل جيىرما ەكى جىل بويعى جالعاسۋدا.

كىرىسپە

ساياسي جۇيە جانە ساياسي رەجيم تۇرپاتىندا ورتا ازيالىق مەملەكەتتەردىڭ ۇقساستىعى مەن جەكەلەگەن ايىرماشىلىعى ايتارلىقتاي. قازىرگى «ترانسفورماتسيا»، «ترانزيت»، «وتپەلى كەزەڭ» ساياسي قۇرىلىمىنىڭ جاڭارۋىنا الىپ كەلۋ ىقتيمالدىعى جوعارى ما الدە مۇمكىندىگى جوق پا بۇل ساياسي جۇيە قۇرىلىمىنداعى باستى ماسەلە.

ورتالىق ازياداعى ساياسي رەجيم بۇگىنگى مەرزىمگە دەيىن كەڭەستىك ساياسي باسقارۋدىڭ وزگەشە ءبىر ءتۇرى رەتىندە ايتارلىقتاي وزگەرىستەر جۇزەگە اسقان، كونستيتۋتسيالىق جاڭارتۋلار مەن تولىقتىرۋلار، ءسوز بوستاندىعى مەن تسەنزۋرا، اشىق جانە ادىلەتتى سايلاۋ وتكىزۋگە تىرىسۋ نەمەسە ءسوز ەركىندىگىن شەكتەۋ، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن اياققا تاپتاۋ، ساياسي رەپرەسسيا، جەمقورلىق، تەڭسىزدىك ت.ب. ەكى جاقتى كەڭ كولەمدى وزگەرىستەر بۇكىل جيىرما ەكى جىل بويعى جالعاسۋدا.

سوعان سايكەس تۇبەگەيلى ەكى جاقتى پىكىر قالىپتاستى: ءبىرى ايماقتاعى مەملەكەتتەردىڭ دامۋ ەۆوليۋتسيالىق ۇدەرىس، اۆتوريتارلىق باسشىلىق مىندەتتى تۇردە ترانسفورماتسيالانادى جانە جاڭا ءتۇرلى رەجيم تۇرىنە اۋىسادى، بۇل ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە، ايتارلىقتاي وزگەرىستەر جۇزەگە اسۋى كۇردەلى ماسەلە، بىراق تا بۇل وزگەرىستەر العا جىلجىتاتىن قادام بولادى; ەكىنشىسى اۆتوريتارلىق باسشىلىق كۇشەيگەن سايىن رەجيم بارىنشا كۇشەيتىلگەن بيلىك ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلعان، ساياسي باسەكەلەستىك ورىندالمايتىن تۇرگە جەتتى. جيىرما ەكى جىل ارالىعىندا وزبەكستان مەن قازاقستاندا ساياسي جۇيە تۇراقتى اراسىنداعى دۇرپىلىستەرمەن ءبىر بيلەۋشىمەن باسقارىلىپ كەلە جاتىر، تۇركمەنستانداعى «توتاليتاريزم» نەواۆتوريتارلىق رەجيمگە وتۋدە، تاجىكستانداعى باسشىلىق ءوز بيلىگىن بارىنشا كۇشەيتۋدى جالعاستىرۋدا، «دەموكراتيا ارالى» تۇراقسىزدىقتار ارقىلى ساياسي باسەكەلەستىك دامىعان مەملەكەتكە اينالۋدى كوزدەيدى.

مەملەكەتتەردىڭ باسقارىلۋ تەتىكتەرىندە تۋىنداعان ماسەلەلەر تۇگەلدەي ساياسي جۇيەگە كەلىپ تىرەلەدى. مەملەكەتتى جەكە ساياسي جۇيە رەتىندە قاراستىرساق، ساياسي رەجيم باسقا ساياسي قۇرىلىمداردىڭ ەڭ باستى بولشەگى. وسىعان وراي، ساياسي رەجيمنىڭ قوزعالىس ديناميكاسىن انىقتاۋ الداعى ماڭىزدى وزگەرىستەردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋ ەرەكشەلىكتەرىنە ءتيىستى باعدار بەرەدى.

ورتالىق ازيا مەملەكەتەرىندە قىرعىزستاننان باسقا، اۆتوريتارلىق رەجيمنىڭ ءتۇرىن انىقتاۋ بويىنشا ءتۇرلى پىكىرلەر مەن زەرتتەۋلەرگە تولى. الايدا بارلىعى دەرلىك شەكتەن تىس سىنالعان زەرتتەۋلەر (ارنايى پوزيتسيانى كوزدەيتىن), كوبىنە شەت ەلدىك،  ال جەرگىلىكتى زەرتتەۋشىلەر بۇل تاقىرىپتاردى بارىنشا زەردەلەپ كورسەتۋ ءبىرشاما قيىنىراق، تىپتەن جوق، سىني كونسترۋكتيۆتى پىكىردەگى ەڭبەكتەر دە تابا الاسىز، بىراق سيرەكتەۋ.

«گيبريدتەگى رەجيم» مەن «يميتاتسيالىق دەموكراتيا»

تومەندە ورتا ازيالىق اۆتوريتاريزم ءتۇرىن انىقتاۋعا ارنالعان زەرتتەۋلەرگە تالداۋ جۇرگىزىلگەن، قۇراۋشى بولىكتەر ارقىلى ورتاق ۇقساستىقتار مەن بىرىكتىرۋشى جيىنتىق انىقتالىنادى.

جوعارىدا اتالعان ايماق مەملەكەتتەرىنە ءتان ءاۆتوريتاريزمنىڭ ءتۇرى- ەلەكتورالدى اۆتوريتاريزم، ياعني سىرتقى الەمگە سايلاۋدىڭ ءوتىپ جاتقاندىعىن[1] جانە «دەموكراتيالىق» مەملەكەت رەتىندە تانىلۋدا، «گيبريدتەگى رەجيم» نەمەسە «جەتىلمەگەن دەموكراتيا» تۇرىنە دە جاتقىزادى دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ «شارتتى» تۇردە قىزمەت اتقارۋى شىنايى دەموكراتيالىق باسقارۋ تۇرىنە جاقىندىعىن بىلدىرمەيدى. ورتالىق ازياداعى ءتورت مەملەكەت ءۇشىن بۇنداي ينستيتۋتتاردىڭ قىزمەت اتقارۋى ىشكى ساياسي بيلىكتى بارىنشا تەپە-تەڭدىكتە ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن قاجەت بولسا، باسقا جاعىنان سىرتقى ساياسي يميدج بەن باتىستىق ينۆەستيتسيا ءۇشىن قولجەتپەس قۇرال بولىپ ەسەپتەلەدى.

رەسەيلىك الەۋمەتتانۋشى د. ە. فۋرمان بارلىق پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردەگى رەجيم ءتۇرىنىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى بار، الايدا باستى ۇقاستىعى «يميتاتسيالىق دەموكراتيا»، دەموكراتيالىق بولىپ كورىنگەن اۆتوريتارلىق رەجيم.[2] كەڭەس وداعى قۇلاعاننان كەيىنگى جالعىز دامۋدىڭ پروگرەسى باتىس بولىپ كورىندى، سوندىقتان دا دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار جالعىز وسى ماقساتتا ەنگىزىلگەن سەكىلدى. «ەلەكتورالدىق نەمەسە جەتىلمەگەن دەموكراتيا» ءتيىستى كوزقاراس تۋعىزۋ ءۇشىن قولدانىلسا، «يميتاتسيالىق دەموكراتيا» ساياسي جۇيەنى جەدەل ورىندالىپ جاتقاندىعىن كورسەتۋگە ارنالعان.

كەلەسى زەرتتەۋشى ورتالىق ازياداعى اۆتوريتارلىق رەجيمدى جىكتەۋدىڭ العاشقى ءتۇرى رەتىندە جۇمساق جانە قاتتى ەتىپ بولەدى: قاتتى تۇرىنە - وزبەكستان، تۇركمەنستان (نەوتوتاليتارلى) جۇمساق تۇرىنە - قازاقستان، تاجىكستان، قىرعىزستاندى جاتقىزادى. ءاۆتوريتاريزمنىڭ ەكىنشى ءتۇرىنىڭ بىرىنشىسىنەن باستى ايىرماشىلىعى قاتىستى دەڭگەيدەگى باق پەن ۇەۇ بوستاندىعى.[3]

ستيۆەن لەۆيتسكي بولسا، «گيبريدتەلگەن رەجيمنىڭ» ماڭىزدى تۇرلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە «باسەكەلەستىكتى ءاۆتوريتارزيمدى» اتايدى، ساياسي جۇيەنىڭ اشىقتىعى قامتاماسىز ەتىلۋگە دايار، دەموكراتيالىق ۇدرەرىستەر وتكەنىمەن ولار ادىلەتسىز. وكىنىشتى-اق، ورتا ازيالىق مەملەكەتتەردىڭ (1995-2005) «باسەكەلەستىكتى اۆتوريتارلىق» رەجيم تۇرىنە جاتقىزىلا المايدى، سەبەپ- دەموكراتيالىق ۇدەرىستەردەگى ساياسي باسەكلەستىك جوق بولۋىنا وراي ادىلەتتىلىكتىڭ بولۋى ەكىتالاي.

وعان قوسا، Freedom House قۇقىق قورعاۋشى ۇيىمىنىڭ «2013 ج. –وتپەلى كەزەڭدەگى مەملەكەتتەر» دەپ اتالاتىن زەرتتەۋىندە ورتالىق ەۋروپا مەن پوستكەڭەستىك 29 مەملەكەت قاراستىرىلادى، سونىڭ ىشىندە ورتالىق ازياداعى، قازاقستان، وزبەكستان، تۇركمەنستان «بەكىتىلگەن اۆتوريتارلىق رەجيمدەر» دەگەن ساناتتاعى مەملەكەتتەرگە قوسىلدى. [4]

بايقاعانىمىزداي، ايماق مەملەكەتتەرىن دەموكراتياعا ءوتۋشى نەمەسە جاساندىلىق باسىم دەموكراتيا تۇرىندە كورسەتىلەدى دەموكراتيازاتسيا ۇدەرىسى ورىندالىپ جاتقان نەمەسە ايتارلىقتاي وزگەرىستەر ورىن العان مەملەكەتتەر رەتىندە كورسەتىلە المايدى. ناتيجەسىندە زەرتتەۋگە الىنعان مەملەكەتتەر بويىنشا ورتالىق ازيا ەلدەرى باسقارۋدىڭ بۇل تەتىگى ورنىعۋىنا وراي كوپتەگەن سايكەسپەۋىشىلىكتەر مەن كۇردەلىلىكتەر ءتان.

ورتالىق ازياداعى «ماڭگىلىك» ساياسي رەجيم

باتىستىق زەرتتەۋشىلەر نەمەسە ورتالىق ازيا ايماعىن زەرتتەۋشى ۇيىمدار جانە ت.ب. تاراپىنان ايماقتاعى رەجيمنىڭ ءتۇرىن بارىنشا سىني سيپاتتا كورسەتەتىن جاقتارى باسىمدىق بەرەدى. كەڭەس وداعى كەزىندەگى توتاليتارلىق يدەولوگيالىق باسقارۋدىڭ قانشالىقتى جوعارى دارەجەدە بولعاندىعىن دالەلدەيدى. سوعان بايلانىستى بۇل رەجيمنىڭ كەلەسى تۇرىنە ترانسفورماتسيا دا سونشالىقتى كۇردەلى بولادى.

شىعىس ەۋروپا، لاتىن امەريكاسى، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا مەملەكەتتەرىندە دە اۆتوريتارلىق بيلىك ورنىقتى، سوعان قاراماستان العا جىلجۋلار ايتارلىقتاي بايقالادى. ال ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىندە جاعداي قالاي قالىپتاسۋدا؟ مەملەكەت باسشىسى اۋىسقان مەملەكەتتەردىڭ وزىندە تۇراقتىلىق پەن دەموكراتيانىڭ باستى قۇندىلىقتارى ورنامادى.

بىرىنشىدەن، شىعىس ەۋروپا مەن ورتالىق ازيا ايماعانداعى مەملەكەتەر اراسىندا الدىڭعىسىندا ساياسي جۇيەنىڭ اشىقتىعى مەن العا جىلجىتۋشى قادامدارى باسىم، سەبەپ رەتىندە شىعىس ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ ەو كىرۋىنىڭ شارتتارى رەتىندە دەموكراتيالىق مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعامنىڭ دامىعان ءتۇرى قاجەت بولدى، لاتىن امەريكاسىنداعى اسكەري ديكتاتۋرا ۇزاق جىلدار بويى مەملەكەتتى بيلەدى، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى شارشادى، تيىسىنشە اۋىستىرۋدىڭ كەزەڭى جەتتى. ياعني كەڭ كولەمدى ۇزاق ۋاقىت الاتىن ماسەلە وسىنى كورسەتتى. وڭتۇستىك شىعىس ازيا مەملەكەتتەرى اۆتوريتارلىق رەجيمدەگى مەملەكەت دەپ تانىلعانىمەن، ەكونوميكالىق ءوسىمى جوعارى بولدى، بۇل انىقتاماعا سايكەس كەلەتىن اۆتوريتاريزم دەپ اتاۋعا بولمايدى، شىعىس قوعامىنداعى باسقارۋدىڭ ەرەكەشەلىگى رەتىندە قاراستىرا الامىز.

ەكىنشىدەن، بۇل تۋىستىق جانە پاترون-كليەنتتىلىك قارىم-قاتىناستار ساياسي جۇيەنىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ سانالادى. بۇل قاتىناستار قوعام ءۇشىن اشىق سيپاتتا ەمەس، سوندىقتان دا انىقتاۋ دا كۇردەلى. ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىندا وسىنداي قاتىناستاردىڭ اراسىندا بەلگىلى ءبىر ايىرماشىلىقتارى دا بار. قازاقستان كوشپەلى وركەنيەت نەگىزىندە قالىپتاسقان مەملەكەت بولعاندىقتان، تۋعان-تۋىستىق، رۋلىق قاتىناستار اسا كۇشتى، ال وزبەكستان مەن تاجىكستان وتىرىقشى ءومىر سالتىن جۇرگىزگەندىكتەن بۇل قاتىناستار ءبىرشاما السىزدەۋ، ايماقتىق بولىنىسىندەگى بايلانىستارى اسا كۇشتىرەك. وزبەكستاندا پاترون-كليەنتتىلىك قارىم-قاتىناستار تولىقتاي ساقتالۋدا.[5] قىرعىزستان ايماقتىق نەگىزدە بولىنگەن مەملەكەت بولسا، تۇركمەنستان 24 تايپادان تۇرادى جانە باسشىلىق تەك بيلەۋشى تايپادان عانا سايلانا الادى. جالپى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ بارلىعىندا رۋلىق جانە وتباسلىق بايلانىستار باستى شەشۋشى فاكتور بولىپ ەسەپتەلەدى. اگرارلىق –يندۋستريالدىق قوعامدا وتباسىلىق جانە رۋلىق بايلانىستارى جەكە ينديۆيدۋالدىق بايلانىستارعا قاراعاندا اسا باسىم بولدى. بۇل دامۋدىڭ جوعارى دارەجەدە بولماۋىنا، جەكە بايلانىستاردىڭ كەرى جاقتارى باسىم ەكەندىگىن بايقاتادى.

بوتەن دەموكراتيا

زەرتتەۋشى ا. كۋرتوۆ، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىندەگى ساياسي ءداستۇر مەن ساياسي مادەنيەت ورنىققان ايماق رەتىندە مەملەكەت باسشىلارى دەموكراتيانى وعان جات قۇبىلىس رەتىندە ەسەپتەيدى. دەگەنمەن، جاساندى ەندىرىلگەن دەموكراتيا ساياسي ەليتا تاراپىنان باستالعان تاراپتا ەنگىزىلسە وندا ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرەدى. ماسەلەن، اقش 1776ج. تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسىن قابىلداعاننان كەيىنگى دەموكراتياعا باعىتتالعان ءىس-شارالاردىڭ بارلىعى ءپريميتيۆتى بولدى جانە ونى قابىلداۋ حالىق تاراپىنان كۇردەلى جۇزەگە اسىرىلدى[6]. جەرگىلىكتى ساراپشىلار حالىقتىڭ ساياسي ساناسى بۇگىنگى تاڭدا ءپىسىپ-جەتىلمەگەندىگىن العا تارتىپ دەموكراتيالاندىرۋشى ءىس-شارالار قابىلدانعانمەن اقىرىندا كەرى نەمەسە ارالاسقان ناتيجە بەرەتىندىگىنە سەنىمدى. بۇعان سەبەپ جوعارى باسقارۋدىڭ ءبىر باسشىنىڭ قولىندا شوعىرلانۋى ناتيجەسىندە وزگەرىستى قادامدار جۇزەگە اسپايدى. قاراپايىم حالىق كەڭەس وداعى مەزگىلىندەگى توتاليتارلىق باسقارۋدى سىڭىرگەندىكتەن قازىرگى بالاما جاقسىراق نەمەسە ەكونوميكالىق دامۋ تۇرعىسىنا كەلگەندە كەڭەس وداعى پايدالىراق دەپ ەسەپتەيتىندەرى دە بارشىلىق. پاتريارحالدى ساياسي مادەنيەت ەلەمەنتتەرى باسىم شىعىس قوعامى ءۇشىن باتىستىق دەموكراتيالاندىرۋ جات قۇبىلىس رەتىندە قاراستىرىلعانىمەن، جەرگىلىكتى ايماقتىق ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرگەن ءتۇرىنىڭ ەكونوميكالىق-ساياسي، الەۋمەتتىك، مادەني سەرپىلىسى ءۇشىن قاجەتتىلىگى زور. شىعىس ازيا مەملەكەتتەرىندەگى (مالايزيا، سينگاپۋر) اۆتوريتارلىق باسقارۋ ءتۇرى ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ جوعارى تۇرىمەن سيپاتتالدى. ياعني اۆتوريتارلىق رەجيمدەگى مەملەكەتتەردەگى ەكونوميكالىق دامۋ كورسەتكىشتەرى تومەن بولادى دەگەن تۇجىرىمعا سايكەستەنبەيدى. اۆتوريتارلىق رەجيمنىڭ تۇپنەگىزى ەكونوميكالىق دامۋدان جەكە قاراستىرىلاتىن كەزدەرى دە بولادى.

دەموكراتيا جات قۇبىلىس رەتىندە قاراستىرۋ ساياسي مادەنيەت وزگەرىسى مەن ءوسىمى تۋراسىندا بەكىتىلگەن دايەك ەمەس. وسى تۇرعىدا ونىڭ بەكىتىلۋ نەمەسە ورنىعۋى جۇزەگە اسىرىلاتىن كەزەڭ بولادى دەپ سەنىممەن ايتۋ ءالى دە ەرتە.

«ورتالىق ازيالىق كوكتەم»

«اراب كوكەتمىنەن» كەيىن ورتالىق ازيا مەملەكەتەرىندەگى الەۋمەتتىك قوزعالىستاردىڭ بولۋى مۇمكىندىگىن زەرتتەۋشى دوكتور اندرەا شميتتس «اراب كوكتەمىنىڭ» نەگىزگى سەبەبى رەتىندە اۆتوريتارلىق بيلىك، جەمقورلىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى اتايدى. ەكىنشىدەن جاڭا كوممۋنيكاتسيالىق جانە اقپاراتتىق قۇرالدار ءوزىنىڭ اسەرى باسىم. سونىمەن قاتار اراب كوكتەمى بۇل مەملەكەتتەردە ازاماتتىق قوعام قالىپتاسپاسا جۇزەگە اسپاعان بولار ەدى.[7] ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىندە جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەردىڭ بارلىعى دا بار. الايدا جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ دامۋى مەن قالىپتاسقان ازاماتتىق قوعام جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ەمەس. سەبەبى، جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ دامۋى شەكتەلەدى نەمەسە يننوۆاتسيالىق دامۋ دەڭگەيى ءالى جوعارى ەمەس، ال ازاماتتىق قوعام قازاقستاندىق زەرتتەۋشى يۋ. بۋلۋكتاەۆتىڭ ايتۋىنشا «جەكە باستاما كوتەرەتىن ەكونوميكالىق دەربەس تۇلعانى» [8] كورسەتەدى. ءتۇپ نەگىزدە بارلىق نەگىز ەكونوميكالىق دامۋدان كەلىپ شىعادى. ال بۇل دامۋ ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىندە تومەن. اراب مەملەكەتتەرىندە بولىپ وتكەن الەۋمەتتىك جارىلىس بارىسىندا مەملەكەتتەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ كورسەتكىشتەرى الدىڭعى قاتاردا جانە ەشقانداي دا نارازىلىقتار مەن قارسىلاسۋلار بولاتىندىعى تۋرالى جوسپارلانباعان. شىنايىسىندا نارازىلىق پەن قارسىلاسۋلار ءبىلىمى جوعارى، جاڭا اقپاراتتىق قۇرالداردىڭ كەڭ تاراعان مەملەكەتتەردە ورىن الاتىندىعىن كورسەتۋگە بولادى. الايدا كوپتەگەن ساراپشىلار ورتالىق ازيادا ەكىنشى اراب كوكتەمى قايتالانبايدى دەگەن بولجامى ساياسي تۇراقتى مەملەكەتتەردى ەمەس، دامۋدىڭ كەنجە قالعاندىعىنىڭ كورسەتكىشى.

كەلەسىدەن ءساتتى تاجىريبيە ءالى دە بولسا از، اراب مەملەكەتتەرىندەگى رەۆوليۋتسيا ناتيجەسىندە بيلىكتىڭ اۋىسۋى 50-60ج. رەۆوليۋتسيالاردىڭ ناتيجەسىندە قۇلاتىلعان سونىڭ ورنىنا قايتا ورناعان رەجيمدەردى كورسەتەدى. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىندەگى قارسىلىققا شىعۋ نەمەسە  نارازىلىق ءبىلدىرۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرۋ دەڭگەيىن تومەندەتۋگە تىرىسادى، اسكەري ءبىر باسشىنىڭ بيلىگىنە قاراعاندا ارتىقشىلىق تانىتپايدى، بۇل رەتتە ورتا ازيالىق مەملەكتتەرى قورعانىس سالاسىنا ازاماتتىق سالا ماماندارىن قويۋ دا بەكەر ەمەس (قازاقستان), ۇزاق مەرزىم ارالىعىنداعى قىزمەت سالاسىنداعى جاڭامەن الماستىرۋ بۇل سالانى كۇشەيتۋ ماقساتىندا (تاجىكستاندا 1995 ج. قىم ورنىنا جاڭا باسشىنىڭ تاعايىندالۋى) تاعايىندالى.

تۇركمەنستاندىق «جاڭا اۆتوريتاريزم» مەن وزبەكستانداعى «قاتتى اۆتوريتاريزم»

تۇركمەنستان بارلىق ورتا ازيا مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا بارىنشا رەپرەسيۆتى كۇشەيتىلگەن اۆتوريتارلىق باسقارۋ تۇرىنە جاتادى. تۇركمەنستاننىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا بايلانىستى ونداعى جاعدايمەن تانىسۋ دا كۇردەلى، سوعان وراي ساپالى زەرتتەۋلەر دە از.

كسرو ىدىراعاننان كەيىن تۇركمەنستان باسشىسى بولىپ سايلانعان ساپارمۇرات نيازوۆ بىردەن الدىڭعى كوممۋنيستىك مۇرادان باس تارتتى، مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى جاريالاعاننان كەيىن «دەموكراتيالىق پارتيا» قۇرىلدى، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى ىشىنەن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ 1992 ج. «ون جىلدىق گۇلدەنۋ» باعدارلاماسى قابىلداندى[9]. باستاپقى قالىپتاسۋ جىلدارىندا جەكەلەگەن بيلىكتىڭ كۇشەيتىلگەن تۇردە بولماعاندىعى دامۋ كەلەشەگىن قيالي تۇردە كورسەتتى. تۇركمەنستانداعى ساپارمۇرات نيازوۆتىڭ جەكە ديكتۋراسى جەكە بيلىككە قاۋىپ ءتوندىرۋشى ەليتالىق قۇرامدى تازارتۋدان باستالدى. پرەزيدەنت قىزمەتىنە سايلانعاننان كەيىن مەملەكەت باسشىسى كۇشتىك قۇرىلىمدار، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى، جەكە قاۋىپسىزدىك اسكەرى، ەكونوميكا سالاسىنداعى باقىلاۋشى ورىندارعا يە توپتاردى قىزمەتىنەن الىپ تاستادى. بيلىك تولىقتاي ورتالىقتاندى، الايدا پرەزيدەنتتىڭ كەنەت ءولىمى كوپتەگەن ساراپشىلار تاراپىنان بولجانعان مەملەكەتتەگى توڭكەرىس نەمەسە باسقا دا قانتوگىسكە الىپ كەلمەدى، كەرىسىنشە كەزەكتى اۆتوريتارلىق بيلىك باسشىسىنا بيلىك بارىنشا بەيبىت جولمەن ءوتۋىن كورسەتتى. كونستيتۋتسيا بويىنشا مەملەكەت باسشىسى قىزمەتىن اتقارۋشى ءماجىلىس (پارلامەنت) توراعاسى و. اتاەۆ پرزەيدەنتتىك قىزمەتتى اتقارۋعا كىرىسۋى قاجەت بولاتىن، الايدا قىلمىستىق ءىس بويىنشا ايىپتالعاندىقتان قىزمەتىنەن كەتتى. قالىپتاسىپ وتىرعان جاعداي بويىنشا مەملەكەت باسشىسى لاۋازىمىنا ۆيتسە-پرەزيدەنت گ. بەردىمۇحامەدۇلىن بەكىتۋ ءۇشىن جاسالعان قادامدار ەدى. پرەزيدەنت قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋشى ا. رەدجەپوۆتىڭ باسشىلىعىمەن مەملەكەت باسشىسى قىزمەتىنە گ. بەردىمۇحامەدوۆتى سايلانۋىنا بارىنشا ىقپال ەتتى، ناتيجەسىندە پرەزيدەنت سايلاندى دا. كونستيتۋتسيالىق جانە بارلىق مۇمكىن بولعان زاڭدارعا وزگەرىستەر ەنگىزىپ، تىپتەن قىزمەتتەن تەك ءوزىن عانا بوساتا الاتىن دەڭگەيگە جەتكەندىكتەن، كەلەسىسى قولىنداعى بيلىكتى كۇشەيتۋ ماقساتىندا پرەزيدەنتتىككە كەلۋگە ىقپال ەتكەن توپتىڭ مۇشەلەرىنىڭ بارلىعىن قىزمەتتەن بوساتىپ، قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكە دەيىن تارتتى. ناتيجەسىندە الدىڭعى ستسەناري تولىقتاي قايتالاندى.

تۇركمەنستان ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى سىرتقى ورتاعا بارىنشا جابىق مەملەكەت قاتارىندا. پرەزيدەنت س. نيازوۆ مەرزىمىندە قالىپتاسقان جابىق ءداستۇرلى اۆتوريتارلىق رەجيم گ. بەردىمۇحامەدوۆ تاراپىنان كۇشەيۋدە. تۇركمەنستان باسقارۋ قۇرىلىمى بويىنشا ايماقتارداعى تايپالارعا نەگىزدەلگەن، باسشىلار احالتەكە تايپاسىنان سايلانادى. مەملەكەتتىڭ باسقارىلۋ ءتۇرى احالتەكە جانە قارسى وپپونەنتتەر دەپ ءبولىندى. ودان بولەك مەملەكەت باسشىسىن بيلىككە الىپ كەلگەن ەۋروتۇركمەندەر (بولشەۆيكتەر كەزىندە قالىپتاسقان كەڭەس وداعىندا تاربيەلەگەن) جانە داستۇرشىلدەر اراسىنداعى قاراما-قايشىلىق ورنادى. بىرىنشىلەرى بولسا مەملەكەتتىڭ تايپالارعا بولىنبەي، ورتالىقتانعاندىعىن قالايدى، داستۇرشىلدەر بولسا ەليتالىق توپ بولعىسى كەلەدى.[10] الايدا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى اشىق ساياسي باعىتتى تاڭداعان مەملەكەتىن 1995 ج. باستاپ بەيتاراپتىق ساياسات جاريالاپ بۇۇ تاراپىنان بۇل ساياسات مويىندالدى. مەملەكەتتىڭ وسىنداي كونسەرۆاتسياعا بەت الۋى ونداعى اۆتوريتارلىق رەجيمدى «سۇلتاندىق» باسشىلىققا دەيىن كۇشەيتتى ناتيجەسىندە م. ۆەبەردىڭ انىقتاعان پاترونالدىق مەملەكەت ورنادى.

تۇركمەنستاننىڭ سىرتقى ورتاعا جابىقتىعى اۆتوريتارلىق باسقارۋدىڭ ودان ءارى كۇشەيۋىنە الىپ كەلەدى، سىرتقى باقىلاۋشىلار مەن مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدار اشىقتىق پەن ءتيىستى قاداعالاۋدىڭ جۇرگىزۋدى قامتاماسىز ەتۋشى ەدى. قازىرگى قالىپتاسقان ساياسي رەجيم الدىڭعىسى سەكىلدى كۇشەيتىلگەن فورماسىندا ەمەس، الايدا ساياسي باسەكەلەستىك پەن بيلىكتى ۇستاپ قالۋعا تىرىسۋشىلىق وسىعان الىپ كەلەرى انىق. تۇركمەنستان مىسالىندا، ساياسي ترانسفورماتسيانىڭ تەك رەجيمنىڭ ىشىندەگى كۇشەيتىلگەن تۇردەن ناعىز رەجيم ورنايدى دەگەن پىكىر قالىپتاسپادى. دەگەنمەن دە بۇل ساياسي تۇراقتىلىقتى قامتاسىز ەتىپ وتىر، بىراق تا بارلىق سالالارداعى دامۋعا ءوزىنىڭ كەدەرگىسىن كەلتىرۋدە.

وزبەكستان «جابىق اۆتوريتارلىق رەجيم» ءداستۇرلى قوعامدىق باسقارۋداعى مەملەكەت. نەگىزىنەن ايماقتىق ءبولىنىس باسىم، مەملەكەت باسشىسى ايماقتاردىڭ باسشىسىن تىكەلەي ءوزى سايلاۋى ولارعا دەگەن سەنىمدىلىكتى كورسەتەدى، پرەزيدەنتتىڭ تۋىپ-وسكەن ايماعىن باسقارۋ سەنىمدىلىكتىڭ ەڭ جوعارى شىڭى، جاقىن وتباسىلىق قارىم-قاتىناستار اسا باسىم بولعاندىعى سونشا باعىنىشتى اۆتوريتارلىق كۇشەيۋ ۇستىندە. وزبەكستاندى زەرتتەۋشىلەر مەن ساراپشىلار ەڭبەكتەرىندە ورتالىق ازيالىق مەملەكەتتەرى ىشىندە «قاتتى اۆتوريتارلىق بيلىك» تارتىبىنە جاتادى: باسقارۋدىڭ كۇشەيتىلگەن ءتۇرى، ساياسي قارسىلاستاردى پايدا بولعان كەزدە ساحنادان كەتىرۋ، قارسىلىق قوزعالىستارىن اياۋسىزدىقپەن باسۋ، مەملەكەتتىك يدەولوگيا ءبىر باسشىلىق نەگىزىندە جاسالۋى. وزبەكستاندى تۇركمەنستانمەن بىرىكتىرەتىنى – جابىقتىق پەن بەيتاراپتىق، ايىرماشىلىعى- تۇركمەنستان دەڭگەيىندەگىدەي ەمەس، قوعام ءار تاراپتى.

وزبەكستانداعى اۆتوريتارلىق رەجيمنىڭ ءتۇرىن پرەزيدەنتتىك باسقارۋداعى تيپكە جاتقىزادى. مەملەكەت باسشىسى ساياسات پەن ماسس-مەديانى باسقارادى، ءوزىنىڭ ساياسي قارسىلاستارىنا ماڭىزدى نازار اۋدارىلمايدى، جەكە كوشباسشىلىق پرەزيدەنت ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى.[11]

ودان بولەك، وزبەكستان باسشىسىنىڭ وتباسىندا بولىپ جاتقان وزگەرىستەر، كوپتەن كۇتىلگەن بولجام قىزى گ. كاريموۆانىڭ مەملەكەت باسشىسى بولادى دەگەن ۇمىتكەرلىگىن سەيىلتتى. ي. كاريموۆتىڭ وعان دەگەن سەنىمدىلىگىنىڭ تومەندەۋىن اسكەري باسشىلار مەن باسقا دا قىزىعۋشىلىق توپتار ءوز پايداسىنا شەشە الادى. وزبەكستان پرەزيدەنتىنىڭ اۆتوريتارلىق بيلىگى ونىڭ وتباسى مۇشلەرىنە دە تاراعان سەكىلدى كوزقاراس بايقالادى، بۇل اۆتوريتارلىقتىق ءالى دە ۇزاققا سوزىلاتىندىعىن تاعى دا دالەلدەپ بەردى.

وزبەكستان ي. كاريموۆ تۇسىندا اۆتوريتارلىق بيلىكتىڭ كۇشەيتىلگەن تۇرىنە اينالدى، قازىرگى كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەر بويىنشا پرەزيدەنتتىك مەرزىمى 7 جىلدان 5 جىل مەرزىمىنە قايتادان ءتۇسىرىلدى. بۇل ي. كاريموۆتىڭ  2015 ج. پرەزيدەنتتىك سايلاۋ مەرزىمىنە ءوز كاندياتۋراسىن ۇسىنبايدى دەگەن بولجامدارى دا بار، بىراق تا اۆتوريتارلىق بيلىكتىڭ باستى كورسەتكىشى رەتىندە ءومىر بويعى باسقارۋشىلىق، سوندىقتان دا بۇل ماسەلەن، سىرتقى ساياسي فاكتور تاراپىندا اقش-قا جاقىنداۋ توڭىرەگىندە بولۋى دا مۇمكىن، ساياسي سەبەپتەر بويىنشا تۇرمەگە قامالعان قىلمىسكەرلەر مەن قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ بوساتىلۋى ونداعى يميتاتسيا اقش تاراپىنان قاجەتتى قولداۋعا يە بولۋى ءۇشىن وزبەكستانعا اسا قاجەت، بۇل ونىڭ ورتا ازياداعى باستى قولداۋشى مەملەكەتكە اينالۋى ءۇشىن ماڭىزدى.

تاجىكستان مەن قازاقستانداعى ساياسي رەجيم ءتۇرى

تاجىكستان ورتالىق ازيا مەملەكەتەرى ىشىنەن باستى ايىرماشالىعى رەتىندە كەڭەستەر وداعى ىدىراعاننان كەيىنگى ساياسي ەليتا جاڭا شارتتارعا بەيىمدەلە الماي ىدىراپ كەتۋى، باسقا مەملەكەتتەردە وتكەن كەزەڭنىڭ ساياسي ەليتاسى سول قالپىندا بولدى. جاڭادان قالىپتاسقان ەليتا ە. راحمون باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىرىلدى. ساراپشىلار تاجىكستاندى «بارقىتتىق اۆتوريتاريزم» دەپ تانيدى، دەموكراتيانىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرى كەزدەستىن اتقارىلۋى بويىنشا اۆتوريتارلىق رەجيمدەگى مەملەكەت. 2013ج. 6 قاراشادا وتكەن كەزەكتى سايلاۋ بارىسىندا ە. راحمون 84% داۋىس جيناپ 7 جىلدىق مەرزىمگە ءوز بيلىگىن جالعاستىراتىن بولدى، سايلاۋعا قاتىسقان باسقا ۇمىتكەرلەر شىنايى ساياسي باسەكەلەس بولا المادى. تاجىكستانداعى ازاماتتىق سوعىستان كەيىنگى تۇراقتىلىق پەن سەنىمدىلىكتى ە. راحموننىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرادى، بىراق تا ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر بويىنشا دامۋ بويىنشا ءالى دە ارتتا كەلەدى، بۇنى ينتەگارتسيالىق نەمەسە باسقا دا ماسەلەلەر ارقىلى شەشۋگە تىرىسقانىمەن جاعداي تۇزەلمەدى، وسى كەزدە مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ باسقارۋىندا العا جىلجۋ بايقالدى، ەڭ الدىمەن ازاماتتىق قۇقىق پەن الەۋمەتتىك سالالارعا بايلانىستى. باسقا جاعىنان تاجىكستانداعى جاعداي باسقا ورتا ازيالىق مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا ايتارلىقتاي كۇردەلى، يسلامدىق فاكتوردىڭ الاتىن ورنى كۇشەيۋدە جانە يدەولوگيالىق دامۋ قانداي سيپاتتا بولۋى قاجەت (تۇرىكشىلدىك نە يراندىق «اريلىك») بۇل اسا قيىن ماسەلەلەر قاتارىنا جاتادى، سوندىقتان دا مەملەكەتتەگى تۇراقتىلىق تاجىك حالقى ءۇشىن باعاسى قول جەتپەس. 2003 ج. كونستيتۋتسياعا ەنگەن وزگەرىستەر باسشىنىڭ ەكى رەتتەن ارتىق پرەزيدەنت ەتىپ سايلانۋىنا قۇقىق بەرمەيدى، سوعان وراي تاجىكستان پرەزيدەنتىنە وسى سوڭعى مەرزىم دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. دەگەنمەن دە جاعداي كوبىنە زاڭعا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋلەر سەكىلدى تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزىلۋىنە بايلانىستى بۇرمالانا الادى.

قازاقستان ايماقتىق مەملەكەتتەرمەن بىرگە قاراستىرعاندا ساياسي جۇيە قۇرىلىمى مەن ساياسي رەجيم بويىنشا ايتارلىقتاي الدىڭعى قاتاردا سەكىلدى. بىراق تا، كورسەتىلگەن وزگەرىستەر وسى تاراپتا عانا. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستانداعى اۆتوريتارلىق رەجيم 90ج. ورتاسىنا قاراعانا كۇشەيىپ كەلە جاتىر[12] جەكە بيلىكتىڭ ورناتۋ ساياسي باسەكەلەستىكتى جويۋمەن جالعاسىن تابادى، قازاقستاندا بۇل جاساندى ساياسي باسەكلەستىكتى قامتاماسىز ەتۋمەن بايقالادى. ساياسي ساحاناداعى شىنايى ساياسي باسەكەلەستىكتىڭ بولماۋى ساياسي ومىرگە دەگەن قىزىعۋشىلىق تۋدىرمايدى. باسقارۋدىڭ بۇل ءتۇرى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن سالىستىرعاندا جۇمساق اۆتوريتارلىق باسقارۋعا جاتادى، دەگەنمەن دە وزگەرىستەردىڭ قانداي تۇرىنە وتەرلىگى بويىنشا بەلگىسىزدىك ءتان.

سوڭعى ءتۇيىن

قاراستىرىلعان ورتا ازيا مەملەكەتتەرى باتىستىق ساراپشىلار مەن قۇقىق قورعاۋ ۇيىمداردى تاراپىنان ايىپتالاتىن اۆتوريتارلىق رەجيم باسقارۋىنداعى مەملەكەتتەر. ترانزيت، كەيدە بۇل شىنايى ترانزيت ەمەس ءبىر رەجيمنىڭ جالعاسۋى نەگىزىندە كورسەتىلەدى. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىندە تاريحي قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا ەجەلگى كەزەڭنەن باستاپ ءبىر باسشى باسقارۋى نەگىزىندەگى مەملەكەتتەر قاتارىنان تۇرادى، كوشپەلى ءومىر سالتىندا بيلەۋشىنىڭ وزىندىك جەكە ورنى مەن سيپاتى بولدى، بۇل كەڭەستىك كەزەڭدەگى توتاليتاريزم مەزگىلىندە ايماقتىق باسشىلاردى تاعايىنداۋ بارىسىندا ۇزاق جىلدار بويعى قىزمەتتى اۋىستىرماۋ تاجيريبيەدەن كورىنىس تاپتى، سوندىقتان دا بىردەن جاڭا باسقارۋ تارتىبىنە اۋىسۋ حالىق ءۇشىن اسا قيىندىق اكەلەرى حاق، ال اۋىسقان كۇننىڭ وزىندە ايماقتىق قۇرىلىمدار كۇشەيۋى باسىم، ال ۇزاق ۋاقىتتىق باسقارۋ جەكە بيلىكتىڭ كۇشەيۋى مەن ونىڭ ورتالىقتانۋىنا الىپ كەلەدى، جەمقورلىق كۇشەيەدى جانە ساياسي باسەكەلەستىك مۇلدەم بولمايدى، جاناما بەرىلگەن قۇقىقتار مەن بوستاندىقتار سۇرانىسقا يە بولادى. ناتيجەسى قۇلدىراۋ مەن قۇلاۋ ما؟ ناقتى باتىستىق ۇلگىدەگى دەموكراتيالىق باسقارۋ جۇيەسى ءبىزدىڭ قوعامدىق ەركشەلىكتەلىكتەرگە بايلانىستى سىڭىسپەيتىندىگى تاعى بار، جەكە بيلىك اۆتوريتارلىققا عانا الىپ كەلە الادى، ال دەموكراتيا پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەلگەن جەكە باسقارۋدى تابۋ اسا قيىنعا سوعادى. بىراق تا وكىلەتتىلىكتەر ناقتى بەلگىلەنگەن جانە بولىنگەن كەزدە ابدەن مۇمكىن باسقارۋ ءتۇرى.

ساياسي مادەنيەت قاتىسۋعا قاراعاندا باعىنۋدى كوزدەگەن قاراپايىم حالىق ءۇشىن قاي بيلىك ءتۇرى جاقسى. ورناعان اۆتوريتارلىق بيلىك قاجەتتىلىك، بۇل تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن قاجەتتى كەزەڭ بولدى جانە مەملەكەتتەردى ءتۇردى جانجالداردان الىپ قالدى، الايدا

بۇل كەزەڭ ءوزىنىڭ مارەسىنە جەتۋگە تايار، بۇدان كەيىن بارلىعى دا سول تاراپتاعى توپتى ساقتاۋعا تىرىسادى، باسقارۋدىڭ سول تاراپتاعى ءتۇرى بولعانىمەن قوعامدىق پىكىر مەن قابىلداۋ وزگەشەرەك بولۋى شارت، حالىقتىڭ ويانۋى جۇزەگە اساتىن مەزگىلدى كۇتۋگە ءالى دە كوپ بولار. ورتا ازيا مەملەكەتتەرىندەگى ترانسفورماتسيا جاڭاشىلىدىقتار مەن وزگەرىستەردى كۇتۋ قاجەتتى دەپ ەسەپتەسە، بۇل ۇزاق مەرزىمدى ءوزىن-ءوزىن انىقتاۋ مەن تيەسىلىك، ساياسي بەلسەندىلىك، ەكونوميكالىق دامۋ تاراپىندا عانا جۇزەگە اسىرىالادى، ال قازىگى دامۋ جاعدايىندا جانە بيلىكتىڭ تەرەڭ ورتالىقتانۋ كەزىندە بۇل مۇمكىن ەمەس، تەك سىرتقى كۇشتەر كومەگىمەن ورىندالماسا، الايدا كەيىنىرەك تە ونىڭ جاعىمسىز سيپاتتارى ءوزىنىڭ كورىنىسىن بەرە الادى.

بەرىكبول دۋكەەۆ

Abai.kz

[10] شوحرات كادىروۆ اۆتوريتاريزم كاك پروياۆلەنيە سلابوستي رەجيما. http://www.cargobay.ru/news/nezavisimaja_gazeta/2003/1/13/id_135691.html