ءبىرىنشى ءبولىم

كيىز ءۇيدىڭ ەرەكشەلىگى

قازاق حالقىنىڭ كيىز ءۇيى – باسپانا عانا ەمەس. قازاق حالقىنىڭ الەمدىك دۇنيەتانىمىنىڭ ناقتى، زاتتى كورىنىسى. كۇللى عالام مەن ادام اراسىن بايلانىستىرۋشى. سىرتقى قاسكوي تىلسىم كۇشتەردەن قورعاۋشى. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتى مەن زاتتىق مادەنيەتىن ساقتاۋشى، تاريحي قۇندى جادىگەرى.

كيىز ءۇيدىڭ ىشكى كەڭىستىگى قازاق دۇنيەتانىمىنداعى ۇلى ۇعىمدار بويىنشا ورنالاستىرىلعان. ەسىكتەن كىرگەندەگى وڭ جاق، توردە وتىرىپ قاراعانداعى سول جاق – ءۇيدىڭ «وڭ جاعى» دەپ اتالادى. ول – اتا-انانىڭ ورنى. سول جاق – تۇرمىس قۇرماعان، ۇيلەنبەگەن ۇل مەن قىزدىڭ ورنى. ءۇي ورتاسى – وشاقتىڭ ورنى. ەسىكتەن وشاققا دەيىنگى ارالىق – «ەسىك جاق»، «بوساعا جاق» دەپ اتالادى. وشاقتان تورگە دەيىنگى ارالىق – «ءتور» نەمەسە «ءتور جاق» دەلىنەدى.

ءۇيدىڭ اينالا ەتەگىن «ىرگە»، «ءۇي ىرگەسى» دەپ اتايدى. قازاق باق ءۇيدىڭ شاڭىراعىندا، بوساعاسىندا، تورىندە، وت ورنىندا، كەرەگەسىندە، ىرگەسىندە، تابالدىرىعىندا تۇرادى دەپ ىرىم ەتەدى. ءۇيدىڭ سول بولەكتەرىن تازا، رەتتى ەتىپ، ايالاپ ۇستايدى.

قازاق كيىز ءۇيى – تانىم دۇنيەسىنىڭ وبەكتىسى. الەمدىك دۇنيەتانۋدىڭ ۇزدىك قۇرالى. ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ شاعىن بەينەسى. اسپان مەن جەر، تۇتاس الەم تىرشىلىگىندەگى ميفتىك اڭىزداردىڭ جيىنتىعىن ءوز قۇرىلىمىنا سىيعىزعان ادامزات تاريحىنداعى عاجايىپ استرونوميالىق بىرەگەي باسپاناسى، ۇرپاعىن باقىتتى ەتىپ وسىرەتىن، اتا داستۇرىمەن جان-جاقتى ءبىلىمدى ەتىپ جەتىلدىرەتىن قۇت ۇياسى، ءبىلىم بەرەتىن، ءومىر ۇيرەتەتىن كيەلى  جۇرتى دەۋگە بولادى.

كيىز ءۇيدىڭ ەڭ باستى سيمۆولى – ونىڭ كونۋس جانە شەڭبەر ءپىشىندى جاسالۋى. ودان دا كەرەمەتى شىعىستىق ساۋلەت مادەنيەت ونەرىمەن جاسالعان، بوگەنايى بولەك وزىنە ءتان، قايتالانباس دارا ستيل ونەرى بولىپ تابىلادى.

قازاق – كيىز ءۇيدىڭ شەڭبەرىن تىرشىلىكتىڭ كوزى، دۇنيەنىڭ كىندىگى، ءومىردىڭ نۇكتەسى دەپ قارايدى. سول نۇكتەگە تىرشىلىكتى اكەلىپ ورنالاستىرسا، ونىڭ اينالاسىنداعى،  بىردەي قاشىقتىقتاعى ءار الۋان نۇكتەنى جاناي وتەتىن ساۋلە سىزىقتارى، ءوزى باستالعان نۇكتەسىنەن تۇيىقتالىپ كەلىپ، دۇنيەنىڭ كىندىگىندە تۇرعان تىرشىلىكتى ۇيىرىلە اينالىپ، ساۋلە شەڭبەر قالىپتاستىرىپ تۇرادى.  سودان بارىپ ءبىر نۇكتەسى ەكىنشى نۇكتەسىنەن اسپايتىن، نە كەمىمەيتىن دوڭگەلەك شەڭبەر قالىپتاستىرادى.  ودان ارى قاراي ول شەڭبەردى  شىر اينالىپ تۇرعان، ۇلكەن الەم قورشاعان سۋ جاڭا ءبىر كىشى الەم جاساپ شىعادى. مىنە، قازاق كيىز ءۇيى وسىنداي عاجايىپ وي اعىنىنان تۋعان، فيلوسوفيالىق، لوگيكالىق تۇجىرىمداردىڭ  جانە  دۇنيەتانىمدىق  عىلىمي جۇيەنىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىن باسشىلىققا الا وتىرىپ ماتەماتيكالىق، گەومەتريالىق، مەتەفيزيكالىق ەسەپتەۋ ادىسىمەن جاساعان، ادامزات تاريحىنداعى ەڭ وزىق باسپانا قاتارىنا جاتادى.

كيىز ءۇيدىڭ كۇمبەز تارىزدەس شاڭىراعىنان باستاپ،  قاسيەتتى تابالدىرىعىنا دەيىنگى، ءار الۋان قۇرىلىمدىق بولشەكتەرى، ءۇي جابدىقتارى ءتۇپ-تۇگەل قازاقتىڭ سالت پەن داستۇرىنە نەگىزدەلىپ جاسالعان. ءبارى بەبەۋ تىلمەن سايراپ سويلەپ ءتۇر. ءتىلسىز، ويسىز، ءداستۇرسىز بولشەك جوق. قوشقار ءمۇيىز ويۋ سالىنعان،  تورگە توسەلگەن سىرماعى مەن تەكەمەتى، كىلەمىنە تۇسكەن التىن ءيىرىمدى ورنەكتەر، زەر ساندىقتارعا ويىپ باسقان ويۋلار، ىدىس-اياققا جاراسقان ناقىشتاردىڭ ءبارى كوزگە ۇرىپ، كوڭىلگە سىر توعىتادى. ءبارى دوڭگەلەنگەن دۇنيەنىڭ سىرىن شەرتەدى.

قازاق كيىز ءۇيىنىڭ جوعارى قاباتى مەن تومەنگى قاباتى  اراسى – ىشكى دۇنيە  مەن سىرتى دۇنيەنىڭ شەكاراسى ىسپەتتەس. شاڭىراق ارقىلى ءۇي يەلەرى كوك اسپانعا باعىپ، كۇنمەن، ايمەن، جۇلدىزبەن سىرلاسادى. مۇنىڭ دالەلى – قازاقتىڭ جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنى كۇننىڭ كوزى العاش كورىنگەن ساتتە، قولىنا باقان الىپ، ءۇي تۇندىگىن ءوز قولىمەن تۇرەدى. بۇل – سىرتتىڭ جارىعىن ۇيگە تۇسىرگەن كەلىننىڭ، كوڭىل جارىعى دا ۇيگە كۇن ساۋلەسىمەن بىرگە ءتۇسسىن دەگەن جاقسى ىرىمى.

قازاق كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسى شەڭبەر، شاڭىراعى مەن ۋىق ۇستاپ تۇرعان جوعارى بولەگى كۇمبەز بولىپ كەلۋى كوك اسپان مەن جەردىڭ اراسىن بايلانىستىرىپ تۇرعان عاجاپ قوسىلىستىڭ سيمۆولى دەۋگە بولادى.

ونىڭ تابيعات پەن جاراتىلىس دۇنيەسىنە جاراسىمدىلىعى وتە عىلىمي تۇرعىدان ناقتى زەرتتەلىپ جاسالعان. قاي باعىتتان داۋىل تۇرىپ، بوران سوعىپ، جەل ۇرلەسە دە ءدوپ-دوڭگەلەك كيىز ءۇيدى اينالىپ وتە بەرەدى. كيىز ۇيگە كۇش تۇسىرە المايدى. جاۋعان جاۋىن مەن قار دا جوعارىدان تومەن سىرعىپ قۇلاي بەرەدى. ال جەر سىلكىنسەدە قاي باعىتقا شايقاسا دا كيىز ءۇي ەشقانداي تەپە تەڭدىگىنەن ايىرىلىپ قالمايدى.

ال كيىز ءۇيدىڭ اۋاسى تاۋلىك بويى تابيعي تۇردە اۋىسىپ، ىشكى اۋا مەن سىرتقى اۋا ۇزىلمەي جالعاسىپ تۇرادى. جارىق ساۋلە شاڭىراق پەن ەسىكتەن كىرىپ، ءۇيدى جارقىراتىپ تۇرادى. ءۇيدىڭ تىنىسى كەڭ بولادى. بۇل ادامداردىڭ مىنەزىنە ەرەكشە اسەر جاساپ، كوڭىل كۇيىن كەرەمەت ۇستاۋعا ۇلكەن ءرول اتقارادى. دەنساۋلىعىنىڭ مىقتى بولۋىنا مول سەپتىگىن تيگىزەدى.

قازاق كيىز ءۇيى – تۇتاس جاراتىلىس دۇنيەسىنىڭ قاسيەتتەرىن ءوز بويىنا سىڭىرگەن تيپتىك كۇمبەزدى قۇرىلىم بولىپ تابىلادى. قيىق شار ءپىشىندى توبەسىنە ورنالاستىرعان شاڭىراق – ءۇيدىڭ جوعارى قاباتىنداعى بۇكىل سالماقتى ۇستاپ تۇرادى. شاڭىراق – ءۇيدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ ۇستاپ تۇراتىن دوڭەستى كۇمبەز. شاڭىراقتىڭ دوڭگەلەك شەڭبەرى «تۇعىن» دەپ اتالادى. تۇعىن مەحانيكا تۇرعىسىنان قاراعاندا، شەڭبەر پىشىنىنە جاتادى. وعان قىسىم كۇش تۇسكەندە، كۇلدىرەۋىش ارقىلى ول قىسىم كۇشتى تۇعىنعا شانشىلعان ۋىقتارعا قاراما-قارسى جاققا ءبولىپ تاراتىپ ءتۇرادى. شاڭىراققا سالىناتىن كۇلدىرەۋىشتىڭ سانى، ءۇيدىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىنە قاراي بەلگىلەنەتىنى، قىسىم كۇش پەن سالماققا قاراي ەسەپتەلەتىنى سودان. جالپى العاندا كيىز ءۇي ۋنيۆەرسالدى عىلىمي جولمەن ەسەپ ارقىلى جاسالعان عالامدىق، عارىشتىق مودەل دەۋگە بولادى.

ەندى كيىز ءۇيدىڭ ىشكى بولىمدىك پايدالانۋ داستۇرلەرىن ايتا كەتەيىن.

ءتور جاق

كيىز ءۇيدىڭ ءتورى – ەسىككە قاراما-قارسى جاق. وعان ەڭ سىيلى، ەڭ ۇلكەن، ەڭ قۇرمەتتى قوناقتاردى وتىرعىزادى. ەكىنىڭ ءبىرىن تورگە شىعارا بەرمەيدى. توردە كيە بار، قۇت بار. وعان نيەتى جامان ادام وتىرسا، ۇيدەن ىرىس اينىپ، باق قاشادى دەپ ىرىم ەتكەن.

باعزى زامانداردا كيىز ءۇيدىڭ تورىنە اق پەن قارا تۇسكە بويالعان سىرماق نە تەكەمەتتەر سالىپ قوياتىن بولعان. مۇندا ەكى ءتۇرلى ماعىنا بولعان. ءبىرى – تورگە وتىرعان ادام اق-قارانىڭ ارا جىگىن اجىراتا الاتىن دانا ادام وتىرسىن دەسە، ەكىنشىسى – ەگەر جاقسى ادام وتىرسا، اق نيەتىنەن جاساعان باتاسى دارىسىن، ال جامان قارا نيەتتى ادام بايقاۋسىزدا وتىرىپ قالسا، جاماندىعىن قارا سىرماق كوتەرەدى دەگەن ىرىمى بولاتىن.

قازاقتىڭ حان، بي-سۇلتان، قازىلارى بيلىك ايتقاندا توردە وتىرىپ ايتاتىن بولعان. بۇل دەرەك VII  عاسىرداعى  «ورحون-ەنيسەي» جازبالارىنداعى «ءتور تاعىلىمى»  سوزدىگىندە  باياندالادى.

ءۇيدىڭ ءتورى – قوناق كۇتۋ، داستارحان جايۋ، قوناقتارعا توسەك سالۋ، جۇك جيناۋ ماقساتىندا پايدالانىلادى. قازاق عۇرپىندا كەلىندەر مەن كۇيەۋ بالا تورگە شىقپايدى. ولاي ەتسە، ادەپسىزدىك سانالادى. ءۇيدىڭ ۇلكەندەرىن سىيلاماعان بولىپ ەسەپتەلىنەدى. قازاق ۇيىنە كەلگەن قوناعىنا «تورلەتىڭىز»، «تورگە شىعىڭىز» دەپ ءىلتيپات بىلدىرەدى. ولاي ايتپاسا، كەلگەن قوناق رەنجىپ قالادى. ال ۇزاتىلىپ كەتىپ، توركىندەپ كەلگەن قىزىن تورگە وتىرعىزادى. قىزدى ەسىك جاققا وتىرعىزسا، كەدەيلىك باسادى دەپ ىرىم ەتەدى. قازاقتا «قىز – ءتور يەسى، ۇل – ءۇي يەسى»، «توردەن كەتكەن، ەسىكتەن دە كەتەدى» دەگەن ءتامسىل بار. كەيدە قىزىنا قۇدا تۇسكەن قۇدالارىن ۇناتپاعاندا، «تورىمە شىعارمايمىن»، «تورىمە وتىرۋعا جارامايدى»، «جامانعا ءتورىمدى تاپتاتپايمىن» دەپ جاتادى. مىنە، وسى ۇعىمداردان قازاقتىڭ ءتورىنىڭ قانشا قاسيەتتى ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى.

وڭ جاق

كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنەن كىرگەندەگى سول جاعى، توردەن ەسىككە قاراپ وتىرعانداعى،  وڭ  جاعى  – «ءۇيدىڭ وڭ جاعى» دەپ اتالادى. وڭ جاق بوساعا ەرلەردىڭ سيمۆولى سانالادى. قازاق داستۇرىندە ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا ۇل بالالار، كەلگەن قوناقتىڭ ىشىندەگى جاس جىگىتتەر وتىرادى. وڭ جاق بوساعاعا ەر-تۇرمان، ات ابزەلدەرى، بۇركىت، كيىم-كەشەك ت.ب. باسقا نارسەلەر قويىلادى.

جاڭا تۇسكەن كەلىندى تابالدىرىقتان وڭ اياقپەن اتتاتىپ، وڭ جاق بوساعادا قارسى الادى. وڭ جاققا توسەك سالىپ، وڭ جاققا تۇسىرەدى. قازاقتا «وڭ جاعىن قىزارتىپ كەلىن ءتۇسىردى» دەگەن ءسوز تىركەسى بار.

قايتىس بولعان ادامدى دا وڭ جاققا تۇنەتىپ، وڭ جاقتان ارۋلاپ باحيعا اتتاندىرادى. سىرتتان كەلگەن ادام ءۇيدىڭ وڭ جاعىنان كەلەدى، تابالدىرىقتان وڭ اياقپەن اتتاپ كىرەدى، وڭ اياقپەن اتتاپ شىعادى. قوناققا وڭ قولىن بەرىپ امانداسادى. قازاقتا وڭعا قاتىستى بەس مىڭنان اسا جول-جورالعى بار. قازاق ۇعىمىندا كيىز ءۇيدىڭ وڭ جاق بوساعاسى، ادام بالاسىنىڭ ءبىر الەمنەن ەكىنشى الەمگە وتەتىن كوپىر سىندى ءرول اتقارادى. سوندىقتان ءىستىڭ ىلگەرلەۋى مەن كەرى كەتۋى، ول ءىستىڭ وڭنان باستالعان-باستالماعانىنا بايلانىستى دەپ ىرىم ەتەدى. «وڭنان باستالىپتى»، «ءىسى وڭعالى تۇر ەكەن»، «وڭ بولىپتى» دەگەن تۇراقتى ءسوز تىركەستەرى وسىنى دالەلدەيدى.

سول جاق

ەسىكتەن كىرگەندەگى وڭ جاق، توردەن ەسىككە قاراپ وتىرعانداعى سول جاق ءۇيدىڭ – «سول جاعى» دەپ اتالادى. قازاق عۇرپىندا كيىز ءۇيدىڭ وڭ جاعى ەرلەردىڭ ، سول جاعى ايەلدەردىڭ ءىنشىسى دەپ قارايدى. سول عۇرىپتىڭ نەگىزىندە داستارحان مازىرىنە قاتىستى ىدىس-اياق، قازان-باقىر، استاۋ-تاباق، تەگەنە-سۋ قادىرالارى، سابا-تورسىق سىندى زاتتار ءۇيدىڭ سول جاق بوساعانىنان ورلەي قويىلادى. اسادال، كەبەجە دە سول جاققا ورنالاستىرىلادى. سوندىقتان ءۇيدىڭ سول جاق بۇرىشىن «ورەشە» نەمەسە «ىرىس قۇت» دەپ اتايدى.

باعزى زامانداعى اتا داستۇرىندە ەر ادامدار قازان-وشاق جاققا ارالاسپايدى. ولاي ەتسە، ۇيدەن باق تايىپ، قۇت ۇركەدى، ەر ادام وسەكشىل بولىپ كەتەدى. ەر – ءجۇز ساقتايدى، ايەل – ءۇي ساقتايدى. ولاردىڭ ورنى اۋىسسا، ۇيدە بەرەكە بولمايدى دەپ ىرىم ەتكەن. قازاق تىلىندەگى «قازان باسشى ەركەك»، «قاتىن باسشى ەركەك» دەگەن ءسوز وسىدان قالعان. قازان يەسى – قاتىن، وتىن يەسى – ەركەك. قازان مايلى بولماي كوڭىل جايلى بولمايدى. وتىن ءتۇزۋ جانباي ءتۇتىن ءتۇزۋ ۇشپايدى دەگەن ماقالدىڭ مايەگىندە ءومىردىڭ ءماندى ماسەلەلەرى جاتىر.

وت ورنى

قازاق كيىز ءۇيىنىڭ حاق ورتاسىنا وت ورنى، وشاق ورنى ورنالاستىرىلادى. بۇل وسى ءۇيدىڭ تۇتاس تىرشىلىك تىنىسىنىڭ سيمۆولى بولىپ ەسەپتەلەدى. قاسيەتتى ورىن دەپ ەسەپتەلەدى. سول ءۇيدىڭ  بەرەكەسىن، بىرلىگىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن، بايلىق-باقىتىن وشاعىنا، جانعان وتتان شىققان تۇتىنىنە قاراپ باعالايدى. «ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشقان جانۇيا»، «وشاعى مايلى وتباسى»، «وتى مازداپ جانىپ تۇر»، «وشاعىنان وتى سونبەگەن جۇرت» دەگەن ءسوز تىركەستەرى سول وتباسىنىڭ تىرشىلىگىنىڭ دۇرىس، بەرەكەسىنىڭ جاقسى، ءال-قۋاتىنىڭ جوعارى، ماتەريالدىق حال-اقۋالىنىڭ تۇراقتى ەكەنىن بىلدىرەدى.

ءۇيدىڭ ەركەگىن – وتاعاسى، ايەلىن ­­– وتاناسى دەپ اتاۋى وسىعان بايلانىستى ايتىلعان.

كەيبىر بەرەكەسى كەتكەن، قۇتى قاشقان، حال-اقۋالى ناشار وتباسىنىڭ بەينەسىن «ءتۇتىنى بىقسىعان وتباسى»، «شالاسى جانباعان» دەپ وشاقتاعى وتىنا قاراپ باعالايدى. وت پەن سۋ – تىرشىلىك كوزى، تۇرمىس نىشانى. وت ورنىن باسپايدى، وت جاققان جەرگە تۇكىرمەيدى، دالاعا جانىپ تۇرعان شالانى وشىرمەي شىعارمايدى. سوندىقتان قازاق جانعان وتىنا سۋ قۇيىپ وشىرمەگەن. وتتىڭ ءوشۋىن قالاماعان. اسىرەسە وت ورنىنداعى سۋىپ قالعان كۇلىن دە بالالارعا شاشتىرماعان. ونى جامان ىرىمعا باعالاعان.

جالعاسى بار...

بولات بوپايۇلى

Abai.kz