مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتەتىن شارتتاردىڭ بىرىنە ۇلتتىق سانامىزدىڭ ايقىندىعى مەن تاريحي جادىمىزدىڭ بەكەمدىگى جاتارى داۋ تۋعىزباسا كەرەك. ەندەشە وسىناۋ اسىل قاسيەتتەردى حالقىمىزدىڭ ءبىتىم-بولمىسىنا، ءار ۇل-قىزىمىزدىڭ تۇلا بويىنا تىنىمسىز ەگىپ، شيراتىپ،  پىسىرە ءتۇسۋ ءلازىم. بۇل ءۇشىن وتكەن جولداردى سىن كوزبەن شولىپ، ءسۇزىپ، تيىسىنشە – سانا مەن جادقا ءنار قۇيىپ، بولاشاق قادامعا قاجەت ءتالىم، ساباق الا بەرۋ كەرەك. 1986 جىلعى جەلتوقسان – تاپ سونداي كوزقاراستى تالاپ ەتەتىن وتە ماڭىزدى،  قاسىرەتتى دە قاستەرلى كەزەڭ.

مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتەتىن شارتتاردىڭ بىرىنە ۇلتتىق سانامىزدىڭ ايقىندىعى مەن تاريحي جادىمىزدىڭ بەكەمدىگى جاتارى داۋ تۋعىزباسا كەرەك. ەندەشە وسىناۋ اسىل قاسيەتتەردى حالقىمىزدىڭ ءبىتىم-بولمىسىنا، ءار ۇل-قىزىمىزدىڭ تۇلا بويىنا تىنىمسىز ەگىپ، شيراتىپ،  پىسىرە ءتۇسۋ ءلازىم. بۇل ءۇشىن وتكەن جولداردى سىن كوزبەن شولىپ، ءسۇزىپ، تيىسىنشە – سانا مەن جادقا ءنار قۇيىپ، بولاشاق قادامعا قاجەت ءتالىم، ساباق الا بەرۋ كەرەك. 1986 جىلعى جەلتوقسان – تاپ سونداي كوزقاراستى تالاپ ەتەتىن وتە ماڭىزدى،  قاسىرەتتى دە قاستەرلى كەزەڭ.

قوعامدىق قۇرىلىستىڭ دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرە اۋىسۋىنا بايلانىستى قاۋلاپ شىققان  قالىڭ كوسەمگە – «شەشەن ەمەس جوق ادام، ءبارى بىلگىش، ءبارى دە ەر» ساياساتشىلارعا – حالقىمىزدىڭ ارداقتى ۇلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1917 جىلعى جەلتوقساندا مىنانداي ساۋال تاستاعان-دى: «كەشەگى قارا كۇندەردە، جۇلدىزسىز، ايسىز تۇندەردە، جول تابا الماي سەندەلىپ، اداسىپ الاش جۇرگەندە – بۇل كۇنگى كوپ كوسەمدەر، سۇرايمىن، سوندا قايدا ەدىڭ؟ اقىل تاپپاي داعدارىپ، جان اشىر تاپپاي ساندالىپ، بارارىن قايدا بىلە الماي، جۇرگەن ءبىر كۇندە سان عارىپ – ەسەپسىز كوپ شەشەندەر، ءجونىڭدى ايتشى، قايدا ەدىڭ؟ سارىارقا سايران جەرلەرىم، كوك وراي شالعىن كولدەرىم، ءبارىن جاۋعا الدىرىپ، اسقار تاۋ، بيىك بەلدەرىم، قىسىلىپ قازاق تۇرعاندا – دانىشپاندار، قايدا ەدىڭ؟ اتادان بالا ايرىلىپ، قاناتى سىنىپ قايرىلىپ، قاسىرەت تولىپ جۇرەككە، تۇرعان ءبىر كەزدە قايعىرىپ – تولىپ جاتقان قامقورلار، ەلدە جوق ەدىڭ، قايدا ەدىڭ؟ قۇلانداي ۇركىپ ەلدەرىڭ، قالدىرىپ مەكەن جەرلەرىن، جاياۋ-جالپى، جالاڭاش، قاتىن، بالا ەرلەرىڭ اشتىقتان قىرعىن تاپقاندا – سىپىرا جومارت، قايدا ەدىڭ؟ كەدەيدىڭ سورىن قايناتىپ، مايدانعا جاسىن ايداتىپ، ءتىل جوق، كوز جوق، باسشى جوق، ولىمگە باسىن بايلاتىپ، جىبەرەردە – جانىم-اۋ، جان اشىر جاقىن، قايدا ەدىڭ؟»

قۇددى، 1986 جىلعى جەلتوقسان تۇعىرىنان قازىرگى تاڭدا قويىلعان وتكىر سۇراقتار دەرسىڭ. وسىلايشا مويىنداماۋعا ۇياتى الدىندا ادال بولعىسى كەلەتىن اركىمنىڭ ءداتى شىداماسا  كەرەك. راس، ۇستەم يدەولوگياعا، ياكي بيلەۋشى تورەگە ارقا سۇيەيتىن جادىگوي دە ەكىجۇزدى «باس ادامدار» ءۇشىن بۇلار جاي عانا جەل ءسوز، ويتكەنى ولار تاريحتى وزدەرى جاسايدى. ال ارلى كىسى ويلانباي تۇرا المايدى. كىمنىڭ كىم ەكەنىن – who ءىs who – ىشتەي «قايدا ەدىڭ؟» تۇرعىسىنان تارازىلايدى. ىشتەي دە بولسا قاي-قايسىسىنا دا ىلايىقتى باعاسىن بەرەدى.

ازاماتتى تانۋدىڭ بىردەن-ءبىر يماندى ولشەمىن بۇدان ءبىر عاسىر ىلگەرىدە، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ىلىمدەردىڭ سوڭىنا جاس شاعىندا شىراق الىپ ءتۇسىپ جۇرگەن پرولەتارياتتىڭ بولاشاق كوسەمى ءدال ايقىنداعان بولاتىن: «تاريحقا سىڭىرىلگەن ەڭبەكتەر تاريحي قايراتكەرلەردىڭ قازىرگى تالاپتارمەن سالىستىرعاندا نە بەرمەگەنىنە قاراي ەمەس، وزدەرىنەن بۇرىنعىلارمەن سالىستىرعاندا جاڭا نە بەرگەنىنە قاراي باعالانادى».

قاي زاماندا دا ازاماتتىققا سىن رەتىندە، ادامنىڭ ازاماتتىعىنىڭ ولشەمى، كىمنىڭ باعاسى قاي دەڭگەيدە تۇرعانىن ولشەر بەزبەن رەتىندە ەل باسىنا كۇن تۋعان ساتتەردى الۋ ءلازىم. جاسىراتىن نە بار، ادىلەت قۋام دەپ وت پەن سۋعا ءاي-ءشاي جوق قويىپ كەتەتىندەر پەندەشىلىك تۇرعىدا ۇتىلادى. وندايلاردىڭ كەز-كەلگەن قيتۇرقى سۇزگىگە ءبىرىنشى بولىپ تۇتىلاتىنى بەلگىلى. ال  قادامىن ءىش ەسەپپەن، ساناپ باساتىندار اڭقىلداق العاشقىلار وپ-وڭاي شىرمالىپ جاتاتىن تورلاردان ءدىن-امان قۇتىلادى. وندايلاردىڭ، ۋاقىتى كەلگەندە، بەلسەنە قۇتىراتىنى دا راس. وتكەن داۋىرلەر مۇنداي قادامدار مەن قىلىقتاردى دايەكتەر مىسالدارعا تۇنىپ تۇر، قازىرگى زامان دا كەندە ەمەس...

وتپەلى كەزەڭدە وتكىنشى ادىلدىك سالتانات قۇرىپ، جاڭا بەلسەندىلەر ءوز بىلىكتەرىمەن داۋىرلەيدى. سوندىقتان عوي – جاقاڭنىڭ  «قايدا ەدىڭ؟» دەپ قايران قالعانى. سوندىقتان عوي – «ەندى بۇگىن كىم جامان؟ دانىشپان ەمەس كىم نادان؟ قامقور ەمەس، كىم جاۋىز؟ جومارت ەمەس، كىم ساراڭ؟ كوسەم ەمەس، كىم جالتاق؟.. جەتكىزدىڭ، اللا تاعالام» دەپ كۇيىنگەنى. سوندىقتان!

بۇگىندە سەكسەن التىنشى جىل سەرگەلدەڭىن ءسوز ەتە بەرۋ كەيبىرەۋلەرگە ۇنامايدى، ويتكەنى تاپ سول جىلعى جەلتوقسان تولقۋى،  دۇرىسىن ايتقاندا – جەلتوقسان كوتەرىلىسى جانە ولاردىڭ سول كوتەرىلىسكە كورسەتكەن ۇلت مۇددەسىنە ۇيلەسپەيتىن كوزقاراسى اشكەرەلەنىپ قالار ەدى. ستاندارتقا  ەتى ۇيرەنگەن كەڭەس ەلىن جاپپاي ءدۇر سىلكىنتىپ، جالپاق الەمدى ەلەڭدەتكەن سوناۋ قازاق جاستارىنىڭ دۇربەلەڭدى قوزعالىسىنا كىم-كىمنىڭ قالاي قارايتىنى – ونىڭ وتانشىلدىعىنىڭ شىنايى تابيعاتىنا تارازى، ادىلەتسۇيگىشتىگىنە، ازاماتتىق كوزقاراسىنا ولشەم، كريتەري بولىپ تابىلادى. شىنتۋايتقا كەلگەندە، مۇنداي ار مەن ادالدىق ولشەۋىشىنە وندايلاردىڭ كوبى شىداس بەرمەيدى.

سەكسەن التىنشى  جەلتوقساننىڭ  قاھارلى ءۇش كۇنى مەن ىزعارى «جاڭا 37-ءنى ەلەستەتىپ» ۇزاققا سوزىلعان قىرعي-قاباق احۋالدىڭ قايعىلى سالدارلارى، بۇرمالاۋلى جازالاۋلار تۋرالى از ايتىلعان جوق. ول – نەوستالينيزمنىڭ جان ايقايعا باسىپ اشۋ شاقىرۋى ەدى. ول – توتاليتارلىق جۇيەنىڭ رەپرەسسيالاۋ اپپاراتى باعىنىشتىلارىنا كورنەكى ۇلگى بولارلىق تەررور جۇرگىزىپ، جۇگەنسىزدىكپەن تايراڭداعان كەز بولاتىن. ول – پارتيا مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءبىز ەس بىلگەلى بەرى تۇڭعىش رەت جيرەنىشتى جازالاۋشىلار مەن باعىندىرىپ-جۋاسىتۋشىلار دەڭگەيىنە دەيىن قۇلدىراۋى-تىن. ول – يمپەريالىق كۇشتەردىڭ ءوز قاتارىنا بارلىق قازاق ەمەستەر مەن قازاقتاردىڭ جاعىمپاز دا جارامساق بولىگىن قوسىپ الۋعا، ءسويتىپ، قازاق حالقى مەن ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى اراسىنا سىنا قاعۋعا  اشىق تىرىسقانىن كورسەتۋى-تۇعىن.

جۇيەگە، بيلىكتەگىلەرگە جاعىنۋ ىڭعايىمەن ءتىل بەزەپ، ايتەۋىر جاۋ تاۋىپ جازالاپ قالۋعا تىرىساتىنداردىڭ قىساستىعىن مەنىڭ وزىمە دە تىكەلەي تۇيسىنۋگە تۋرا كەلگەن ەدى.

1986 جىلعى 17 جەلتوقسان كۇنى  كەشكىسىن مەن برەجنەۆ اتىنداعى جاڭا الاڭنان سوعان دەيىن تەك كينولاردان، شەتەل تەلەجاڭالىقتارىنان كوزگە ءتۇسۋى ىقتيمال اسكەري توڭكەرىس ياكي رەۆوليۋتسيالىق جاعداي سيپاتتى سۋرەت كوردىم. ۇلكەن الاڭنىڭ ءتورت بۇرىشىندا – الاۋلاپ جانعان  ءتورت ماشينا. ءورت ءتىلى ۇزارىپ، ادام تولى الاڭ ۇستىنەن تونگەن قاراڭعى اسپانعا سۇعىنا ءسىڭىپ كەتىپ جاتىر. ورتالىق مىنبەنىڭ ەكى قاناتى جاعالاي تىزىلگەن اسكەر. بۇرىن-سوڭدى كوزىمىزگە تىرىدەي تۇسپەگەن تۇرپاتتا: مۇزداي بوپ قۇرسانعان قالقاندارىمەن ۇرەيلەندىرە قاراۋىتادى. الاڭ ورتاسىندا – ەكى  جەرگە دوڭگەلەنە شوعىرلانعان جاستار. «جا-سا، قا-زاق! دو-لوي، كول-بين!» دەپ، ءبىر اۋىزدان، ءبىر ىرعاقپەن  قوسىلا ايعايعا باسىپ تۇر.

نە بولعان مۇندا؟ مىناۋ نە؟ ءسابي ءوڭدى ءبىر بالا قولىنداعى تەمەكى قوراپشاسىن ءبىر بۇيىرىنە قۇلاپ وتقا ورانىپ جاتقان ءاۆتوموبيلدىڭ باۋىرىنا قاراي لاقتىرىپ جىبەردى دە: ء«ا، پپم عوي»، – دەپ  تەرىس بۇرىلدى... اياعى اسپاننان كەلگەن، ءورت قۇشاعىنا بەرىلگەن «كوشپەلى ميليتسيا بەكەتى»... ورىمدەي جاس قىز مەنىڭ قايران قالعان اڭقاۋ ساۋالىما ىزالى سارىنمەن قاتقىل جاۋاپ قاتىپ، الگىندە مىنا سولداتتاردىڭ الاڭ تولى قىز-جىگىتتى شوقپارمەن ۇرىپ جايراتىپ سالعانىن، سوققىعا جىعىلعان جەتپىس-سەكسەن ادامدى الدەقايدان شاپشاڭ پايدا بولا قالعان «جەدەل جاردەم» كولىكتەرى سالىپ-سالىپ اكەتكەنىن ايتتى...

سول تۇنگى ساعات ەكىدە بيىك دارەجەلى پارتاكتيۆ ءماسليحات قۇردى. شاماسى، ماڭىزدى جيىن نۇسقاۋىن ورىنداۋدى جەدەل قولعا العانى شىعار، جوعارعى كەڭەس تورالقاسى اپپاراتى پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى 18 جەلتوقسانعا قاراعان تاڭ قاراڭعىسىنان تەلەفوندى بەزىلدەتىپ، كوممۋنيستەردىڭ بىرقاتارىن كەڭسەگە جيىپ الدى. توپ-توپقا ءبولىپ، قالا اۋداندارىنا جىبەردى.

مەن تاپ كەلگەن وكتيابر اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بۇنداي جاعدايدىڭ باسقا رەسپۋبليكا ەمەس، تاپ قازاقستاندا بولۋى ىقتيمال-اۋ دەپ ەشقاشان ويلاماعانىن ايتىپ باسىن شايقاپ وتىردى... ءبىر كەزدە وعان الدەكىم راتسيامەن اينابۇلاقتان ورتالىققا قاراي ءبىر ۇلكەن توپ – كوپ ادامدار لەگى شىققانىن حابارلادى. توپ الدىندا قولىن سىلكىلەي سويلەپ، جەكە-دارا ءبىر بەلسەندى كەتىپ بارا جاتقان كورىنەدى. حاتشى كولوننانى الاڭعا دەيىن ميليتسيامەن سەبەسىندەپ امان-ەسەن اپارۋدى تاپسىردى.... الاڭعا حالىق جاساقشىلارىن باستاپ تاڭەرتەڭ كەتكەن اۋاتكوم توراعاسى تۇستەن كەيىن ورالدى. «قىرىلىپ قالدى عوي قازاق جىگىتتەرى، – دەپ قۇپيالاي سىبىرلادى ول ماعان، – ءوتىپ بارا جاتقاندارىندا شوقپارمەن ءبىر سوعىپ قيرالاڭ ەتكىزەدى دە، كوشە جيەگىنە قاراي سۇيرەتىپ اكەتە بەرەدى...»

كەشكە قاراي ءبىزدى اۋداننان ءوز جۇمىس ورنىمىزعا شاقىرتتى. ورتالىق كوميتەتتە ازىرلەنگەن، جوعارعى كەڭەس تورالقاسى توراعاسىنىڭ اۋزىمەن ايتىلماق ءسوز ءماتىنىن قازاقشالاۋمەن شۇعىلداندىق. ۇزاماي ونىڭ سالقىنقاندى جۇزبەن جاريا ەتكەن ء«بىرلى-جارىم بۇزاقىلىق قادام وزگەرتە الماعان تىپ-تىنىش احۋال تۋرالى» كوپە-كورنەۋ بۇرمالانعان، ەشكىم سەنبەيتىن حابارىن تەلەديدار شارتاراپقا تاراتتى...

قارۋسىز قىز-جىگىتتەردىڭ قالىڭ قاتارىنا الدەنەشە مارتە شابۋىل جاساعان  سولداتتار قارلى الاڭدا جۇزدەگەن جاندى جۋساتىپ تاستادى، ولاردىڭ ورىندارىنان تۇرماي قالعاندارى قانشاما. جۇزدەگەن كىسى ءتۇرلى جاراقاتپەن اۋرۋحاناعا ءتۇستى. اسكەريلەر ۇرىپ-سوعىپ  ءجۇرىپ  ۇستاپ العاندارىن  جۇك ماشينالارىنا جانسىز زات ءتارىزدى بەي-بەرەكەت لاقتىرا تيەپ، قوقىس شىعارعانداي، قالا سىرتىنا تاسي جونەلدى، ايدالاعا اپارىپ، ساموسۆال قورابىنان بەينە-ءبىر كەرەكسىز قوقىسشا توكتى. ونداعان جىگىتتى الاڭنان وكشەلەي اتقىلاپ، تاۋعا قۋدى. ەسەپسىز كوپ قىز-جىگىتتى ميليتسيا بولىمشەلەرىنە قاماپ، ناشاقور ەتىپ كورسەتۋ ارەكەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىستى. اسىرەسە قىزدارعا ايرىقشا قورلىق كورسەتكەن مىسالدار توبە شاشىڭدى تۇرعىزا دۇڭك-دۇڭك ەستىلىپ جاتتى. كوشەدە كەشتى قويىپ، تاپا-تال تۇستە ۇلتتىق نەگىزدە ۇستاپ الۋ، ياكي سوققىعا جىعۋ قالانىڭ ءار جەرىندە ورىن الدى. الاڭ شەتىنە ءجاي كورەرمەن رەتىندە تاقالعانداردىڭ ءوزى كىنالىگە اينالدى، ولاردى قۇپيا ورگان اگەنتتەرى تۇسىرگەن سۋرەتتەرى ارقىلى ىزدەپ تاۋىپ، ارقايسىسىنا پارتيالىق، كومسومولدىق، قىلمىستىق جازا ۇلەستىرۋگە كىرىستى...

جەر-جەردە ۇلىورىستىق استامشىلدىق ينتەرناتسيوناليزمگە بالانىپ، تەك ورىستىق سانا عانا ينتەرناتسيوناليستiكتi بiلدiرەدi دەگە ۇعىم قانعا سiڭگەندەي بولعان. سونىڭ سالقىنى جەلتوقسان وقيعاسى كەزiندە قاتتى سەزiلدi.

25 جەلتوقسان كۇنى تاڭەرتەڭ جوعارعى كەڭەس تورالقاسى اپپاراتىنىڭ پارتيا جينالىسى بولاتىنى جايىندا حابارلاندى. جۇمىستان سوڭ، كەشكە، 17-18 جەلتوقسان وقيعالارى ارنايى تالقىلانباق. مەن جان-دۇنيەمدى كۇيزەلتكەن  سايكەسسىزدىك جايىندا ۇندەمەي قالا المايتىنىمدى ۇقتىم. ايتپاق ءسوزىمدى كەشكە دەيىن قاعازعا ءتۇسىرىپ الدىم. قىزمەت كۇيبەڭدەرىنەن قول قالت ەتكەندە عانا شۇعىلدانعانىممەن، نەگىزگى ويلارىمدى جۇيەلەپ ۇلگەردىم، ولار قالام ۇشىنا وزدەرى سۇرانىپ تۇرعان، ويتكەنى ءبارى ۇزاق جىلدار بويى قالىپتاسقان بەرىك يلانىمنان تۋىنداعان ەدى.

مەنىڭ سول كەزدەگi پiكiرلەسiپ تۇراتىن قىزمەتتەستەرiمنiڭ بiرi (تاريحي وتانىنداعى ۋكراينالىقتاردى ۇلتشىل دەپ ەسەپتەيتiن، ورىستانىپ كەتكەن ۋكراين شۋلگا) ايگىلى پلەنۋم قارساڭىندا ءوزiنiڭ بيiك جاقتاعى اڭگiمەلەردەن حاباردار ەكەنiن سەزدiرiپ، بiرiنشi حاتشىنىڭ ورىس بولاتىنىن ماقتانىشپەن ايان ەتتى. مەن ونداي ىقتيمالدىقتى جوققا شىعارمايتىنىمدى، بiراق، سولاي ەتكەن جاعدايدا، ونىڭ ۇلكەن تاريحي قاتەلiك بولاتىنىن ايتتىم. بۇل سونشالىقتى بiر كورەگەندiك ەمەس، ءجاي عانا، ۇلتتىق سەزiم شارپۋىنان تۋعان تۇجىرىم ەدi. ەكەۋiمiزدiڭ ارامىزداعى كەرەعارلاۋ اڭگiمەلەر وقيعا كۇندەرi جالعاسىپ شيرىعا ءتۇستi دە، اقىرى، 1986 جىلعى 25 جەلتوقساندا مەنiڭ پارتيا جينالىسىندا وقيعا جايىندا سىني ءسوز سويلەۋiمە، سوعان بايلانىستى شۋلگا مەن ورىس-قازاعى ارالاس باسقالاردىڭ (كورنەۆ، دۋناەۆ، جاباعينا، زۋبچەنكو، جىلتىروۆ، ت.ب.) مەنi اپپاراتتان الاستالۋعا تيiس ۇلتشىل قاتارىنا قويىپ دۇرلiگۋiنە ۇلاستى.

ال مەن قاراپايىم جايتتەردi ايتقان ەدiم. الاڭداعى قاقتىعىسقا ءوزiمiزدiڭ كiنالi ەكەنiمiزگە نازار اۋدارعانمىن. ەڭ ۇزدiك ناسيحاتشىلارىمىزدى سوندا اپارىپ، ءتۇسiندiرۋ جۇمىستارىن جۇرگiزۋدiڭ ورنىنا، 17–20 جاسار جاپ-جاس بالالارىمىزعا اسكەري كۇش جۇمسادىق، قاباعان يتتەردi ايتاقتادىق. الاڭعا جينالعان ورiمدەي قىز-جiگiتكە قارسى، سونداي-اق، حالىق جاساعىن جۇمىلدىردىق. حالىق جاساعى جۇمىسشىلاردان (ال ولاردىڭ كوپشiلiگi وزگە ۇلت وكiلدەرi) قۇرىلعان-دى. سولاردىڭ قولدارىنا تەمiر بiلiكتەردەن، قىمبات كابەلدەردەن قيىپ سويىل، قامشى بەردiك. ءسويتiپ، ۇلتتىق تۇرعىدا قارسى تۇرۋ سيپاتتى احۋالدى قولدان تۋدىردىق.

ال قازاق ورىسپەن ءاردايىم تاتۋ بولاتىن. تiپتi, پارتيا-كەڭەس قىزمەتكەرلەرiنiڭ بۇرمالاۋلارى سالدارىنان ەكi ميلليوندايى اشتىقتان قىرىلىپ قالعاندا دا ول ورىس حالقىنا، پارتياعا سەنiمiن جوعالتپاعان. ماسەلە – ۇلت ساياساتىندا بۇگiنگi تاڭدا جول بەرiلiپ كەلگەن كەمشiلiكتەردە. ورىس مەكتەپتەرiندە قازاق تiلi دۇرىس جۇرمەيدi, وعان كەرەكسiز ءپان رەتiندە قارايتىن كوزقاراس قالىپتاسقان، ت.س.س.

قىسقاسى، بالالاردى الاڭعا باردىڭ ەكەن دەپ وقۋدان، كومسومولدان شىعارۋ قاتە، ولاردى ايىپتاماي، تاربيەلەۋ كەرەكتiگi, ال جازالاۋشىلار مەن باعىندىرۋشىلار دەڭگەيiنە قۇلدىراعان اسىرا سiلتەۋشiلەرمەن قاتاڭ اڭگiمە جۇرگiزۋ قاجەتتiگi جايىنداعى ويلاردى سوزiمە ارقاۋ ەتكەنمiن.

جارىسسوزدە قاتارداعى شۋلگا دەگەن جاۋاپتى قىزمەتكەر «ساياسي تۇرعىدا وسىنشا قاۋىپتى قويشىباەۆپەن بۇدان بىلاي قايتىپ قاتار قىزمەت اتقاراتىنىن» بىلمەي «قينالدى». ءبولىم مەڭگەرۋشىسى دۋناەۆ قاراماعىنداعى قىزمەتكەرىنىڭ ەسىمى مەن اكەسىنىڭ اتىن اسا ءبىر جىلى ىلتيپاتپەن اتاپ، ونىڭ «بەيساياسي ءسوزدى ەلەۋسىز قالدىرماي، شەشىمدى تۇردە تويتارىس بەرگەن بەلسەندىلىگىنە» ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى، پارتيا كوميتەتتەرى الدىندا سولقىلداقتىق كورسەتپەي، مەنىڭ وسىناۋ كۇماندى سوزىمە ساياسي باعا بەرۋ كەرەكتىگىن ءسوزىنىڭ سوڭىندا شەگەلەي كەتتى. قاتارداعى جاۋاپتى قىزمەتكەر زۋبچەنكو كوممۋنيستەردى مەنىڭ سوزىمنەن «باتىل تۇردە ىرگەنى اۋلاق سالۋعا» شاقىردى. ءبولىم مەڭگەرۋشىسى جاباعينا دا ءوزىنىڭ سول كۇندەرى الدەبىر وبلىس ورتالىعىندا قايداعى-ءبىر ءشىپ-شيكى بالالاردىڭ كوشەگە شىعىپ كوتەرىلگەنىنە تويتارىس بەرۋگە قاتىسقانىن ايان ەتىپ، الگى بەلسەندى ارىپتەستەرى نوبايلاعان توڭىرەكتە ۇرانداتتى. وبالى نەشىك، جينالىس سوڭىندا بايانداماشى، جوعارعى كەڭەس تورالقا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى چەرنىشەۆ مەنىڭ سوزىمە توقتالىپ، ءبىراز كەمشىلىكتى ورىندى اشقانىمدى مويىندادى. باسشىمىزدىڭ  ونداي ساليقالى تالداماسى، الايدا، ساياسي بەلسەندىلىكتەرى ويدا جوقتا كەرەمەت سەرگي ورلەپ كەتكەن قىزمەتتەستەرىمە اسا اسەر ەتپەدى. ولار مەنىڭ  قولىمنان ءسوزىمنىڭ جازباشا ءماتىنىن «قىراعىلىقپەن» قاعىپ الدى دا، ماشينكاعا باستىرىپ كوبەيتىپ، ءتيىستى ورىندارعا جونەلتىپ جاتتى...

توتاليتارلىق سانا تۇتاسىپ تۇرعان شاق بولعاندىقتان شىعار، مەنiڭ ءسوزiم رەسپۋبليكانىڭ بيiك كەڭسەسi iشiندەگiلەرگە وسىلاي، توبەدەن جاي تۇسكەندەي اسەر ەتتi. تورالقا اپپاراتى كوممۋنيستەرiنiڭ ەكi پارتيا جينالىسىندا، ارنايى كوميسسياسىندا، پارتبيۋرودا، اۋداندىق پارتكوميسسيادا، اۋپارتكوم بيۋروسىندا تالقىعا ءتۇستiم.

العاشقى جينالىستاعى ءسوزىمدى ارنايى كوميسسيا «زەرتتەپ»، مەنى بيۋرودا قاراعان. مەن ولاردىڭ دايىنداعان «زەرتتەۋىمەن» تانىسىپ، جازباشا تۇردە مىنانداي نارازىلىق بىلدىرگەن ەدىم: «قازكسر تورالقاسىنىڭ پارتبيۋرو حاتشىسى جولداس م.ف. بابۋشكينگە سوكپ مۇشەسى ب.و.قويشىباەۆتان.  مەن بۇگىن مەنىڭ جەكە ءىسىمنىڭ ماتەريالدارىمەن تانىسىپ شىقتىم.  مەنىڭ ءىسىمدى مۇقيات تەكسەرۋ ءۇشىن قۇرىلعان پارتبيۋرو كوميسسياسى بۇل ماسەلەگە مەنىڭ دۇنيەتانىمىمدى، يدەيالىق سەنىمىمدى قارالاۋعا جاساندى تۇردە ءبارىن بۇرا وتىرىپ،  بىرجاقتى كەلدى دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل رەتتە كوميسسيا ءوزى قولايلى كورگەن فاكتىلەردى تۇپماتىننەن جۇلىپ الىپ، مەنىڭ ءسوزىمنىڭ نەگىزگى ويىنا ەش قاتىسى جوق ءوز ۇيعارىمى استىنا قاساقانا ورنالاستىردى. كوميسسيانىڭ بىرجاقتى قۇمارلىعى مەنىڭ سوزىمدە جوق «شارالاردى ايىپتاۋ» جانە «تالاپ ەتۋ» دەگەن تىركەستەردى ويدان شىعارىپ قوسۋعا دەيىن باردى. 

كوميسسيا مەنى «وسى وقيعالار ءۇشىن نەگىزگى كىنانى دەماگوگيالىق پايىمداۋلارى ارقىلى پارتيا جانە سوۆەت ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە ارتۋعا تىرىستى» دەپ جازادى. مەن ەرەسەك ۇرپاقتىڭ، پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ كىنالىلىگى تۋرالى ايتتىم، ولاردىڭ ىشىنە ءوزىمدى دە جاتقىزدىم.  سول وقيعالاردى ماردامسۋ، ويىنا كەلگەندى ىستەۋ، ءىستىڭ ناقتى احۋالىن اسىرەلەپ كورسەتۋگە تىرىسۋ، يدەولوگيالىق، ناسيحاتتىق جۇمىستىڭ ومىردەن اجىرىپ قالۋى جانە «جايباراقاتتىق» جىلداردا ءبىزدىڭ ناقتى جاعدايدى سەزىنۋ قاسيەتىمىزدىڭ سولعىندانۋى بىرتىندەپ «دايىندادى»، كۇرت بەتبۇرىستان كەيىن دە ينتەرناتسيونالدىق جۇمىستى جۇرگىزۋگە تەز يكەمدەلتپەدى (مەنىڭ جەكە ءىسىمنىڭ 9-شى بەتى). بۇل ويلار الماتى وقيعالارىنا قاتىستى بارلىق قۇجاتتاردا، ەسەپتەردە بار، دەمەك، مەن ءوز ادرەسىمە ايتىلعان دەماگوگياعا سالىندى دەگەن ايىپتاۋدى قابىلداي المايمىن. 

كوميسسيا: «ونىڭ سوزىندە پارتيا اۋكومدارىنىڭ كەيبىر باسشىلارى قازاقستان كپ وك پلەنۋمىنىڭ شەشىمدەرى تۇسىندىرۋدە «زۇلىم» تاسىلدەرگە باردى دەگەن تۇجىرىم بار»، – دەپ جازادى.  مەن شىنىندا دا پارتيا اۋكومى حاتشىسىنىڭ تۇسىندىرمەسىنىڭ قارابايىرلىعى جايىندا ايتتىم (ج.ءى. 10-بەتى). ادرەسسىز ايتتىم، ونىم جوعارعى كەڭەس تورالقاسىنىڭ توراعاسى مەن سوۆەت اۋكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىندا بولعان اڭگىمەلەردە تۇسىنبەۋشىلىك تۋعىزدى. سوندىقتان، ەكىنشى پارتجينالىستا مەن وسى اقپارات شىققان بۇلاقتى اشتىم. بۇل كوميسسيا ايتقانداي – اقتالۋىما ارەكەتتەنۋىم ەمەس، مەنىڭ قاتەلىكتەرىمنىڭ سەبەپتەرى تۋرالى جينالىسقا تۇسىنىكتەمە بەرۋىم ەدى. اۋكوم حاتشىسىنىڭ ايتقاندارىن بىزگە ج. شۋلگانىڭ جەتكىزگەنى، وعان مەنىڭ قاتاڭ پايىم، ەموتسيا، اشۋ بىلدىرگەنىمدى ءۇش جولداس راستاعان (ج.ءى.   15, 16, 22, 23, 25-بەتتەرى), سولارعا قاراماستان كوميسسيا شىندىققا سايكەس كەلمەيتىن كەرى قورىتىندى  جاساپتى، مەن مۇنىمەن كەلىسپەيمىن. 

كوميسسيا مەنىڭ سوزىمدە: «وتكەندە قۇددى بيلىك ورگاندارى تاراپىنان اسىرا سىلتەۋلەر جاساۋ سالدارىنان جەرگىلىكتى ۇلت ادامدارىنىڭ جاپپاي قىرىلۋى ورىن العان دەلىنەتىن ويدان شىعارۋلارعا جول بەرىلگەن»، ونىسى «بولعان وقيعالاردى اقتاۋعا تىرىسۋدىڭ تاپ ءوزى بولىپ تابىلادى»، – دەپ جازادى.   كوميسسيا تاققان «ويدان شىعارۋ» جۇلىپ الىنىپ، مۇلدەم قاراما-قارسى پايىمداۋعا جاپسىرىلعان دەربەس ماعىنالىق سالماعى بار ابزاتس مىنانداي: «ەشكىم دە، ەش ۋاقىتتا قازاق جانە ورىس حالىقتارىنىڭ دوستىعىن، قازاق حالقىنىڭ لەنين پارتياسىنا دەگەن سەنىمدىلىگى مەن سۇيىسپەنشىلىگىن جويا المايدى. ۇلت كورگەن كوپتەگەن قيىنشىلىقتارعا توزە وتىرىپ، ادامداردىڭ قولى وسىعان جەتتى، عاسىرلار بويى دوستىقتىڭ قاسيەتتى دىڭگەگىن قالادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەرىندە كورىنىس تاپقان قازاق حالقىنىڭ جالپىعا ءمالىم ينتەرناتسيونالدىق اكتىسى تۋرالى ايتپاي-اق قويايىن. تەك كوپشىلىككە ءمالىم ەمەس مىنا ءبىر فاكتىنى عانا ەسكە سالعىم كەلەدى: قازاقستاندا كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزىندە پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ اسىرا سىلتەۋلەرى ناتيجەسىندە قازاق حالقى ەكى ميلليونداي ادامنان ايىرىلعان، ءتىپتى سونىڭ وزىندە دە پارتياعا دەگەن، ورىس حالقىنا دەگەن سەنىمىن جوعالتپاعان ەدى. دەمەك، ءبىز بۇل سەنىم مەن سۇيىسپەنشىلىكتى قاستەرلەپ، باعالاۋعا ءتيىسپىز. ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاعىمىزدىڭ اكەلەرىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق داستۇرلەرىنە ادال بوپ، شىن مانىندەگى ينتەرناتسيوناليست بولىپ ءوسۋى ءۇشىن بارلىعىن ىستەۋىمىز كەرەك، بۇل ءبىزدىڭ بورىشىمىز» (جەكە ءىستىڭ 11-بەتى). دەرەكتى ءساتسىز الىنعان دەسە دە، ونىڭ مۇندا ابزاتستىڭ باستى جانە جالعىز، دارا يدەياسىن دۇرىس تولىقتىرىپ تۇرعانىن جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. ال «اسىرا سىلتەۋدى ويدان شىعارۋ» تۋرالى ايتساق، كوميسسياعا تىم بولماسا  ءوزىن وسىندا «كىشى وكتيابر» جاساپ ءجۇرمىن دەپ ەسەپتەگەن ف.ي. گولوششەكين ءومىربايانىنىڭ قازاقستاندىق كەزەڭىن ءبىلۋ جەتكىلىكتى بولار ەدى. دەمەك، وسى جاعدايدا دا كوميسسيا ويدان شىعارىپ وتىر، مەن، ارينە، وعان قارسىمىن، ءوز كەلىسپەۋشىلىگىمدى بىلدىرەمىن. 

كوميسسيا: «قويشىباەۆ جولداس تارتىپسىزدىكتەرگە قاتىسقان پارتيا مۇشەلەرى مەن كومسولەتستەرگە قولدانىلىپ جاتقان شارالاردى ايىپتايدى، سونىمەن بىرگە، ء«تارتىپ ساقشىلارى قاتارىندا ەرەكشە ىنتا كورسەتكەن سولداتتار، ميليتسيونەر، جاساقشىلاردى قاتاڭ جاۋاپقا الۋدى»  تالاپ ەتەدى»، – دەپ جازادى.  مەن ءىس جۇزىندە كوميسسيا ايتقانداي ايىپتاپ تۇرعان جوقپىن، تەك ۇستالعانداردىڭ پارتيا مەن كومسومولدان شىعارىلىپ جاتقانى تۋرالى اتاپ ايتتىم، وقيعاعا قاتىسۋشىلارعا ايىپتاۋ تۇرعىسىنان كەلمەۋدى، الدانعانداردى ارانداتۋشىلاردان ءبولىپ قاراۋدى ءوتىندىم، ولاردى «بولاشاق ءۇشىن تاربيەلەگەن دۇرىس» بولاتىنىن ايتتىم (ج.ءى. 14-ب.). باسقاسىنىڭ ءبارىن كوميسسيا ويدان شىعارعان. وعان الدىمەن ءسوز ءماتىنىن مەنىڭ كومەگىممەن پارتجينالىستا سويلەنگەن قالىپقا كەلتىرىپ الۋ كەرەك ەدى،  ويتكەنى ءماتىندى مەنەن جينالىستان كەيىن بىردەن الىپ الدى عوي.  ال كوميسسيا مۇنىڭ ورنىنا، مەنىڭ «ساياسي سەنىمسىزدىگىم» حاقىنداعى ءوزىنىڭ قولدان جاسالعان ويىن راستاۋ ءۇشىن، ماتىندەگى سىزىلىپ تاستالعان سويلەمدەردەن وزىنە ء«تيىمدى» ۇزىندىلەردى قالپىنا كەلتىرگەن.   (ج.ءى. 6-ب.).

كوميسسيا مەنىڭ «كەزدەيسوق قاتە جىبەرۋىم» مۇمكىن ەمەس، مەنىڭ ءسوزىم «الدىن الا دايىندالعان» دەپ جازادى. مەنىڭ دايىندالعانىمدى جازباشا ءماتىن راستاپ تۇر.  ء25/حىى 1986 ج. تاڭەرتەڭ جينالىس جايىندا حابارلادى، نە ويلايتىنىم تۋرالى ايتۋدى سۇرادى. مەن شۋلگامەن داۋلاسقاننان كەيىنگى ەموتسيالى احۋالدان ارىلا قويماعان ەدىم، پارتقىزمەتكەر جايىنداعى مىسال تاربيە جۇمىسىنىڭ دۇرىس عىلىمي جولعا قويىلماعانىن راستاپ تۇرعان. سول شاقتا ينتەرناتسيونالدىق تاربيە جوقتىعى اتاپ ايتىلعان قازاقستان كپ وك بيۋروسىنىڭ ءماجىلىسى جايىنداعى ەسەپتى (24/حII 86) وقىپ وتىرعانمىن.  سودان مەن، قىزمەت ىستەرى ارا-اراسىندا ءسوز دايىنداپ الدىم. اسىعىس بولعاندىقتان دا، ءبىرىنشى جينالىستا-اق مويىنداعان قاتەلىكتەرىم سوندا كەتتى. مەنىڭ ينتەرناتسيونالدىق تاربيەنى تۇبەگەيلى جاقسارتۋ قاجەتتىگى جونىندەگى نەگىزگى پايىمدارىمدا جاڭا ەشتەڭە دە جوق. تەوريالىق قيسىندارىمنىڭ ءبارى – پارتسەزدەردەن، ۆ.ي. لەنين ەڭبەكتەرىنەن، بۇل ويدىڭ ءبارى سوكپ وك قاڭتار (1987 ج.) پلەنۋمىندا م.س. گورباچەۆ جولداستىڭ بايانداماسىندا راستالعان. الايدا كوميسسيا ءسوزدىڭ باستى مانىنە جەتە المادى، جەتكىسى كەلمەدى دەپ ويلايمىن. 

پارتبيۋرو وتىرىسى كوميسسيا انىقتاماسى اۋقىمىندا ءوتتى، بيۋرو مۇشەلەرى بۇدان ءبىر ايدان استام ۋاقىت بۇرىنعى العاشتى جينالىس اسەرىنەن ايىعا الماعان، مەنى قايتكەندە «جەرلەۋگە» – وتە قاتاڭ جازا قولدانۋعا دا، مەنىڭ شىعارماشىلىق جولىمدى قيۋعا دا، جۇمىستان بوساتۋعا دا قۇلشىنىستى. 

الايدا، ماعان دورەكى تۇردە قارا جالاۋ تاعۋعا قۇمارتقاننان باسقا، مەن ءوزىمنىڭ ءسوزىمنىڭ بەيساياسيلىعىن راستايتىنداي ەشبىر ارگۋمەنتتى دالەل ەستىمەدىم.  سوزدە فاكتىلەر كەلتىرۋ جاعىنان ەلەۋلى قاتەلەر بار، مەن ولاردى بارلىق  ينستانتسيالاردا، جينالىستاردا جانە  پارتبيۋرو وتىرىسىندا مويىندادىم جانە سولارىم ءۇشىن كەشىرىم سۇرادىم. ال سوزدەگى نەگىزگى ويلارىم مەنىڭ يدەيالىق يلانىمىما جاۋاپ بەرەدى، مەن ولاردان باستارتپايمىن، سەبەبى ولار پارتيا تالاپتارىنا، قايتا قۇرۋ رۋحىنا سايكەس جانە عىلىمي كوممۋنيزمگە نەگىزدەلگەن. 

پارتبيۋرونىڭ ء31/ى-1987 ج. شەشىمىمەن كەلىسپەيمىن، وسى تۋرالى ءسىزدى جازباشا حاباردار ەتىپ وتىرمىن. ب. قويشىباەۆ. ء2/ىى-1987 ج.»

مەنىڭ كەلىسپەۋىمە ەشكىم قينالعان جوق، جازاسىن بەردى دە، بەكىتۋگە اۋپارتكومعا جىبەردى. «1986 جىلعى 17–18 جەلتوقساندا الماتىدا بولعان وقيعالاردىڭ سەبەپتەرiن بۇرمالاعانى ء[ۇشiن]، كiنانi پارتيا-كەڭەس ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرiنە اۋدارۋعا ارەكەتتەنگەنi ءۇشiن» دەگەن تۇجىرىممەن («زا يزۆراششەنيە پريچين سوبىتي 17-18 دەكابريا 1986 گودا، يمەۆشيح مەستو ۆ گ. الما-اتە، پوپىتكۋ پەرەلوجيت ۆينۋ نا رابوتنيكوۆ پارتينو-سوۆەتسكيح ورگانوۆ») ماعان كوكپ مۇشەسiنiڭ ەسەپ كارتوچكاسىنا جازىلعان قاتاڭ سوگiس بەرiلدi.

مەن باستاۋىش ۇيىم بەرگەن بۇل ادىلەتسىز جازا پارتيانىڭ اۋداندىق كوميتەتىندە الىنىپ تاستالار دەپ ۇمىتتەندىم. پارتكوميسسيا ءىسىن جۇرگىزۋشى ايەل مەنىمەن سونشالىقتى ءتۇسىنىسىپ سويلەسكەندەي كورىنگەن، ءتىپتى بالالارىمنىڭ قازاق مەكتەبىندە وقيتىنىن دا سۇراپ ءبىلىپ، باۋىرمالدىق تانىتقانداي ەدى. سويتسەم، ول مەنىڭ جاۋابىمنان وزىنشە ۇيعارىمعا كەلىپ، وي ءتۇيىپتى – پارتكوميسسيا ماجىلىسىندە ول مەنى پارتيادان شىعارۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. داۋىس قاق ايىرىلىپ، ءبىر عانا قولدىڭ مەن جاققا ارتىق كوتەرىلۋىمەن باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ  شەشىمى كۇشىندە قالدى...

اۋپارتكوم بيۋروسىندا اۋداندىق حالىقتىق باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ماعان دۇرسە قويا بەرىپ، «سەن بارريكادانىڭ ارعى جاعىنا شىقتىڭ» دەپ سوكتى، بيۋرو مۇشەلەرىن مەنى پارتيادان شىعارۋعا شاقىردى. ءابۇيىر بولعاندا، ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ ءبارى بىردەي قىزىل كوز ەمەس ەكەن... اۋاتكومنىڭ توراعاسى الەكساندر اكۋلەنكو مەن اۋپارتكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ايگۇل قادىربەكوۆانىڭ وي-پىكىرىنە قۇلاق اسۋشىلار كوپشىلىك بولدى. جازانىڭ وزگەرمەي بەكىگەنىنە ءتاۋبا دەدىك.

جۇيە جانى ورىس بوپ كەتكەن قىزمەتكەرلەرگە داڭعىل جول اشىپ قويعان-دى. ءوزى دە وڭباي تۇرعان كومپارتيانىڭ مۇلدەم ابىرويدان ايرىلۋىنا ءىلىمي تياناعى تايعاناق سوندايلار مول ۇلەس قوستى. ۇلت ماسەلەسى حاقىنداعى ءبىلىمى كەمشىن مۇندايلارعا شاش ال دەسە باس الاتىن شولاق بەلسەندىلەر قوسىلعاندا – تەوريا مەن پراكتيكا قايدان الشاقتاماسىن...

...جەلتوقسان كوتەرىلىسى مەن ودان كەيىن ورناعان «كىشى 37-جىل» احۋالى ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋدى، تيىسىنشە، ودان بارشامىزدىڭ ساباق الۋىمىزدى تىلەيدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇل ۇلى وقيعاعا ءتيىستى عىلىمي  تۇسىندىرمە جاسالعان جوق. عىلىم تۇرعىسىنان بايىپتى باعا بەرىلمەگەندىكتەن دە،  جەلتوقسان كوتەرىلىسى ءوز مانىنە ساي  ەل كوكەيىندەگى ساياسي باعاسىن ءالى العان جوق...

Abai.kz