جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى (1889-1931) – الاش داۋىرىندەگى ادەبيەت پەن قازاق ءتىلىنىڭ، قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى. بيىل جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ تۋعانىنا 135 جىل تولىپ وتىر.

بالا كەزىندە مۇسىلمانشا ءبىلىم الىپ، كەيىن ورىس-قازاق مەكتەبىن بىتىرگەن. 1914-1918 جىلدارى سەمەيدەگى مۇعالىمدەر سەمينارياسىن ءبىتىرىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىرى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى مۇحتار اۋەزوۆپەن دوس بولادى. ولار كوپتەگەن ادەبي كەشتەر مەن سپەكتاكلدەر ۇيىمداستىردى. ستۋدەنتتىك جىلداردان باستاپ الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولدى (د.ىسقاقۇلى. «ادەبيەت الىپتارى». 2004. استانا: فوليانت). 1917-1919 جىلدارى ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنۇلى، م.جۇماباەۆ، م.دۋلاتۇلى، م.اۋەزوۆپەن بىرگە الاش پارتياسىن ۇيىمداستىرۋعا بەلسەنە اتسالىستى. 1917 جىلى ايماۋىتۇلى مەن اۋەزوۆ «جانار» جاستار ۇيىمىن قۇردى. بۇل ۇيىمنىڭ ماقساتى قازاق جاستارىنىڭ ساياسي بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، الاش پارتياسىن قولداۋ، ونىڭ يدەيالارىن حالىق اراسىندا كەڭىنەن تاراتۋ بولدى. كەيىننەن 1918 جىلى ۇيىمنىڭ باسشىلىعىمەن جەتىسۋ مەن سىرداريا ءوڭىرىنىڭ اشتىققا ۇشىراعان قازاقتارىنا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن ارنايى كوميتەت قۇرىلدى. كوميتەت توراعاسى دۋلاتۇلى، ورىنباسارى ايماۋىتۇلى، حاتشىسى اۋەزوۆ بولدى (ن.قۋانتايۇلى. 2013. «بۇرىن جارىق كورمەگەن شىعارمالارى تۋرالى بىرەر ءسوز». «جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى. شىعارمالارى» ىشىندە. الماتى: قالامگەر. 3-12 بب).

1918 جىلى ايماۋىتۇلى اۋەزوۆپەن بىرگە «اباي» ساياسي-ادەبي جۋرنالىن شىعاردى. «قازاقتىڭ ادەبيەتىنە جان بەرگەن، ءسوزدىڭ سىرتىن سىرلاپ، ءىشىن تۇرلەگەن، ولەڭىنەن ورنەك شىعارعان، اقىندىق، شىنشىلدىق بىردەي دارىعان اباي ەدى. ونەر تاپ، وقى، حارەكەت قىل، تاربيە ال، ىنسافتى، ادال بول دەپ قاقساپ وتكەن، حالىقتىڭ قامىن جە، ادال بالاسىن باۋىر تۇت، ادامشىلىققا قىزمەت ەت دەگەن اباي بولاتىن. ءومىر جولىندا ابايدىڭ ايتپاعانى از. اقىل، ءبىلىم، سەزىم، تەرەڭ ويلىلىعىنا قاراعاندا، اباي – قازاقتان شىققان فيلوسوف (دانىشپان). وسى سىقىلدى كەمەڭگەردىڭ اتىنا ارناپ، جۋرنالىمىزدىڭ اتىن «اباي» قويدىق» (ج.ايماۋىتۇلى جانە م.اۋەزۇلى. 1918/2013. «اباي جۋرنالى تۋرالى». «جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى. شىعارمالارىنىڭ التى تومدىق جيناعى» (6-ت.). الماتى: ەل-شەجىرە. 125-126 بب).

كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىنگى العاشقى جىلدارى، 1919-1922 جىلدار ارالىعىندا الاش قوزعالىسى مۇشەلەرى مەن ولارمەن بايلانىستا بولعان بارشا زيالى قاۋىم قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، ولتىرىلگەنگە دەيىن، حالىق اعارتۋ كوميتەتىنىڭ القا مۇشەسى بولىپ قىزمەت اتقاردى (توراعاسى احمەت بايتۇرسىنۇلى). 1926 جىلعا دەيىن «ەڭبەك تۋى»، «قازاق ءتىلى»، «ساۋلە»، «شانشار»، «اق جول» سياقتى گازەت-جۋرنالداردىڭ رەداكتورى بولدى. وسى جىلدار ىشىندە شىعارمالارىن ۇزدىكسىز جاريالاپ وتىردى. 1926-1929 جىلدارى شىمكەنت پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىنىڭ ديرەكتورى بولدى.

ايماۋىتۇلىنا «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، 1931 جىلى ساۋىردە اتىلدى. ونىڭ بارلىق شىعارمالارى "قاۋىپتى" دەپ تانىلىپ، تىيىم سالىندى. جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى 1988 جىلى، توتاليتارلىق رەجيمنىڭ اياعىندا، جارتى عاسىردان استام ۋاقىت ۇمىت قالعان سوڭ اقتالدى. بيىل جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ تۋعانىنا 135 جىل تولىپ وتىر.

ول الەم ادەبيەتىنەن فەرديناند ديۋشەن، دجەك لوندون، جالالاددين رۋمي، انتون چەحوۆ، ۆيكتور گيۋگو سىندى قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان. وسىعان وراي، قر بجبم ءبىلىم كوميتەتى قارجىلاندىراتىن «الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اۋدارما ەڭبەكتەرىندەگى ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتار» (ار 19679312) اتتى زەرتتەۋ جوباسىنىڭ اياسىندا، ج.ايماۋىتۇلىنىڭ اۋدارماشىلىق ستراتەگياسىن ءتۇسىنۋ ماقساتىندا، الدىمەن ونىڭ شىعارماشىلىق شەبەرحاناسى زەردەلەنىپ، ونداعى وزەكتى تاقىرىپتار جۇيەسىنە شولۋ جاسالدى. وسى زەرتتەۋدىڭ ءبىر بولىگى – 1920 جىلداردا جازعان اڭگىمەلەرىنىڭ تاقىرىپتىق جۇيەسى تۋرالى اقپاراتتى وقىرمانعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

ج. ايماۋىتۇلى قازاق ادەبيەتىندەگى الەۋمەتتىك-سىنشىل رەاليزم باعىتىن دامىتتى (ت.كاكىشەۆ. 1994. قازاق ادەبيەتى سىنىنىڭ تاريحى. الماتى: سانات; ر.نۇرعالي. 2002. قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن عاسىرى. استانا: كۇلتەگىن; ر.تۇرىسبەك. 2008. تاريح، تانىم، تاعىلىم. استانا: استانا قۇرىلىسى). ونىڭ پروزاسىندا حح عاسىر باسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى وزگەرىستەر، رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋى، الاش-وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى، قازاق دالاسىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى سۋرەتتەلەدى. شىعارمالارىن بىرنەشە نەگىزگى تاقىرىپتار بويىنشا توپتاستىرۋعا بولادى: كەڭەس وكىمەتىنىڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسى مەن ونىڭ ءمانى، حالىق ومىرىنە اسەرى. وسى تاقىرىپ اياسىندا مىنا ماسەلەلەر تۋرالى جازعان: اشتىق، ايەل تەڭدىگى، ءبىلىم، بىرلىك، وتارشىلدىققا قارسىلىق، زايىرلىلىق.

وسىلار تۋرالى كەڭىرەك ايتساق، كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن ايماۋىتۇلىنىڭ ەڭ كوپ جازعان، بارلىق دەرلىك شىعارمالارىندا وي ەلەگىنەن وتكىزگەن تاقىرىبى – كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋ ۇدەرىسى مەن سيپاتى، ونىڭ حالىق ومىرىنە اسەرى. بۇل تاقىرىپ 1924 جىلدان كەيىن باستى نازارىندا بولدى. «قارتقوجا» (1926), «اقبىلەك» (1927) روماندارىندا، سونداي-اق «كوشپەلى كوجەباي» (1924), «ءبىر شەشەننىڭ ءسوزى» (1924), «تۇمارباي مەن قاتىنى» (1924), «جيدەبايدىڭ بايانداماسى» (1925), «راديو حابارلارى» (1924), «وزگەرمەسە بۇ نە؟» (1926), «جاراسىمدى سۇگىرەتتەر» (1924), «جاڭا ومىرگە اياق باستى» (1925), «قىزىل وتاۋ، قىزىلبيكە» (1929) اڭگىمەلەرىندە ول سىنشىل رەاليزم تۇرعىسىنان قازاق دالاسىنداعى بولشەۆيكتىك يدەولوگيانىڭ ناسيحاتتالۋ ۇدەرىسىن سيپاتتادى. جاڭا ۇكىمەتتىڭ جاڭا زاڭدارى قازاق قوعامىنىڭ قۇرىلىمىن، ونىڭ قولدانىستاعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق زاڭدارىن قالاي بۇزعانىن جانە ادامداردىڭ قوعامداعى كوزقاراسى مەن مىنەز-قۇلقىن قالاي وزگەرتكەنىن تالدادى. وسى اڭگىمەلەرى ارقىلى ول كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كوپتەگەن ارەكەتتەرىنە كەلىسپەيتىنىن ءبىلدىردى. مىسالى، «كوشپەلى كوجەباي» (كوشپەلى كوجەباي) اڭگىمەسىندە كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن جاس مامان جۇمىسقا ورنالاسىپ، ءار جەردە جۇمىس ىستەي باستايدى، ءبىر ورىندا تۇرمايدى; ءبىر دە ءبىر ءىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزبەيدى. قالاي جوعارىدان كەلگەن بۇيرىقتى ورىنداۋشىعا عانا اينالىپ، پىكىرىن اشىق ايتۋدان قورقاتىن، تىڭدالمايتىن مامانعا اينالعانى كورسەتىلەدى. ويىن اشىق ايتىپ كورۋگە تالپىنسا، مانسابىنا اسەر ەتەدى، جۇمىسىنان ايىرىلادى. اڭگىمەدە ماسەلەلەردى شەشە باستايتىن بەلسەندى كادرلاردىڭ بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ جەتەكشىلەرىنە ۇنامايتىنى، ولاردى بىردەن قىزمەتتەن شەتتەتەتىنى نەمەسە باسقا ايماقتارعا اۋىستىرىلىپ جىبەرىلەتىنى ايتىلادى. اۆتور وسى ۇدەرىستەگى بار دۇنيەنىڭ جەرگىلىكتى ەلمەن ساناسپاي، جوعارىدان كەلگەن بۇيرىقپەن شەشىلەتىنىن سىنايدى. جۇيە جەرگىلىكتى مامانداردىڭ پىكىرى مەن تاجىريبەسىن ەسكەرمەيدى. بىرتە-بىرتە وسى جۇيەدە جۇمىس ىستەيتىن اڭگىمەنىڭ باستى كەيىپكەرى ەشنارسەگە سەنبەيتىن، تۇراقسىزدىققا داعدىلانعان ادامعا اينالادى. سونداي-اق اڭگىمەدە جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ ءوز پىكىرىن اشىق ايتۋدان گورى، جاس مامانداردىڭ بويىنا جاعىمپازدىق قاسيەتىن سىڭىرەتىنىن كورسەتەدى. مۇنىڭ ءبارى جۇيەنىڭ جۇمىس ءستيلىن انىق سيپاتتايدى. اڭگىمە كەيىپكەرىنىڭ ماقساتسىزدىعى مەن ەشنارسە شەشە الماۋى ونى كۇيزەلىسكە ۇشىراتادى.

اڭگىمەدە تاعى ءبىر كورىنەتىن دۇنيە - قازاقستانداعى باسشىلىقتا قازاق ءتىلىن بىلەتىن، حالىقپەن ءتىل تابىسا الاتىن ادامداردىڭ جوقتىعى. ەل ىشىندەگى ارىز-شاعىمدار سانىنىڭ ارتۋى ايتىلادى.  ءبىر سوزبەن ايتقاندا، يمپەريا تۇسىنداعىداي، قازاقتىڭ داۋىسى ەستىلمەيتىن جۇيەنىڭ جاڭا بيلىك جۇيەسىندە دە اتى عانا وزگەرىپ، سول قالپىندا قالعانى اڭگىمەلەنەدى. بۇرىنعى جۇيەنىڭ بەي-بەرەكەتسىزدىگىنىڭ ۇستىنە جاڭا بەي-بەرەكەتسىزدىكتىڭ جاماۋ بولىپ جامالعانى تۋرالى.

«سوپ-سوپ» اڭگىمەسى قازاق دالاسىنا كەڭەستىك يدەيانىڭ قالاي كەلگەنىن باياندايدى. قازاق قوعامىندا «تاپ» جانە «پرولەتاريات» ۇعىمدارى بولماعاندىقتان، حالىق سوتسياليزم يدەياسىن تۇسىنبەدى. بولشەۆيكتەر كەلىپ، بايلار جاۋ، قۋدالاۋ كەرەك دەگەن قارابايىر تۇسىنىكتى اكەلدى. وسىلايشا، قوعام جالعان ايىپتاۋلارعا تولدى. ودان ءارى ارىز جازۋدى كاسىپكە اينالدىرىپ، بولشەۆيكتىك يدەيالاردى حالىق اراسىندا بەلسەندى ناسيحاتتايتىنداردىڭ ءىس-ارەكەتى جوعارى ورگاندارداعىلاردىڭ ماقۇلداۋىنا قالاي يە بولاتىنى سيپاتتالعان.

«راديو حابارلارى» حيكاياسىنىڭ سيۋجەتى وزدەرىنە ۇناماعانداردىڭ ۇستىنەن كومپارتياعا ارىز جازىپ، قوعامدا بەيبەرەكەتتىك تۋدىراتىن ادامدار سۋرەتتەلگەن. «جاراسىمدى سۇگىرەتتەر»، «پارا الۋ توقتالا ما؟»، «كەپ قولاعاشتا»  اڭگىمەلەرىندە پاراقورلىق پەن ءسوز سويلەپ بوس ءجۇرۋ ءومىر سالتىن ۇستاناتىن جەمقور، مەنمەن شەنەۋنىكتەر سىنعا الىنادى. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مانداتى ولارعا سونداي قۇقىق بەرىپ، حالىققا نەمقۇرايلى شەنەۋنىكتەردىڭ قاتارى قالاي كوبەيەتىنى سيپاتتالعان.

ج.ايماۋىتۇلى «ەلەس» اڭگىمەسىندە ادەبيەت پەن جازۋشىلاردىڭ قوعام ومىرىندەگى ورنى مەن قىزمەتى تۋرالى وي قوزعاپ، تالدايدى. مۇندا كومپارتيانىڭ جوعارىدان كەلگەن بۇيرىعى مەن ۇرانىن شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتكەن جازۋشىلار مەن جۋرناليستەردىڭ ارەكەتى سىنالعان. باس كەيىپكەر – ەلەس – حالىقتىڭ ماسەلەلەرىن، ولاردىڭ ماقسات-مۇددەلەرىن كورسەتەتىن تاقىرىپتارعا جازۋ كەرەگىن ايتادى. ادەبيەت قانداي بولۋى كەرەك دەگەن سۇراققا كەيىپكەر بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:

«جازۋشى كىم؟ اقىن كىم؟ بىلەسىڭ بە؟ ولار – زاماننىڭ ايناسى. ەلدىڭ تۇرمىسىن، ءومىرىن، تىلەگىن، ارمانىن ادەبيەت ايناسىنا تۇسىرەتىن سولار. ونى كورسە ونى ساق، مۇنى كورسە مۇنى ساق بولىپ قازاققا ۇعىمسىز نە بولسا سوعان ەلىكتەمەي، شىن ءومىردى، دەرەكتى ءومىردى نەگە جازبايسىڭدار؟ توڭكەرىستەن بەرى قازاق ەلىنىڭ باسىنان قانداي كۇندەر وتپەدى؟ تۇرمىسقا قانداي وزگەرىس كىرمەدى؟ قازاق دالاسىن كومىردەي باسىپ اقتار ءوتتى. ونىڭ ارتىنان قىزىلدار كەلدى. قازاق دالاسىنداعى سوعىس مايدانى اشىلدى. مۇنىڭ ءبارى قانداي ءىز قالدىردى؟ وسىلاردى قايسىڭ جازدىڭ؟» (ج.ايماۋىتۇلى. «ەلەس». التى تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ ىشىندە (3-ت.). الماتى: ەل-شەجىرە، 1924/2013. 71-ب.)

بۇل كوممۋنيستىك پارتيانىڭ «جازۋشىسىنا» ارنالعان ءسوز. ءوز كەزەگىندە الاش ادەبيەتى قايراتكەرلەرى ادەبيەت پەن زيالى قاۋىمنىڭ قوعامداعى قىزمەتىن وسى تۇرعىدان ءتۇسىندى، ولاردىڭ شىعارمالارى الەۋمەتتىك سىني رەاليزم سيپاتىندا ەدى.

«بوراندى بولجاعىش اۋليە»، «باۋشى مەن بالا»، «الىپ ۇيقى» اڭگىمەلەرى ءبىلىم تاقىرىبىنا جازىلعان. ج.ايماۋىتۇلى شىعارمالارىندا «اقجۇرەكتىك» ۇعىمىن كەڭىنەن ناسيحاتتايتىنىن ايتا كەتكەن ءجون. بۇل اباي مۇراسىنان باستالىپ، ءاليحان بوكەيحان ماتىندەرىندە جالعاسقان ءدىن ۇعىمىن قايتا قاراۋ تۇجىرىمىنان شىققان. ءا.بوكەيحان پىكىرىنشە، ادامزاتتىڭ «ءدىنى» قاتاڭ دوگمالارعا نەگىزدەلگەن ءدىني قاعيدالار مەن سوقىر سەنىم ەمەس، ءدىن دەگەنىمىز – بۇكىل ادامزاتقا ىزگى نيەت، شىنايىلىق جانە مەيىرىمدىلىك. ءا.بوكەيحان (1900/2016. «سۋرات كوفەحاناسى». «ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارى» (1-ت.). استانا: سارىارقا. 183-187 بب); 1925/2018. «جەتپىس جەتى مىسال». «ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارى» ىشىندە (13-ت.). استانا: الاشوردا. 174-203 بب) بۇل ۇعىمدى «اقجۇرەكتىك» دەپ اتايدى. وسى ۇعىم، ماسەلەن، ج.ايماۋىتۇلىنىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىندا كورىنىس تاپقان. «باۋشى مەن بالا» اڭگىمەسى سونىڭ ايقىن مىسالى. وندا قارت پەن جاستىڭ فيلوسوفيالىق تاقىرىپتاعى اڭگىمەسى باياندالىپ، ءومىردىڭ ءمانى ادامدىقپەن، مەيىرىممەن، قورشاعان ورتاعا زيان تيگىزبەي، جاقسىلىققا ۇمتىلۋ دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى.

قورىتا ايتقاندا، ج.ايماۋىتۇلى اڭگىمەلەرىنىڭ تاقىرىپتىق جۇيەسى الاش ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارى مەن تۇجىرىمدارىمەن، ياعني ازاتتىق، ءبىلىم، ايەل تەڭدىگى، ت.ب.(وسى تاقىرىپتاردىڭ بارلىعى دا الاش پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى ماقساتتارى) استاسىپ جاتىر. سونداي-اق كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ قازاق ومىرىنە تيگىزگەن اسەرى باستى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولدى. شىعارمالارىندا جاڭا رەجيمدى سىناپ، ونىڭ ۇراندارىندا ايتىلعانداي حالىقتى قانداي دا ءبىر جولمەن ازات ەتۋشى جۇيە ەمەس، اتى وزگەرگەنىمەن زاتى وزگەرمەگەن، يمپەريالىق جۇيە مەن ونىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جالعاسى ەكەنىن كورسەتتى.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

گۇلشات ءتۇسىپ باقىتجانقىزى،

فيلولوگيا ع.ك.، PhD

Abai.kz