اششى دا بولسا ايتۋعا تۋرا كەلەتىن شىندىقتىڭ ءبىرى – قوعامىمىزدا ورالماندارعا قاتىستى جەكەلەگەن تەرىس پىكىرلەردىڭ بولۋى. باسقاسى باسقا، كەيبىر قازاقتاردىڭ ءوزىنىڭ شەتەلدىك قانداستارىنا «ورالمان» دەپ، مۇرىن ءشۇيىرىپ، كەيبىرەۋلەرى كۇندەپ، «ورالماندار جەڭىلدىك الاتىنداي قازاقستانعا قانداي ەڭبەك ءسىڭىرىپ ەدى؟» - دەپ الاكوزبەن قارايتىنى قىنجىلتادى. ءتىپتى، «ورالماندار - قيىن كەزەڭدە ەلدى تاستاپ قاشقاندار» دەپ كىنالايتىن ء«بىزدىڭ» قازاقتار بارشىلىق. قاراپايىم حالىق نە ايتسا دا، ءوزارا كۇڭكىلدەۋمەن شەكتەلەتىنى بەلگىلى. قاراشا حالىق ايتار دا قويار دەسەك، رەسمي ادامدارعا قاتىستى ولاي دەي المايمىز. 2011 جىلعى 6 قىركۇيەكتە الماتىداعى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىندا «ەتنيكالىق كوشى-قون: قۇرىلتاي شەشىمدەرى جانە جاڭا زاڭ» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ءوتىپ، وعان  شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ءبىرلى-جارىم وكىلى، كوشى-قون كوميتەتى، سىرتقى جانە ىشكى ىستەر، ء بىلىم مينيسترلىكتەرىنەن قىزمەتكەرلەر، قازاق كوشىنە الاڭداپ، الىستاعى اعايىننىڭ اتاجۇرتقا ورالۋىنا اتسالىسىپ جۇرگەن ازاماتتار قاتىسقان. وسى جيىندى جۇرگىزگەن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشەۆ ارىز-شاعىمى بار ورالماندارعا قىرىن قاراپ، جەكىپ سويلەپ، تىپتەن ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا قانداستارىمىزعا: «ورالمانداردى ۇرعانىم بار. سىيلاسىپ ءجۇرمىز بە، سىيلاسىپ، ادام سياقتى جۇرىڭدەر. ءجونى جوق ەسىرىپ، قۇتىرماڭدار!» دەپ كىجىنگەنىن باق وكىلدەرى بۇكىل ەلگە تاراتىپ جىبەردى. «دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى» دەگەن دارداي اتى بار ۇيىمدا ورالماندار وسىنداي تەپەرىش كورسە، وزگەسىن ايتپاي-اق قويساق تا بولار...

جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ قارساڭىندا جەكەلەگەن رەسمي بيلىك وكىلدەرى دە ورالماندارعا قاتىستى ويلارىن جاريا ايتا باستادى. تيمۋر قۇلىباەۆ 2011 جىلعى 29 قىركۇيەكتە استانادا وكەن «Expert» پىكىرتالاس كلۋبىنىڭ وتىرىسىندا جاڭاوزەندەگى ەرەۋىلشىلەردى «تۇركىمەنستان، قاراقالپاقستاننان تۇتاس اۋىل بولىپ كوشىپ كەلىپ جاتقان ورالماندار. ولاردا وزدەرىنىڭ قاراقالپاقستاننان بىرگە كەلگەن رەسمي ەمەس جەتەكشىلەرى بار. ول جاققا كەلەتىن ادامدار سانىن باياعىدا-اق شەكتەۋ كەرەك ەدى» دەدى. ت.قۇلىباەۆ بۇل ەرەۋىلگە جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ ەش قاتىسى جوق ەكەنىن باسا ايتقان. ءسويتىپ، قازاق قوعامىندا «ورالمانوفوبيا» اشىق بوي كورسەتە باستادى. سول سياقتى، 2012 جىلعى 12 قاڭتاردا لوندونداعى چاتەم حاۋس اتتى كورولدىك حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتىندا ءسوز سويلەگەن قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ساياسي ماسەلەلەر بويىنشا كەڭەسشىسى ە. ەرتىسباەۆ ەلدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك احۋالعا قاتىستى بيلىكتىڭ رەسمي ۇستانىمىن جاريا ەتكەن. BBC-ءدىڭ ورىس قىزمەتىنىڭ جازۋىنشا، بۇل جولى چاتەم حاۋس ءوز ەرەجەلەرىنە وزگەرىس جاساپ، بايانداماشىنىڭ سوزدەرىن باسپاسوزدە جاريالاۋعا رۇقسات بەرگەن. ازاتتىق راديوسى وسى كەزدەسۋگە قاتىسقان لوندون ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى شىعىستانۋ جانە افريكاتانۋ مەكتەبىنىڭ دوتسەنتى باۆنا داۆەمەن قىسقاشا سۇحباتتاسقان.  ب. داۆەنىڭ ايتۋىنشا، ە.ەرتىسباەۆ ساراپتاماسىنىڭ ءبىرىنشى سويلەمىندە-اق جاڭاوزەندەگى ماسەلەلەر قاتە كوشى-قون پروتسەسىنىڭ شارىقتاۋ شەگى ەكەندىگىن ايتقان. «سوسىن ە.ەرتىسباەۆ جاڭاوزەن حالقىنىڭ سانى سوڭعى 15-20 جىلدا وزبەكستان مەن تۇركىمەنستاننان كەلگەن ميگرانتتاردىڭ سەبەبىنەن ەكى ەسەگە جۋىق ءوسىپ كەتكەنىنە باسا نازار اۋداردى. ونىڭ «ميگرانتتار» دەپ ورالمانداردى مەڭزەپ وتىرعانى تۇسىنىكتى» - دەيدى ب.داۆە.

«ارقادا قىس جىلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار» دەگەندەي، الپاۋىت جۇمىس بەرۋشىلەر مۇنايشى جۇمىسشىلاردىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن تاپقان جالاقىسىن ۋاقىتىندا بەرىپ، قاراپايىم ەڭبەكشىلەردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ەلەپ-ەسكەرىپ وتىرسا، كاسىپوداق پەن مەملەكەتتىك بيلىك ءتيىستى قاداعالاۋىن جاساسا، جاڭاوزەندە قاندى قىرعىن ورىن الماسى انىق ەدى. بۇعان ورالمانداردىڭ قانداي قاتىسى بار ەكەنىن ءدۇيىم جۇرت سول بويى تۇسىنە الماي قالا بەردى.

مۇنىمەن قوسا، اقپارات قۇرالدارىندا ورالماندار تۋرالى جاعىمسىز  پىكىرلەر دە بوي كورسەتىپ قالادى. رەتى كەلىپ تۇرعاسىن، ج. ماكىشەۆتىڭ «ورىستار ورالمانداردان نەگە قورقادى؟» دەگەن 2011 جىلعى 23 جەلتوقساندا Abai.kz سايتىندا جاريالانعان ماقالاسىنان ءۇزىندى كەلتىرە كەتكەندى ءجون كوردىك: «...RussiansKz.Info سايتى ەلىمىزدەگى بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋعا قۇمار عالامتور پورتالدارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ءبارى بىلەدى. جۋىردا وسى سايتتىڭ بەتىندە «ورالماندار «ورداسى» قازاقستاننىڭ ساياسي تۇراقتىلىعىنا قاۋىپ توندىرۋدە» دەپ اتالاتىن ارانداتۋشىلىق باعىتتاعى تاعى ءبىر ماقالا جارىق كوردى. كەيىن بىلسەك، بۇل ماقالا «ورالماندار ءجاي عانا قاۋىپ ەمەس، قاۋىپتىڭ 100 پايىز ءوزى!» دەگەن اتپەن www.centrasia.ru سايتىندا باسىلعان ەكەن. وكىنىشكە قاراي، اۆتورى وزگە ۇلتتىڭ وكىلى ەمەس، سىرىم جۇماجانوۆ دەگەن قازاق نىسپىلى بىرەۋ بولىپ شىقتى. ۋىزىنا جارىماعان باۋىرلارىمىزدىڭ ءبىرى بولار دەپ پايىمدادىق. بىراق، «وتقا ماي قۇيعاندى» قاتتى جاقسى كورەتىن RussiansKz.Info سايتى بۇل ماقالانى كوشىرىپ الىپ «ورالماندار «ورداسى» قازاقستاننىڭ ساياسي تۇراقتىلىعىنا قاۋىپ توندىرۋدە» دەگەن اتپەن قايتا باسقان. اتالعان سايت ماقالانى: «ورالمانداردىڭ سوزىنە قۇلاق اسا بەرسەك، ولاردى باسىمىزعا شىعارىپ الامىز» دەپ تۇيىندەپتى. قازاقتىڭ ءوزى عانا شەشۋى ءتيىس ماسەلەگە بازبىرەۋلەردىڭ نەگە باس اۋىرتا بەرەتىنى تۇسىنىكسىز. اركىم ءوز ورنىن ءبىلۋى كەرەك ەمەس پە؟ ال، بۇلار تاعى دا قازاقتىڭ ىشكى ىسىنە ءجونسىز ارالاسىپ وتىر. بۇنى ءبىزدى باسىنعانى دەيمىز بە، الدە ايتاققا قوسىلىپ ۇرگەنى دەيمىز بە؟ ايتەۋىر، جوق جەردەن جاڭالىق اشىپ وتىرعاندارى انىق. اس-سۋىمىزدى ءىشىپ وتىرىپ، قازاققا قارسى قىلىق كورسەتەتىن «ورەكەڭدەردىڭ» مۇنداي تۇرپايى تىرلىگىنە ەت ۇيرەنگەن. ءسوز ساپتاۋلارىنا قاراعاندا، ماقالا اۆتورلارى تاريحي وتانىنا قايتىپ جاتقان «ورالمانداردان» كادىمگىدەي سەسكەنەتىن سياقتى. سەبەبى تۇسىنىكتى. كۇن سايىن ءورىسى تارىلىپ بارا جاتقان «وتانداستارىمىز» قازاقتىڭ ءوز اراسىنداعى بولماشى كيكىلجىڭدى ۋشىقتىرا ءتۇسىپ، ورالماندار ماسەلەسىن ءوز پايداسىنا شەشپەك» (سىلتەمە: abai.kz/node/11966) - دەپ ماقالا اۆتورى ءوزىنىڭ قىنجىلىسىن بىلدىرگەن. ءيا، بۇل ويلاندىرارلىق ءجايت. ءبىز قاشاندا «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» شىعاتىنىن ۇمىتپايىق، جەرى كەڭ، حالقى از قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلە - دەموگرافيالىق رەسۋرس پەن ادامي كاپيتالدى كۇشەيتۋ.

ورالماندارعا قاتىستى تاعىلاتىن «كىنالاردىڭ» ءبىرى – كۆوتاعا بولىنگەن اقشانى الىپ العان سوڭ، قايتادان شەتەلگە قاشىپ جاتىر دەگەن قاۋەسەت. ويلاپ قاراساڭ، قيسىنى جوق جالا. قازاقستانعا العاش كەلگەن ەتنيكالىق قازاق ورالمان مارتەبەسىن العانشا شەتەلدىك ازامات بولىپ تابىلادى. شەتەلدىڭ ازاماتى قازاقستاندىق زاڭنامانىڭ قالتارىستى تۇستارىن، بوتەن ەلدىڭ زاڭىن بۇزۋ ارقىلى الاياقتىق جاساۋدى قايدان ءبىلسىن. ءبىردى-ەكىلى جىلپوس ورالماندار بار دا بولار، بەس ساۋساق بىردەي ەمەس قوي. بىراق، ء«بىر قۇمالاق ءبىر قارىن مايدى شىرىتەتىنى» سياقتى، كەيبىر ورالماننىڭ قىلمىسى ءۇشىن بۇكىل ورالمان قاۋىمىنا كۇيە جاعۋعا بولماس.

قالاي بولعاندا دا، بالەنىڭ ءبارى ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ىشىنەن شىعىپ جاتىر. ياعني، «كۇرىشتىڭ ارقاسىندا كۇرمەك سۋ ىشەتىن» جاعداي قالىپتاسىپ وتىر. 2003-2004 جىلدارى قابىلدانۋعا ءتيىس 15 مىڭ وتباسىنىڭ 13807 عانا ورالعاندىقتان، ۇكىمەت ەل-ەلگە بولگەن كۆوتانىڭ شەكتەۋىن الىپ تاستادى. بيۋدجەت قارجىسى يگەرىلمەي قالاتىندىقتان، كۆوتا بويىنشا باسپانا بەرىلەتىن ءتارتىپ تە وزگەرىپ، ءۇي ورنىنا ناقتى اقشا بولىنە باستادى. ورالمان وتباسىنداعى جان باسىنا بەلگىلى ءبىر مولشەردە (1000 اقش دوللارى شاماسىندا) قاراجات تاعايىندالدى، ءبىر وتباسى ادام سانىنا قاراي ورتا ەسەپپەن 1 ميلليون تەڭگەگە جۋىق  جاردەماقى الاتىن بولدى. بۇل  جەمقور­لىققا كەڭىنەن جول اشتى. جالعان قۇجات جاساپ، ورالمانعا بولىنگەن اقشانى تالان-تاراجعا سالۋ بەلەڭ الدى. مىسالى، 2008 جىلى ءباسپاسوز بەتىندە اقمولا وبلىسىنا كەلگەن 700 ورالمان وتباسىنىڭ جاردەماقى الىسىمەن ءىزىم-عايىم جوق بولىپ كەتكەنى ايتىلدى. كەيىنىرەك، ول وبلىسقا 700 ورالمان  وتباسى­نىڭ وزدەرى ەمەس، جالعان قۇجاتتارى عانا بارعانى بەلگىلى بولدى. بۇل ءبىر وبلىستا كەمىندە 700 ميلليون تەڭگە قولدى بولدى دەگەن ءسوز. شەتەلدەگى قازاقتاردى سىرتىنان كۆوتاعا ەنگىزىپ، زاڭسىز اقشا تابۋ ارەكەتى وسى كەزەڭدە كوبەيدى. ەل ىشىدەگى كەيبىر جەمقور قازاق پەن شەتەلدىك جىلپوس قازاق «تاندەم» قۇرىپ، قۋ قۇلقىننىڭ قۇلىنا اينالدى. ءسويتىپ، «نۇرلى كوشتى» قوجىراتتى، ىرگەلى ءىستى ىشتەن ءىرىتىپ، كەسىرىن جالپى قازاققا تيگىزدى.  وسىنىڭ سالدارىنان پاتەر بەرۋدە الدانعان ورالماندار دا جەتەرلىك. "نۇرلى كوش" باعدارلاماسى بويىنشا ەلگە ورالىپ، كۆوتامەن كۋرچاتوۆ قالاسىنان پاتەر الۋى ءتيىس 10-نان استام ورالمان وتباسى قاعازباستىلىقتىڭ كەسىرىنەن ءۇيسىز-كۇيسىز ارىپ-اشىپ، بۇگىندە قىتايعا قايتا كوشىپ كەتكەنىن جۋرناليستەر قاۋىمى شۋلاپ ايتتى. ءوز ەلى وزەگىنەن تەپكەندەرگە وڭاي ءتيىپ تۇرعان جوق. قازاق ەلىنە «ورالمان» بولىپ سىڭبەي، قايتىپ كەلگەندەردى قىتايدا «قارابەت» دەپ كەمسىتەتىن كورىنەدى. وڭتۇستىك قازاقستاندا قانشاما ورالمان وتباسى جەر الامىز دەپ الاياقتارعا جەم بولدى. ودان قالدى، قاراقالپاق، ۇيعىر، دۇنگەن، قىتايدى  شەتەلدىك ەتنيكالىق قازاق دەپ راسىمدەپ جىبەرۋ فاكتىلەرى دە ورىن الدى. ءتىپتى، كەلەڭسىزدىكتىڭ اسقىنعانى سونشا، بۇل ماسەلە تۋرالى ەلباسىنىڭ ءوزى وقيتىن رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە «ورالماندار­دى ورنالاستىرۋداعى ورالىمسىزدىقتار» (25.10.2005), «كوشى-قون جانە جاڭا زاڭ» (25.05.2010), «ورالمان كوشى: كۇدىك پەن ءۇمىت»، «ادال جولدىڭ ازابى» (24.07.2012) سياقتى ءتۇرلى ماتەريالدار جاريالاندى، تەلەارنالاردا نەبىر رەپورتاجدار جاسالىپ، ازاتتىق راديوسى ورالمانداردىڭ الدانۋى جايلى ارنايى زەرتتەۋ دە جۇرگىزدى. قايسى ءبىرىن تىزە بەرەمىز، «نۇرلى كوشتىڭ» سوڭى «بىرەۋگە مال قايعى، بىرەۋگە جان قايعى» دەيتىن جاعدايعا ۇقساپ كەتكەنى وكىنىشتى-اق... قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ حح سەسسياسىندا جازۋشى د.يسابەكوۆ ءسوز الىپ، ەلباسىنا ورالماندارعا قاتىستى ورىن الىپ وتىرعان الاياقتىق فاكتىلەردى جويۋدى، ايىپتىلارعا ءادىل جازا بەرۋدى ءوتىنىپ سۇرادى. د. يسابەكوۆ موڭعوليادان كەلگەن 800 قازاقتىڭ قايتادان موڭعوليا ازاماتتىعىن سۇراۋىنىڭ سەبەبىن ورالمانداردىڭ كۆوتاعا الماقشى اقشالارىن قازاقستاندىق الاياق ازاماتتار يەلەنىپ كەتىپ، تاقىرعا وتىرعىزۋى دەپ مالىمدەدى.

سونداي-اق، ورالماندار ەسەبىنەن جەكە باستارىن بايىتۋعا تىرىساتىندار دا جەتەرلىك. ءبىر عانا مىسال: شىعىس قازاقستان وبلىستىق ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ ءبولىمىن باسقارعان جانەت نۇرلان دەگەن شەنەۋنىك «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى بويىنشا «شىعىس» اۋىلىنداعى ورالماندارعا ءۇي سالۋعا بولىنگەن 500 ملن. تەڭگە قارجىنى قالتاسىنا باسىپ، قاشقانى بەلگىلى. تەكسەرۋ بارىسىندا ورالماندارعا ارنالعان 300-گە تارتا جاڭا ءۇيدىڭ 170-ءى جارامسىز ەكەنى انىقتالعان. كەيىن تەرگەۋدە جاتقان كۇدىكتى ۇرلاعان قارجىنىڭ 150 ملن. كەرى قايتارىپ، «شىعىس» اۋىلىنداعى 70-كە جۋىق ءۇي قايتا جوندەلگەن. الاياقتار قۇرىلىس باعاسىن ارزانداتۋ ماقساتىندا ءۇيدىڭ جىلۋ جۇيەسىن تۇتىنۋشىعا قىمباتقا تۇسەتىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا قوسا سالىپتى. قىس بويى ازاپ كورگەن ورالماندار كوكتەمدە وسكەمەنگە كىرەبەرىس جولدى جاۋىپ تاستاعان سوڭ عانا بۇل قىلمىستىڭ بەتى اشىلدى. اقىرىندا، اڭعال ورالمان اعايىندار ەلەكتر ەنەرگياسىنا 42 ملن. تەڭگە قارىز بولىپ شىقتى. 

«ىشتەن شىققان جاۋ جامان» ەكەنىن وسىندايدا تۇسىنەسىڭ. ەلىمىز ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار سالالاردى جەمقورلىقتىڭ جاۋلاۋى – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە تونگەن قاتەر بولىپ تابىلدى. ورالمانداردىڭ قۇقىقتارىن پايدالانا وتىرىپ، الداۋ-ارباۋ ارقىلى مال تابۋدى ۇيرەنگەن باۋكەسپەلەردىڭ كەسىرىنەن ەلىمىز ءۇشىن ءمانى زور «نۇرلى كوشىمىز» داعدارىپ تۇر. ال، ورالماندار بولسا، الدانىپ سەرگەلدەڭگە تۇسكەندەرى بىلاي تۇرسىن، «پايدا ءۇشىن وتانىن ساتقان وپاسىز» دەگەن قارا كۇيەنى وزدەرىنە قالاي جاعىپ العاندارىن بىلمەي ابدىراپ ءجۇر. قىسقاسى، ورالماندارمەن جۇمىس ىستەيتىن وكىلەتتى ورگاندارداعى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ سالدارىنان «ايران ىشكەن قۇتىلىپ، قازان جالاعان تۇتىلادىنىڭ» كەرى كەلىپ وتىر. ورالمانداردىڭ «نۇرلى كوشىنىڭ» تىزگىنىن ۇستاعاندار شەتتەگى قازاقتاردى ەلگە كوشىرۋدىڭ، قۇجاتتاندىرۋ مەن ورنالاستىرۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن قاراستىرمادى. ەتنيكالىق كوشى-قوندا ورىن الىپ وتىرعان كەمشىلىكتەر دەر كەزىندە تۇزەلمەدى، جەمقورلىققا ارقاۋ بولىپ وتىرعان الىعىشارتتار مەن سەبەپتەر جويىلمادى. سىرتتان كەلگەن قازاقتاردى ورتاعا ۇيلەستىرۋ، بەيىمدەۋ مەن ينتەللەكتۋالدىق پوتەنتسيالىن، ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىك قۋاتىن، وزگە دە قابىلەتتەرىن اشۋعا جەتكىلىكتى نازار اۋدارىلمادى. اتقارۋشى بيلىگىمىز كوشىپ كەلگەن قازاقتاردى كوبىنە ازاماتتىق بەرىپ، ايماققا ءبولىپ، تىركەۋمەن عانا شەكتەلدى. ارى قاراي بىلگەنىڭدى ىستە، ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور دەگەن سالعىرتتىق ءالى كۇنگە دەيىن ورىن الىپ وتىر. جەڭىلدەتىلگەن ازاماتتىق الۋ قۇقىعى بولعان كەزدىڭ وزىندە ورالمان اعايىندار ۋاقىتشا قۇجات ۇستاپ، ءبىر جارىم-ەكى جىل شاماسىندا ازاماتتىق الا الماي جۇرەتىن. ەندى، بۇل از بولعانداي، تۇزدە دە، ۇيدە دە تەپەرىش كورۋدەن كوز اشپاعان ورالمانداردىڭ جاعدايى ودان سايىن قيىنداماقشى. بۇعان نە سەبەپ بولىپ وتىر؟ ەندى وسى سۇراققا دولبارلاپ جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. ارينە، جوعارىدا قاراستىرىلعان ماسەلەلەر ورالمانداردىڭ ءيميدجىن شايقالتىپ، ەلباسى مەن ەل حالقى الدىندا ورالماننىڭ جاعىمسىز وبرازىن قالىپتاستىرۋعا بەولگىلى ءبىر دارەجەدە ىقپال ەتكەن دە بولار. بىراق ماسەلە تەرەڭدە جاتقان سياقتى.

بارىمىزگە بەلگىلى، 2012 جىلعى 22 قاراشادا حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسىنىڭ (حكب) جاسىرىن داۋىس بەرۋى ناتيجەسىندە استانا EXPO-2017 حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسى وتەتىن ورىن بولىپ تاڭدالدى.  EXPO -2017 تەندەرىن ۇيىمداستىرۋشىلار بۇل كورمەنى وتكىزۋدىڭ جالپى قۇنى كەم دەگەندە 2,3 ملرد. دوللار، ياعني، قابىلداۋشى تاراپ وسىنشا قاراجات جۇمساي الاتىنداي بولۋى ءتيىس دەگەن تالاپ قويدى. ەكونوميكالىق داعدارىس جاعدايىندا قارجىلىق تاۋەكەلگە بارۋدان كانادا، اۆستراليا, يسپانيا, فرانتسيا, نورۆەگيا, سەربيا جانە ت.ب. ەلدەر باس تارتىپ، وزدەرىنىڭ كورمە وتكىزۋگە بەرگەن وتىنىشتەرىن قايتارىپ الدى. اقىرعى داۋىس بەرۋگە ەكى قالا عانا كانديدات رەتىندە ۇسىنىلدى: استانا مەن بەلگيانىڭ لەج قالاسى. حكب-گە مۇشە 161 ەلدىڭ وكىلدەرىنىڭ جاسىرىن داۋىس بەرۋ بارىسىندا استانانىڭ ءوتىنىمىن 103 ەل قولدادى. حقب تالاپتارىنا ساي كورەمەنى وتكىزۋگە بەلگىلەنگەن ءۇش اي ىشىندە استانا قالاسىنىڭ الەمنىڭ 100 مەملەكەتى مەن حالىقارالى ۇيىمداردان كەمىندە 4 ملن ادامدى قابىلدايتىنداي شاماسى بولۋ كەرەك. EXPO-2017 وتكىزۋ تمد اۋماعىندا تۇڭعىش رەت قازاقستانعا عانا بۇيىرىپ وتىر. بۇل ۇلكەن ابىروي ءارى جاۋاپكەرشىلىگى وتە اۋىر حالىقارالىق ءىس-شارا. مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە دە ايتارلىقتاي اۋىرتپالىق سالارى ءسوزسىز. وسىعان بايلانىستى، قازاقستان ەكونوميكاسى ۇنەمدەۋ رەجيمىنە ءوتىپ جاتقان سىڭايلى. 2013 جىل زەينەتكەرلىككە شىعۋ جاسىن كوتەرۋ، الىم-سالىق دەڭگەيىن ارتتىرۋ، بۇرىن بولماعان جاڭا سالىق تۇرلەرىن ەندىرۋ، كەيبىر وتەماقىلاردى قىسقارتۋ، تۇتىنۋ تاريفتەرىن ءوسىرۋ، ورالماندارعا ازاماتتىق بەرۋ مەرزىمىن ۇزارتۋ سياقتى داۋ-دامايلى زاڭ جوبالارىن تالقىلاۋمەن ەستە قالدى. زەينەتكەرلەردىڭ اشۋ-ىزاسىن كەلتىرگەن ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى س.ابدەنوۆ وتستاۆكاعا كەتىپ تىندى. ال، ەكونوميكا ءمينيسترى ە.دوساەۆ بولسا، زاڭنامالىق باستامالارىنىڭ ءبارىن قابىلداتا الدى: سالىقتاردى كوتەردى، جاڭا سالىقتارىن ەندىردى، قازاقتاردىڭ اشۋلانعانىنا قاراماستان، ورالماندارعا ازاماتتىق بەرۋ مەرزىمىن دە ءتورت جىلعا دەيىن سوزدىرىپ بەكىتكىزىپ الدى. ەندى، «اللا تاعالا قايىرىن بەرسىن، قازاق ەلىنىڭ مارتەبەسى ارتا بەرسىن!» دەپ تىلەۋدەن باسقا، قولدان كەلەر قايران جوق. مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق ءتورت جىلعا دا شىدار. بىراق، اتامەكەندى باعىتقا العان شەتەلدىك قازاقتاردىڭ كوشى قوجىراپ قالۋى ابدەن مۇمكىن.

جالپى، تۇيىندەپ ايتار بولساق، الەمدەگى كەز-كەلگەن قازاقستان سەكىلدى ۇلتتىق ۋنيتارلى مەملەكەت ءۇشىن تۇتاستىق پەن تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋدىڭ نەگىزگى شارتتارىنىڭ ءبىرى – ازاماتتارىن ءبىرتۇتاس حالىق ەتىپ بىرىكتىرۋ. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەلى بەرى اتقارىلعان اۋقىمدى شارالاردىڭ ءبىرى – قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىنا قۇقىقتىق تۇرعىدان نەگىز قالاپ، سىرتقى كوشى-قون جۇمىستارىنىڭ قولعا الىنۋى. قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزى زور وسى ۇلكەن تاريحي ءۇردىستىڭ، ياعني، ۇلى كوشتىڭ باستالۋىنا قوزعاۋ سالعان قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ يگى باستاماسى ەدى. سونىڭ ارقاسىندا ميلليونعا تارتا قانداسىمىز ەلگە ورالدى، بىراق، ءتورت جارىم ميلليوننان استام قازاق شەتەلدەردە تارىداي شاشىلىپ ءجۇر. جاتجۇرتتىق قانداستارىمىز حح عاسىردا ورىن العان كەڭەستىك كەلەڭسىز ساياساتتىڭ قۇرباندارى ەكەنىن ۇمىتپايىق. ولار ۇزاق ۋاقىت جىراقتا جۇرسە دە، قازاق ءتىلىن، ءدىلى مەن ءدىنىن ساقتاپ كەلدى. وكىنىشكە وراي، وزگە ەلدەردەگى قازاقتارعا تولىققاندى قولداۋ كورسەتە الماي كەلەمىز، ولار قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىن ساقتاپ، ودان ءارى دامىتۋ جاعىنان قىسىمشىلىقتار كورۋدە، جىمىسقى اسسيميلياتسيالىق ساياساتتىڭ زاردابىن تارتۋدا. وسىلاي جالعاسا بەرسە، شەت مەملەكەتتىك قازاقتاردىڭ كەلەر ۇرپاعى ۇلتتىق گەندىك قورىن جويىپ الۋ قاۋپى بار. سوندىقتان، شەتەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتاردى بارىنشا تەز قازاقستانعا جيناۋعا كۇش سالىپ، «نۇرلى كوش» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن قايتا جانداندىرۋ وتكىر قاجەتتىلىك بولىپ تابىلادى. ياعني، ەتنيكالىق كوشى-قوندا بۇرىن ورىن العان ولقىلىقتاردان ساباق الا وتىرىپ، مەملەكەتتىك قاداعالاۋدى كۇشەيتۋ ارقىلى اشىق ءارى ءمولدىر قۇقىقتىق جولمەن جالعاستىرۋىمىز قاجەت. مىسالى، يزرايل «اليا» دەگەن رەپاتريانتتاردى ەۆرەي جەرىنە جيناۋ ساياساتىن ءجۇز وتىز جىلدان استام ۋاقىت توقتاتپاي جۇرگىزىپ كەلەدى. حح عاسىردا «اليا بەت»، «قىران قاناتى»، «سيقىرلى كىلەم»، «موشە»، «سولومون» سياقتى ارنايى وپەراتسيالار جۇرگىزىپ، حولوكوست، ءتۇرلى رەپرەسسيالار مەن گەنوتسيدتەردەن ەۆرەيلەردى امان الىپ قالدى. ءبىر عانا «قىران قاناتى» وپەراتسياسى بارىسىندا يزرايل 1949-1950 جىلدارى يەمەندەگى 50 مىڭ ەۆرەيدى دامىل تاپپاي، ۇشاقپەن تاسىپ العان. ءبىر زاماندا توز-توز بولىپ، قايعى-قاسىرەت شەككەن ەۆرەي حالقى قازىر تاياۋ شىعىستاعى جۇمىلعان جۇدىرىقتاي مىقتى مەملەكەت. ارقاشان ۇقىپتىلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن نەمىس ۇلتى دا رەپاترياتسيا ماسەلەسىنە اسقان مۇقياتتىلىقپەن قاراپ، 1990-2000 جىلدار ارالىعىندا عانا 2 ملن. اسا نەمىس قانداستارىن ىڭ-شىڭسىز كوشىرىپ الدى. جالپى، 1950 جىلداردان باستاپ قازىرگى كەزگە دەيىنگى ستاتيستيكا بويىنشا گەرمانياعا شەت ەلدەردەن 4,5 ملن. ەتنيكالىق نەمىس ورالعان. ولاردان قازاقتىڭ نەسى كەم؟ قازاقستان العا باسقان ەتنيكالىق كوشى-قوندى كەرى ارتپاي، الەمدىك تاجىريبەدەگى وسىنداي وزىق ۇلگىلەردەن ساباق الۋى قاجەت. ورالماندارعا قاتىستى قابىلدانعان قاتال زاڭ رايىنان قايتىپ، قايتا قارالاتىن ءسات تە تۋار.

ورالمانداردىڭ ەلگە ورالۋى ەلىمىزدىڭ كوركەيۋىنە، ءبىرتۇتاس بولۋىنا يگى ىقپال ەتپەك. ولاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتى، بىلىكتىلىگى، ومىرلىك تاجىريبەلەرى مەن ىسكەرلىك قاسيەتتەرى قازاقستاننىڭ نىعايۋىنا قىزمەت جاسايتىن بولادى. بۇعان قوسا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ نىعايۋىنا، تيتۋلدى قازاق ۇلتىنىڭ كۇشەيۋىنە دە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسىلماق. اسىرەسە، 35 جاسقا دەيىنگى شەتەلدىك جاس قازاقتاردى قازاقستانعا تارتۋعا ستراتەگيالىق باسىمدىق بەرىلۋى قاجەت، ويتكەنى، جاستار جاڭا ورتاعا تەز بەيىمدەلەدى، ءبىلىم الۋ، ەڭبەك ەتۋ، دەموگرافياعا ۇلەس قوسۋ الەۋەتتەرى دە اسا زور. سايكەسىنشە، ەلىمىزدىڭ دامۋىنا قاي جاعىنان بولسا دا، وزدەرىنىڭ ۇلەستەرىن قوسارى داۋسىز. سوندىقتان، 35 جاسقا دەيىنگى ورالمان قازاقتارعا ەشبىر شەكتەۋسىز، جەڭىلدەتىلگەن جولمەن قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن الۋىن ەرەكشە قاراستىرعانىمىز ءجون.

شەتەلدەن كەلگەن باۋىرلارىمىزبەن بىرگە جاڭا لەپ،  جاڭا رۋح كەلگەنىن كورىپ تە ءجۇرمىز. قۇدايعا ءتاۋبا، ورالمان قازاقتاردىڭ قاتارىندا قانشاما ونەر ساڭلاقتارى، دارابوز سپورتشىلار، عالىمدار مەن شىعارماشىلىق قاۋىم وكىلدەرى، بىلگىر ماماندار مەن كاسىپكەرلەر تاريحي وتانىنا كەلىپ، قازاقستاننىڭ اتىن الەمگە شىعارىپ ۇلگەردى. ولاردىڭ عالامدىق اقپارات ايدىنىنا تىكەلەي شىعۋىمىزعا، سول ارقىلى ورىس تىلىنە دەگەن تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋعا دا سەپتىگىن تيگىزەتىنىنە سەنىمىمىز مول. كەيبىر ۇمىت بولا باستاعان سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ جاڭعىرۋىنا قانداستارىمىز ىقپالىن تيگىزۋدە. «بار قازاق – ءبىر قازاق» دەگەن ۇستانىمدى دامىتىپ، كۇشتى ۇلت بولىپ ۇيىسساق، ەلدىگىمىز باياندى بولماق.

سەيىلبەك مۇساتاەۆ، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

Cوڭى

Abai.kz