بۇل ماقالانى جازۋ جوسپارىمدا جوق ەدى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەتىڭ اتىنا قازاق تاريحىن زەرتتەۋدىڭ مەتودولوگيالىق نەگىزدەرىن وزگەرتپەيىنشە قازاق حالقىنىڭ تاريحىن،  التىن وردا تاريحىن جازۋ مۇمكىن ەمەستىگى تۋرالى جازىلعان حاتقا التىن وردا تاريحىن جازىپ جاتقان توپتىڭ باس رەداكتورى ايبولات كوشكىنباەۆتىڭ عىلىم كوميتەتىنە جازعان جاۋابى مەنى جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇر ەتىپ وتىر.

ەندى سول پرەزيدەنت اتىنا جازىلعان حاتتان قىسقشا ءۇزىندى كەلتىرە كەتەيىن. «...ونىڭ سوڭى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋىمەن اياقتالعانى بەلگىلى. سول كەزەڭدە باستالعان رۋحاني بيلىك پەن ساياسي بيلىك  اراسىنداعى ارپالىس كەشەگى قازاق حاندىعىنىڭ حانى تاۋكە حانعا دەيىن جالعاسىپ كەلدى. ناتيجەسىندە تۇركى مەملەكەتتىگى تاريح ساحناسىنان كەتىپ، باسقالاردىڭ تابانىنا ءتۇستى. وكىنىشكە وراي، بۇل تاريحتىڭ ەشبىرى قازىرگى قازاق تاريحىندا جوق. سەبەبى، بۇل تاريح قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىندا عانا ساقتالعان. قازىرگى قازاق تاريحى عىلىمىنىڭ ۇستانىپ وتىرعان تاريحتى زەرتتەۋ مەتودولگياسىندا، اتاپ ايتقاندا ەۆروتسەنتريستىك دۇنيەتانىم مەن ماركستىك تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان تانۋ مەتودولوگياسى قولدانىستا تۇرعاندا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى تاريحي جادىن قولدانۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، قازاقتىڭ تاريحىن زەرتتەۋ ءۇشىن ماتەريالدىق دۇنيەنى ەمەس، ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەردى العا شىعارۋ كەرەك. قازاق ايتادى: «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى». قازاق ءۇشىن ار-يمانى بارىنەن قىمبات. سوندىقتان قازاق تاريحىن زەرتتەۋ ءۇشىن، قازاقتىڭ تاۋەلسىز تاريحىن جازۋ ءۇشىن الدىمەن تاريحتى زەرتتەۋ مەتودولوگياسىن وزگەرتۋ قاجەت. ولاي بولمايىنشا قازاق حالقىنىڭ تاريحى ءولى تاريح بولىپ قالا بەرمەك. ءوزىڭىز سول قۇرىلتايدا ايتقان جەتى تومدىق، التىن وردا تاريحىنا ارنالعان ءۇشىنشى توم دا ەشقانداي جاڭالىق اكەلمەيدى. ويتكەنى، ول كىتاپتا قازاقتىڭ ءداستۇرلى تاريحي جادى (يستوريچەسكايا پاميات) پايدالانىلعان جوق. قازاقتىڭ تاريحي جادى قولدانىلماي جازىلعان تاريحتا قازاقتىڭ رۋحى بولۋى مۇمكىن بە؟ جوق. سوندىقتان بۇل كىتاپ التىن وردا مەملەكەتىنىڭ قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ءرولىن كورسەتە المايدى. دەمەك، بۇل ءۇشىنشى تومنىڭ دا قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قاتىسى شامالى دەگەندى بىلدىرەدى.» مىنە، وسى حاتقا «جوشى ۇلىسىن زەردەلەۋ عىلىمي ينستيتۋتى» اتىنان ماعان بەرگەن جاۋابىندا ايبولات كوشكىنباەۆ مىرزا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى: «پو ناشەي ينتسياتيۆە، ۆ 2022 گ.، مى پريگلاسيلي ەگو ۆ كاچەستۆە اۆتورا-يسپولنيتەليا ۆ 3-ي توم «ۋلۋس دجۋچي (زولوتايا وردا) ⅩⅢ-ⅩⅤ ۆۆ. ي پوپروسيلي ناپيسات دۆا پاراگرافا دليا 16 گلاۆى «رەليگيوزنايا پوليتيكا ي يسلام ۆ زولوتوي وردە»; «16.3 سۋفيزم ۆ زولوتوي وردە». ك بولشومۋ سوجالەنيۋ، ون پرەدوستاۆيل پروستو تەكست كاكوي-تو سۆوەي ستاتي. مى ەگو منوگوكراتنو  پروسيلي پودگوتوۆيت تەكستى دليا ۋكازاننىح دليا ۋكازاننىح پاراگرافوۆ ۆ سووتۆەتستۆي س ترەبوۆانيامي ناپيسانيا اكادەميچەسكيح يزداني. نا چتو ون وتۆەچال، چتو مى سامي دولجنى وبرابوتات تەكست «ك ستاتت ەتو ەدينستۆەنني سلۋچاي  ۆ ناشەي تەكۋچەي پراكتيكە، كوگدا اۆتور وتكازىۆاەتسيا پودگوتوۆيت ماتەريال ۆ سووتۆەتستۆي س ترەبوۆانيامي) سپراشيۆاەتسيا كاك رەداكتورى توما موگۋت ۆمەشيۆاتسيا ۆ اۆتورسكوە يزلوجەنيا تەكستا، كوگدا سام اۆتور دولجەن ۆنوسيت نەوبحوديمىە پراۆكي ۆ سۆوي تەكست.»

بۇل جەردە ا.كوشكىنباەۆ مىرزا ءبىر ەمەس، بىرنەشە ماسەلەدە وتىرىك ايتىپ، جالا جاۋىپ وتىر. بىرىنشىدەن، ول مەنى ءوز ەركىمەن اۆتورلار قۇرامىنا شاقىرعان جوق. مەنىڭ ءمينيستردىڭ اتىنا جازىلىپ جاتقان التىن وردا تاريحىندا قازاق حالقىنىڭ التىن ورداعا قاتىسى تۋرالى ەشبىر ماسەلە قوزعالماعانى تۋرالى  ماسەلە كوتەرىپ، سول حاتتىڭ ناتيجەسىندە اۆتورلار قۇرامىنا كىرگەن بولاتىنمىن. وعان مەنىڭ ويلاماعان جەردەن التىن وردا تاريحىنىڭ جازىلۋىنا قاتىستى ونلاين جيىنعا قاتىسۋىم سەبەپ بولدى. ول جيىندا التىن وردا تاريحىنىڭ قاي باعىتتا جازىلىپ جاتقاندىعى بەلگىلى بولدى. ولاردىڭ جازىپ جاتقان تاريحىندا قازاق حالقىنىڭ التىن ورداعا قاتىسى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوقتىعىن كورىپ، مەن شىداماستان اۆتورلار كوللەكتيۆىن سىنعا الدىم. ول مەنى بايلانىستان اجىراتىپ تاستادى. ودان كەيىنگى بولعان جينالىستارعا قاتىسپاق بولعانىممەن قاتىسا المادىم. سوڭىندا ءوزىمنىڭ وي-پىكىرىمدى ايتىپ، مينيسترگە جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولدىم. مىنە، سول حاتتىڭ ناتيجەسىندە مەنى ا.كوشكىنباەۆ مىرزا التىن وردا تاريحىن جازىپ جاتقان اۆتورلار قۇرامىنا كىرگىزۋگە ءماجبۇر بولدى. مەن ا.كوشكىنباەۆ مىرزاعا كولەمى قازاق حالقىنىڭ التىن ورداعا قانشالىقتى قاتىسى بارلىعىن دالەلدەيتىن 150 بەتتىك ماتەريال ۇسىندىم. ول ودان شوشىپ كەتتى. ودان كەيىن سول 150 بەتتىك ماتەريالدىڭ قىسقاشا مازمۇنى بولىپ تابىلاتىن «يسلام ءدىنىنىڭ جوشى ۇلىسىنداعى ءۇش كەزەڭى» اتتى ماقالانى ۇسىندىم. ماقالا قازاقشا بولاتىن. مەن وعان «ماقالانى وزدەرىڭ ورىسشاعا اۋدارىپ الارسىڭدار. مەنىڭ وعان قازىر مۇمكىندىگىم جوق»-دەپ ايتقان بولاتىنمىن. سەبەبى، مەن ول كەزدە يۋنەسكو تاراپىنان ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا جاۋاپتى مامان بولعان سوڭ مەنىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىپ وتىرۋعا مۇمكىندىگىم بولعان جوق. بىراق ول ماعان ماقالاڭ «مىنا تومنىڭ تالابىنا ساي كەلمەيدى»-دەپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان ەمەس. ەكىنشى،  «16,3. سۋفيزم ۆ زولوتوي وردە» دەگەن بولىمگە «ياساۆيا ي ەتنيچەسكايا يستوريا ناسەلەنيا داشت-ي كيپچاكا» اتتى ماقالانى بەرگەنىم راس. بۇل ماقالا موسكۆادا 2003 جىلى «ۆوست. ليتەراتۋرا» باسپاسىنان شىققان «پودۆيجنيكي يسلاما» اتتى جيناقتا جاريالانعان بولاتىن. ول ماقالادا سوپىلىق ءىلىمنىڭ قازاق رۋ، تايپالارىنىڭ، جۇزدەرىنىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى ماسەلەلەر قاراستىرىلعاندى. ول ماقالادا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر 100 پايىز تاقىرىپقا ساي كەلەدى.  سوندىقتان التىن وردا تاريحىنىڭ اۆتورلار قۇرامىنىڭ مۇشەسى رەتىندە وزىمە اتقارىلعان مىندەتتى تولىق اتقارىپ شىقتىم. ەگەردە ول مەنىڭ جاساعان جۇمىستارىما كوڭىلى تولمايتىن بولسا، ا.كوشكىنباەۆ مىرزا نەلىكتەن ماعان ءبىر اۋىز جازباشا، نە اۋىزشا ەسكەرتۋ جاسامادى؟ ەندى كەلىپ، نەلىكتەن «ايتقانىمدى جاسامادى» دەپ بايبالام سالادى؟ ماسەلەنىڭ ءتۇپ-توركىنى ا.كوشكىنباەۆ مىرزانىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا دەگەن اۋەلدەن قالىپتاسقان تەرىس كوزقاراسى دەسەم ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ولاي دەيتىنىم ا.كوشكىنباەۆتىڭ قازاق حالقىنا تەرىس كوزقاراسى اۋەل باستان بارلىعىن، سول كوزقاراستان ءالى دە اجىراي الماي كەلە جاتقانىنا وسى التىن وردا تاريحىنىڭ جازىلۋ بارىسىندا ايقىن كوز جەتكىزدىم. ءسوز جالاڭ بولماس ءۇشىن ناقتى مالىمەتتەرگە كەزەك بەرەيىن.

1999 جىلى الماتىدا «گوسۋدارستۆو ي كوچەۆوە وبششەستۆو ۆ ستراناح ۆ ستراناح پوستسوۆەتسكوگو ۆوستوكا: يستوريا، سوۆرەمەننوست، پەرسپەكتيۆى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. سول كونفەرەنتسيا اياسىندا العاش رەت وسى ا.كوشكىنباەۆ مىرزامەن كەزدەسكەن ەدىك. ەكەۋمىز س.گ.كلياشتورنىي، ت.ي.سۋلتانوۆ، ج.و.ارتىقباەۆ سياقتى عالىمدارمەن ءبىر سەكتسيادا بولدىق. مىنە، وسى سەكتسيادا ا.كوشكىنباەۆ مىرزامەن پىكىر تالاستىرۋعا ءماجبۇر بولدىم. ول «ك پروبلەمە گوسۋدارستۆەننوستي ۆ كوچەۆىح وبششەستۆاح» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسادى. بايانداماسىندا مىناداي جولدار بار: «كرۋپنىە پوتەستارنو-پوليتيچەسكيە وبرازوۆانيا (يمپەري) كوچەۆنيكوۆ نوسيلي سپوراديچەسكي حاراكتەر. نا يستوريچەسكوي شكالە، پرويدەننوي نومادنىمي سوتسيۋمامي، موجنو فيكسيروۆات تولكو». بۇل كوزقاراستاعى عالىمنىڭ جوشى ۇلىسىنىڭ تاريحىنا دا وسى كوزقاراس اياسىندا قارايتىندىعىنا مەنىڭ ءشۇبام جوق. ونى كىتاپتىڭ مازمۇنىن اشىپ كورگەن ادام تولىعىمەن كوز جەتكىزە الادى. ءسوز جالاڭ بولماس ءۇشىن سول جازىلىپ جاتقان التىن وردا تاريحىنىڭ مازمۇنىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ كورەيىن:

سودەرجانيە

ۆۆەدەنيە

رازدەل I. يستوچنيكي ي يستوريوگرافيا زولوتوي وردى

گلاۆا 1. يستوچنيكي پو يستوري زولوتوي وردى

1.1. ارابسكيە سوچينەنيا

1.2.پەرسويازىچنىە سوچينەنيا

1.3.تيۋركويازىچنىە پيسمەننىە سوچينەنيا

1.4.كيتايسكيە ي مونگولسكيە يستوچنيكي

1.5. رۋسسكيە يستوچنيكي

1.6. زاپادنىە يستوچنيكي

1.7. ۆيزانتيسكيە، بولگارسكيە ي سەربسكيە يستوچنيكي

1.8. ارميانسكيە، گرۋزينسكيە ي سيريسكيە يستوچنيكي

1.9. دجۋچيدسكايا نۋميزماتيكا كاك يستوريچەسكي يستوچنيك

1.10 كارتوگرافيچەسكيە ماتەريالى (پو كيتايسكيم يستوچنيكام)

1.11. ەپيگرافيچەسكيە يستوچنيكي

گلاۆا 2. يستوريوگرافيا يزۋچەنيا زولوتوي وردى

رازدەل II. سوزدانيە ي راستسۆەت ۋلۋسا دجۋچي (زولوتوي وردى)

گلاۆا 3. وبششيە پرينتسيپى پوليتيچەسكوي ورگانيزاتسي يمپەري چينگيز-حانا.

3.1. يدەولوگيچەسكايا وسنوۆا گوسۋدارستۆا چينگيز-حانا ي ەە يستوكي ۆ گوسۋدارستۆاح كوچەۆنيكوۆ

3.2. ينستيتۋتى پوليتيچەسكوي ۆلاستي ۆ گوسۋدارستۆە چينگيز-حانا ي مەحانيزمى ۋپراۆلەنيا

3.3. چەرتى يمپەرسكوي كۋلتۋرى ي گوسۋدارستۆەننايا سيمۆوليكا

گلاۆا 4. ۋلۋس دجۋچي ۆ سوستاۆە مونگولسكوي يمپەري (1207-1269 گگ.)

گلاۆا 5. راستسۆەت زولوتوي وردى (1266-1359 گگ.)

5.3. زولوتايا وردا ۆو ۆرەمەنا تۋدا-مەنگۋ (1280/81-1287 گگ.)

5.4. تۋلا-بۋگا ي دجۋچيدسكايا تەتراحيا (1287-1291 گگ.)

5.5. توكتا (1291-1312 گگ.)

5.6. نوگاي ي ەگو رول ۆ يستوري زولوتوي وردى

5.7. كونيچي(1269-1301 گگ.)

5.8. گوسۋدارستۆو حايدۋ

5.9. حان ۋزبەك (1313-1341 گگ.)

5.10. جانيبەك (1342-1357 گگ.)

5.11.بەردىبەك (1357-1359 گگ.)

5.12. «چەرنايا سمەرت» ۆ زولوتوي وردە

5.13. لەۆوە كرىلو ۆ پەرۆوي پولوۆينە 14 ۆەكا

گلاۆا 6. ۆنەشنيايا پوليتيكا زولوتوي وردى XIII – پەرۆوي پولوۆينى XIV ۆەكا

رازدەل III. پوليتيچەسكي كريزيس ۋلۋسا دجۋچي ي وبرازوۆانيە نوۆىح گوسۋدارستۆ

گلاۆا 7. «ۆەليكايا زامياتنيا» ۆ زولوتوي وردە (1359-1380 گگ.)

گلاۆا 8. ۋلۋگ ۋلۋس پري توكتامىشە ي ەگو پرەەمنيكاح

گلاۆا 9. وسلابلەنيە زولوتوي وردى ي پوياۆلەنيە نوۆىح گوسۋدارستۆ (1420-ە - 1502 گگ.)

گلاۆا 10. مەجدۋنارودنوە پولوجەنيە زولوتوي وردى ۆ كونتسە XIV - XVۆۆ.

10.1. ۆزايمووتنوشەنيا ۋلۋگ ۋلۋسا س تيمۋريدامي موگۋليستانوم

10.2. پوليتيچەسكيە سۆيازي زولوتوي وردى ي وسمانسكوي يمپەري

10.3. زولوتايا وردا ي ەۆروپەيسكيە سترانى ۆ XV ستولەتي

رازدەل IV. پوليتيچەسكايا سيستەما، ەكونوميكا ي مەجدۋنارودنايا تورگوۆليا زولوتوي وردى 

گلاۆا 11. ۆنۋترەننەە ۋپراۆلەنيە زولوتوي وردى

11.1. پوليتيچەسكايا ۆلاست ي سوتسيالنىي ستروي ۋلۋسا دجۋچي

11.2. يستوريچەسكايا گەوگرافيا زولوتوي وردى

11.3. ادمينيستراتيۆنو-تەرريتوريالنوە ۋسترويستۆو ۋلۋسا دجۋچي

11.4. «رۋسسكي ۋلۋس» ۆ سوستاۆە زولوتوي وردى

11.5. پروبلەما پونياتي «اك وردا»، «كوك وردا»، «بوز وردا»

11.6. گوسۋدارستۆەننىە سيمۆولى يمپەري دجۋچيدوۆ (تامگي، ترون، فلاگ)

گلاۆا 12. ەكونوميكا ي مەجدۋنارودنايا تورگوۆليا ۆ زولوتوي وردە

12.1. وسوبەننوستي ەكونوميچەسكوگو رازۆيتيا ي سترۋكتۋرا حوزيايستۆا زولوتوي وردى

12.2. گورودا ي گورودسكوە سترويتەلستۆو ۆ زولوتوي وردە

12.3. رول ي زناچەنيە مەجدۋنارودنوي ي ترانزيتنوي تورگوۆلي

12.4. دەنەجنايا سيستەما ۆ ۋلۋسە دجۋچي

12.5. نالوگوۆايا سيستەما زولوتوي وردى

رازدەل V. پراۆو، ۆوەننوە دەلو ي ۆنۋترەنني مير زولوتوي وردى

گلاۆا 13. پراۆو ي زاكونوداتەلستۆو زولوتوي وردى

13.1. پراۆوۆايا سيستەما ۋلۋسا دجۋچي

13.2. سۋد ي پروتسەسس ۆ زولوتوي وردە

13.3. گوسۋدارستۆەننايا كانتسەلياريا ي وفيتسيالنوە دەلوپرويزۆودستۆو ۆ زولوتوي وردە

گلاۆا 14. ۆوەننوە دەلو زولوتوي وردى

14.1. ۆوەننايا ورگانيزاتسيا دجۋچيدسكوي ارمي

14.2. كومپلەكس ۆوورۋجەنيا زولوتوي وردى

14.3. ۆوەننوە يسكۋسستۆو: ستراتەگيا ي تاكتيكا

گلاۆا 15. ەتنيچەسكيە پروتسەسسى نا تەرريتوري ۋلۋسا دجۋچي XIII –XV ۆۆ.

15.1. ەتنو-پلەمەننوي سوستاۆ(كىپچاكي، كانگلى، وگۋزى ي درۋگيە) نا تەرريتوري كازاحستانا پەرەد مونگولسكيم ناشەستۆيەم ۆ XIII ۆەكە

15.2. رودوپلەمەننوي سوستاۆ ۋلۋسا دجۋچي ۆ XIII -XV ۆەكاح. 92 پلەمەني يلاتيا

15.3. تەرمينى «كازاك»،  «تاتار»، «ۋزبەك»، «نوگاي»، «شيبان»، «كالماك» ۆ XIV-XVۆەكاح.

گلاۆا 16. رەليگيوزنايا پوليتيكا ي يسلام ۆ زولوتوي وردە

16.1 رەليگيا ي رەليگيوزنايا پوليتيكا ۆ زولوتوي وردە

16.2. يسلام ۆ پوليتيچەسكيح پروتسەسساح زولوتوي وردى

16.3. سۋفيزم ۆ زولوتوي وردە

16.4. مۋسۋلمانسكوە پراۆو ۆ زولوتوي وردە

گلاۆا 17. كۋلتۋرا، يسكۋسستۆو ي ليتەراتۋرا زولوتوي وردى

17.1. ماتەريالنايا كۋلتۋرا گورودوۆ زولوتووردىنسكوگو ۆرەمەني نا تەرريتوري كازاحستانا

17.2. تراديتسيا گرادوسترويتەلستۆا، ارحيتەكتۋرا، پوگرەبالنو-پومينالنىە سوورۋجەنيا (ماۆزولەي) ي پامياتنيكي

17.3. ارحەولوگيا ستەپي زولوتووردىنسكوگو ۆرەمەني

17.4. كوستيۋم ي مودا زولوتوي وردى

17.5. يازىك ي پيسمەننايا كۋلتۋرا، ناۋكا، پوەزيا ي ليتەراتۋرا زولوتوي وردى

17.6. ۋستنو-ەپيچەسكايا تراديتسيا. «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى». جىر «ەر ەديگە» ي ەگو يستوريچەسكوە زناچەنيە

زاكليۋچەنيە

مىنە، كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي قازىرگى جازىلىپ، حالىق نازارىنا ۇسىنعالى جاتقان جەتى تومدىق قازاقستان تاريحىنىڭ ءۇشىنشى تومى-التىن وردا تاريحىندا قازاققا قاتىستى جارتىمدى ەشتەڭە جوق دەپ ايتۋعا بولادى. الايدا، بۇل كىتاپ تاراۋلارىنداعى باياندالعان تاريحتى ناشار دەپ كەمسىتە المايمىز. جاقسى. قازاق تۋرالى كىتاپتىڭ سوڭعى تاراۋلارىندا عانا از عانا ءسوز بولادى. بىراق ماقالالاردا باياندالعان دەرەكتەر قازاق حالقىنىڭ التىن وردا تاريحىنداعى ورنىن كورسەتە المايدى، جەتكلىكسىز. انىعىن ايتار بولساق، قازاق حالقىنىڭ التىن وردا سياقتى  مەملەكەتتى دۇنيەگە كەلتىرگەن ۇلى حالىق ەكەندىگى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. ا.كوشكىنباەۆ مىرزانىڭ ««ۆسپىشكي گوسۋدارستۆەننوستي»، دەفينيرۋيۋششيەسيا، پرەجدە ۆسەگەو، حرونولوگيچەسكوي ديسكرەتنوستيۋ، ت.ە. ۆرەمەننىە وبەدينەنيا س يح پوسلەدۋيۋششەم راسپادوم ي ۆوزۆراششەنيەم پەرۆوناچالنوە، «وبششيننو-كوچەۆوە سوستوياني» دەگەن ۇستانىمىنا ساي جازىلعان بۇل تاريحتىڭ قازاققا بەرەر زيانى بولماسا، پايداسى جوق. تاريحي تانىمى ءوز حالقىنىڭ تاريحي جادىمەن سۋسىنداماعان،  ءوز حالقىنىڭ تاريحىنداعى جەڭىستەر مەن جەڭىلىستەردىڭ سىرىن ۇقپاعان حالىق ەشقاشان ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تانىمايدى. اتا-باباسىنىڭ جەڭىسىمەن ماقتانىپ، جەڭىلىسىنەن ساباق الا المايدى. ونداي تاريح قازاققا كەرەك پە؟ مەنىڭشە جوق! ال مەن ۇسىنعان 150 بەتتىك ماتەريالدا وسى ءۇشىنشى تومدا قاراستىرلۋى ءتيىس، بىراق نازاردان تىس قالعان التىن وردا تاريحىنداعى قازاق حالقىنىڭ ءرولى تۋرالى تاريحي دەرەكتىڭ بارلىعى دەرلىك بار. ەندى سول ماتەريالداردىڭ تاقىرىپتارىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ كورەيىن:

II. XI-XII عاسىرلاردا تۇركىستاندا قالىپتاسقان رۋحاني احۋال

2.1. قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىنىڭ العىشارتتارى جانە سول ءداۋىردىڭ تاريحي شىندىعى

2.2.  قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى

2.3. شىڭعىس حان جانە تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ قايتادان قالپىنا كەلتىرىلۋى

III. ياساۋيا تاريقاتى جوشى ۇلىسىندا

3.1. جوشى ۇلىسىن يسلامداندىرۋداعى ياساۋيا تاريقاتىنىڭ ورنى

3.2. حان بيلىگى كيەلىلىگىنىڭ قالىپتاستىرىلۋى

3.3. بيلەر ينستيتۋتى جانە رۋلىق، تايپالىق جۇيە                                           1

3.4. قازاق جۇزدەرىنىڭ قالىپتاسۋى جانە ونىڭ ياساۋيا تاريقاتىنىڭ تارماقتارىمەن بايلانىسى

3.5. وزبەك حان جۇرگىزگەن ساياسي رەفورما ناتيجەلەرى

IV. التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ىدىراۋ سەبەپتەرى

4.1. جانىبەك حاننىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق ساياساتى جانە ونىڭ التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ىدىراۋىنا ىقپالى

4.2. الاش پەن الاشا حان جانە قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ العاشقى كەزەڭى

4.3. اق وردا مەن كوك وردا

4.4. جانىبەك حان رەفورماسىنىڭ ناتيجەلەرى

4.5. التىن وردا مەن ماۋارانناحرداعى ءدىني-ساياسي احۋال جانە ونىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي تاعدىرىنداعى ورنى (XIV ع. سوڭى – XV ع. ءبىرىنشى شيرەگى)

قازاق دالاسى مەن ماۋارانناحرداعى ءدىني-يدەولوگيالىق احۋال جانە ونىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ    تاريحي تاعدىرىنداعى ءرولى

5.1. ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋى

5.2. وزبەك ۇلىسى

5.3. قازاق حاندىعى

قورىتىندى

مىنە، وسى ماتەريالدار ا.كوشكىنباەۆ مىرزاعا ۇسىنىلعان ەدى. مۇندا قوجا احمەت ياساۋي نەگىزىن سالعان ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ جوشى ۇلىسى قۇرامىنداعى تۇركىلەردىڭ ءدىني-رۋحاني بولمىسى مەن تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني-مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرۋداعى ءرولى جان-جاقتى تالدانىپ كورسەتىلگەن بولاتىن. وزدەرىن جاراتۋشىنىڭ وكىلى سانايتىن جانە ادامزات تاريحىندا ەڭ ادىلەتتى قوعامدى ورناتۋدى ماقسات ەتكەن ياساۋي جولى وكىلدەرى قازاق حالقىندا وسى كۇنگە دەيىن كيەلى سانالىپ كەلە جاتقان رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمداردىڭ قالىپتاسۋىنا جانە ولار تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەتاسى رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىعۋىنا ىقپال ەتتى. بۇل جوشى ۇلىسىندا ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ادىلەتتى قوعامدى قۇرۋعا مۇمكىندىك بەردى. ەڭ باستىسى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر قاندىق پرينتسيپكە ەمەس، رۋحاني بىرلىككە نەگىزدەلدى. قارا حالىق – كەرەگە، رۋحاني جەتەكشىلەر-بيلەر – ۋىقتىڭ قىزمەتىن، حاندىق بيلىك شاڭىراقتىڭ قىزمەتىن اتقاردى. مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ بۇل جۇيەسى وعىز قاعان قالىپتاستىرعان مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ كونە تۇركىلىك باسقارۋ جۇيەسىمەن سايكەس بولاتىن. مەملەكەتتىڭ مۇنداي جۇيەسىندە قوعامدا ادىلەتسىزدىك پەن ارامدىقتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ابسوليۋتتىك بيلىك حاندا دا، بيدە دە، قارادا دا بولعان جوق. ابسوليۋتتىك بيلىك تەك، زاڭعا-شاريعاتقا بەرىلدى. حاننىڭ ءوزى ەسىگىنىڭ الدىنداعى قۇلىن جازالاۋعا قۇقى بولعان جوق. بارلىعى شاريعات شەڭبەرىندە قارالىپ، شەشىم شىعارىلاتىن. بۇل مەملەكەتتىڭ اتىنىڭ وزگەرىپ، التىن وردا اتانۋىنا مۇمكىندىك بەردى. مەملەكەتتىك جۇيە تولىعىمەن رۋحاني بيلىكە نەگىزدەلىپ، باسقارۋ جۇيەسى تولىعىمەن قاراشى بيلەردىڭ قولىنا بەرىلدى. بۇل كەشەگى ساياسي بيلىكتەن شەتتەتىلگەن جوشى ۇرپاقتارىنا ۇناعان جوق. سوڭى وزبەك حان قايتىس بولعان سوڭ ساياسي توڭكەرىسپەن اياقتالدى. مەملەكەتتە رۋحاني بيلىك پەن ساياسي بيلىك اراسىنداعى بىتىسپەس ارپالىس باستالدى. مۇنىڭ سوڭى تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ تولىعىمەن كۇيرەپ، وزگە حالىقتاردىڭ وتارىنا اينالۋىمەن اياقتالدى. وسى تاريح ا.كوكشىنباەۆ مىرزانىڭ تاريحي تانىم مەن كوزقاراسىنا ساي كەلمەدى. الايدا، بۇل جازىلعان ماتەريالدار وسى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا الماتىداعى «ورحون» باسپاسىنان «ياساۋي جولىنىڭ التىن وردا تاريحىنداعى ءرولى» دەگەن اتپەن جەكە مونوگرافيالىق ەڭبەك رەتىندە جارىققا شىقتى. كىتاپتىڭ كولەمى 20 باسپا تاباق. بۇل كىتاپتا جازىلعان تاريح قازاق حالقىنىڭ شىنايى تاريحى دەپ ايتسا بولادى. ولاي دەيتىنىم بۇل تاريح قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادى نەگىزىندە جازىلىپ، حالىق نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىر. وقىپ، تانىسقان جان وكىنبەس دەگەن ۇمىتتەمىن.

ەندىگى كەزەكتە ا.كوشكىنباەۆ مىرزانىڭ ماعان ارتقان كىناسىنىڭ ءبىرى – قوجا احمەت ياساۋي نەگىزىن سالعان سوپىلىق جولدى مەن شەكتەن تىس دارىپتەۋىم بولىپتى. ياساۋي جولى-ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وزبەك حان تۇسىندا مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىنە كوتەرىلگەنى تاريحي شىندىق. ونى جوعارىدا اتالعان كىتاپتى وقىپ شىققان كىسى قيىندىقسىز تۇسىنەدى. تۇركىستاننىڭ كيەلى، قاسيەتتى سانالۋى، تۇركى جۇرتىنىڭ رۋحاني ورتالىعى رەتىندە مويىندالۋى تەگىن ەمەس. وسى ياساۋي ءىلىمىنىڭ قۇدىرەتى. ياساۋي ءىلىمى نەگىزىندە التىن وردا مەملەكەتى، وسمانلىلار يمپەرياسى، ءامىر تەمىر مەملەكەتى دۇنيەگە كەلدى. ءامىر تەمىر التىن وردانى تالقانداسا، وعان توقتامىس حان كىنالى. ول 1389 جىلى ليتۆالىقتار مەن ورىستاردان اسكەر جيىپ كەلىپ، قوجا احمەت ياساۋي باسىنا تۇرعىزىلعان كەسەنەنى قيراتۋى، توناۋى بولدى. ءامىر تەمىر قيراعان كەسەنەنىڭ ورنىنا قازىرگى بارىمىزگە بەلگىلى الىپ كەسەنەنى تۇرعىزدى. ءامىر تەمىردى تاققا وتىرعىزعان ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرى ءامىر تەمىرگە شىڭعىس حان يمپەرياسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى تاپسىرعان بولاتىن. بىراق ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە ءامىر تەمىردىڭ ابسوليۋتتىك بيلىككە قاراي بەت بۇرۋى، ونىڭ قۇرعان مەملەكەتىنىڭ ۇزاق، عۇمىرلى بولۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. مىنە، وسىلاردىڭ بارلىعىن بىلە وتىرىپ، مەن قالايشا قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تاريحتاعى ءرولىن ايتپاۋىم كەرەك. ەگەردە حالقىمىزدىڭ ساناسىندا، رۋحاني-مادەني بولمىسىندا ءياساۋيدىڭ ءىلىمى ساقتالعان بولسا، ءبىز، قازاقتار قازىرگى كۇنى ءتۇرلى ءدىني اعىمدار جەتەگىندە كەتىپ، ءوزارا الاكوز بولار ما ەدىك؟ جوق! بۇل ياساۋي ىلىمىنە ورتاعاسىرلار تۇگىل قازىرگى ءبىزدىڭ زامانداستارىمىز، وتانداستارىمىز مۇحتاج ەكەندىگىن كورسەتەدى. سەبەبى، ماتەريالدىق بولمىس جەتەگىندە كەتىپ، بيوروبوتقا اينالعان حالىقتى قايتادان رۋحاني الەممەن بايلانىستىرۋ تەك ياساۋي ءىلىمنىڭ عانا شاماسى كەلەدى. ەگەردە وسىنى ەسكەرمەي بۇرىنعى باعىتپەن كەتە بەرەتىن بولساق، وندا مۇنىڭ سوڭى قۇردىم بولماق. ول كەزدە ادام بالاسىنا ەشقانداي تەحنولوگيا، تەحنيكا جاردەم بەرە المايدى. الەمدەگى قازىرگى ءتۇرلى اپاتتاردىڭ جيلەپ كەتۋى ادام رۋحىنىڭ رۋحاني الەمنەن قول ءۇزۋى دەسەم ارتىق ايتقاندىق ەمەس. سوندىقتان ا.كوشكىنباەۆ مىرزانىڭ مەنى ياساۋي ءىلىمىن ورىنسىز تىقپالاي بەرەدى دەگەن تۇجىرىمى شىندىققا ساي كەلمەيدى.

ا.كوشكىنباەۆ مىرزانىڭ ماعان تاققان ايىبىنىڭ ءبىرى – تاريحتى زەرتتەۋ مەتودولوگياسىنا قاتىستى ماسەلە. مۇنى عالىمداردىڭ تالقىسىنا سالۋ كەرەك ەدى دەگەن پىكىردى ايتىپتى. مەنىڭ تاريحتى زەرتتەۋ مەتودولوگياسىنا قاتىستى ماسەلەنى 2008 جىلى، 2009 جىلى استانادا «مەملەكەت تاريحى» ينستيتۋتىندا بولعان «تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى» اتتى عىلىمي كونفەرەنتسيالاردا عالىمدار نازارىنا ۇسىنعان بولاتىنمىن. 2008 جىلىعى كونفەرەنتسيادا «قازاق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلىلەرىندەگى تاريحي دەرەكتەردى پايدالانۋ جولدارى» اتتى تاقىرىپتا، ال 2009 جىلعى كونفەرەنتسيادا «قازاق تاريحى جانە تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى» اتتى تاقىرىپتا بايانداما جاساعان بولاتىنمىن. وكىنىشكە وراي، پىكىر بىلدىرگەن جان بولمادى. بۇل ماقالالار كەيىننەن «اقيقات» جۋرنالىندا تاعى باسقا باسىلىمداردا جاريالاندى. بۇل كەلتىرىلگەن ماتەريالدار ا.كوشكىنباەۆ مىرزانىڭ ماعان ارتقان بۇل ايىبىنىڭ دا نەگىزسىز ەكەنىن دالەلدەيدى. سوندىقتان ءوزىمنىڭ قازاق تاريحىن زەرتتەۋدىڭ جاڭا كونتسەپسياسى مەن مەتودولوگياسىن ۇسىنىپ، سول نەگىزدە قازاق تاريحىنىڭ التەرناتيۆتى نۇسقاسىن جاساعان بولسام، وندا مەن كىنالى ەمەسپىن. ەڭ باستىسى سول مەن جاساعان مەتودولوگيا نەگىزىندە جازىلعان تاريح قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويىنا جيناقتالعان تاريحي جادىنىڭ قازىرگى قازاقتىڭ ساناسىنا ىلايىقتالىپ بەرىلگەن نۇسقاسى بولىپ تابىلادى. بۇل مەنىڭ اتا-بابا ارۋاعىنىڭ الدىنداعى، ولاردىڭ رۋحاني بولمىسىن جاڭعىتۋعا باعىتتالعان ارەكەتىم دەپ تۇسىنەمىن.

ا.كوشكىنباەۆ مىرزانىڭ عىلىم كوميتەتىنە جاۋابىنا، ماعان ارتقان كىناسىنا جاۋاپ بەرمەسەم، وندا ءبىر مەنىڭ ەمەس، قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە نۇسقان كەلگەن بولار ەدى. سوندىقتان بۇل حاتتى جاۋاپسىز قالدىرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ءتۇسىندىم. ارتىق كەتسەم، قازاق تۇسىنەر دەگەن ۇمىتتەمىن.

زىكىريا جانداربەك، ت.ع.ك.

Abai.kz