بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعىن ايقىندايتىن ماڭىزدى ءارى باستى فاكتور رەتىندە ونىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن ەرەكشە اتاپ كورسەتۋگە بولادى. ال، ءتىل مەن مادەنيەتتىڭ نەگىزگى سالاسى كوركەم ادەبيەت ەكەندىگى ەش داۋ تۋدىرماسا كەرەك. ولاي بولسا، مونعولياداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ پايدا بولىپ، دامۋىن زاڭدىلىق رەتىندە قاراستىرعان ابزال.

مونعولياداعى قازاقتىڭ سانى ەكى ءجۇز مىڭعا جەتپەسە دە ولار ءوز مادەنيەتىن ساقتاپ، ءتول ادەبيەتىن دامىتتى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، رەسەي اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ميلليوننان استام قازاق دياسپوراسىنان وق بويى وزىق تۇر. مۇنىڭ ءوزى اينالىپ كەلگەندە، ادەبي ۇدەرىسكە قوزعاۋ سالۋ، رۋحاني قۇندىلىق دۇنيەلەرىن جاساۋ ساندا ەمەس،  ساپادا ەكەندىگىنىڭ ايعاعى ىسپەتتى.  

مەيلى، سوتسياليست رەاليزم بولسىن، كومپارتيا يدەولوگياسىنىڭ سويىلىن سوقتى دەلىنسە دە وندا قازاق دياسپوراسىنىڭ بەلگىلى ءبىر داۋىردەگى ەل تاريحى مەن مادەني ءومىر كورىنىستەرى ساقتالعانى انىق.

مونعولياداعى قازاق ادەبيەتى دە حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن ءنار الدى، كەيىن جازبا تۇرىنە اۋىسىپ، ءسوز ونەرىنىڭ ىرگەلى سالاسىنا اينالىپ، دامىدى، قالىپتاستى. ونداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءتۇرلى جانرلار بويىنشا قانات جايىپ دامۋىنا وزدەرى ءومىر سۇرگەن رۋحاني ورتاسى مونعوليا ادەبيەتى دە، مادەني بايلانىسى تىعىز ساباقتاسقان قازاقستانداعى ۇلتتىق ءتول ادەبيەت تە وڭ ىقپال ەتكەن ەلەۋلى فاكتور بولىپ كەلدى. قاي تۇرعىدان كەلسەك تە، ونى ءبىرتۇتاس قازاق ادەبيەتىنەن ءبولىپ قاراۋعا ەش نەگىز جوق.

بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعىن ايقىندايتىن ماڭىزدى ءارى باستى فاكتور رەتىندە ونىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن ەرەكشە اتاپ كورسەتۋگە بولادى. ال، ءتىل مەن مادەنيەتتىڭ نەگىزگى سالاسى كوركەم ادەبيەت ەكەندىگى ەش داۋ تۋدىرماسا كەرەك. ولاي بولسا، مونعولياداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ پايدا بولىپ، دامۋىن زاڭدىلىق رەتىندە قاراستىرعان ابزال.

مونعولياداعى قازاقتىڭ سانى ەكى ءجۇز مىڭعا جەتپەسە دە ولار ءوز مادەنيەتىن ساقتاپ، ءتول ادەبيەتىن دامىتتى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، رەسەي اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ميلليوننان استام قازاق دياسپوراسىنان وق بويى وزىق تۇر. مۇنىڭ ءوزى اينالىپ كەلگەندە، ادەبي ۇدەرىسكە قوزعاۋ سالۋ، رۋحاني قۇندىلىق دۇنيەلەرىن جاساۋ ساندا ەمەس،  ساپادا ەكەندىگىنىڭ ايعاعى ىسپەتتى.  

مەيلى، سوتسياليست رەاليزم بولسىن، كومپارتيا يدەولوگياسىنىڭ سويىلىن سوقتى دەلىنسە دە وندا قازاق دياسپوراسىنىڭ بەلگىلى ءبىر داۋىردەگى ەل تاريحى مەن مادەني ءومىر كورىنىستەرى ساقتالعانى انىق.

مونعولياداعى قازاق ادەبيەتى دە حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن ءنار الدى، كەيىن جازبا تۇرىنە اۋىسىپ، ءسوز ونەرىنىڭ ىرگەلى سالاسىنا اينالىپ، دامىدى، قالىپتاستى. ونداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءتۇرلى جانرلار بويىنشا قانات جايىپ دامۋىنا وزدەرى ءومىر سۇرگەن رۋحاني ورتاسى مونعوليا ادەبيەتى دە، مادەني بايلانىسى تىعىز ساباقتاسقان قازاقستانداعى ۇلتتىق ءتول ادەبيەت تە وڭ ىقپال ەتكەن ەلەۋلى فاكتور بولىپ كەلدى. قاي تۇرعىدان كەلسەك تە، ونى ءبىرتۇتاس قازاق ادەبيەتىنەن ءبولىپ قاراۋعا ەش نەگىز جوق.

التاي تاۋىنىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىن الما كەزەك مەكەن ەتىپ جۇرگەن قازاق ىشىندەگى ونەكى اتا اباق كەرەي مەن ۋاق، نايمان رۋىنان تارايتىن قانداستارىمىز 1867 جىلدان باستاپ، مونعول ەلىنىڭ باتىس وڭىرىنە تۇراقتاي باستاعان.  وسىلايشا، كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە اۋىزشا تاراعان ولەڭ، جىرلارىن جازباعا، جازباشانى كىتاپ ەتىپ باستىرۋعا كوشتى. وسىنىڭ ءوزى ادەبي پروتسەستىڭ دامۋ زاڭدىلىعى اياسىنداعى شىنايى قۇبىلىس بولىپ تانىلادى.  

جازبا ادەبيەتتىڭ كوشباسشىسى اقىت قاجى ءۇلىمجىۇلى التاي تاۋىنىڭ قوس ءوڭىرىن كەزەك مەكەندەگەن شىڭجاڭ مەن مونعولياداعى قازاق دياسپوراسىنا ورتاق تۇلعا. بالالىق شاعىندا اۋىل مولداسىنان، كەيىن بۇقار مەدرەسەسىندە ءدارىس الىپ اراب، پارسى تىلدەرىن، سونداي-اق شاريعات پەن ءتاجۋيتتى ۇيرەنگەن. 1908 جىلى التاي، قوبدا ايماقتارى قاجىلار توبىنىڭ ءتىلماشى بولىپ، مەككەگە بارعان.

1910 جىلى تۋعان جەرىنە ورالعان سوڭ، سارىتوعاي اۋىلىندا مەشىت سالدىرىپ، مەدرەسە اشىپ بالا وقىتقان. 1939 جىلى شىڭ ءشيتسايدىڭ ۇكىمەتىنە قارسى شىققان حالىق كوتەرىلىسىنە بەلسەنە قاتىسقانى ءۇشىن تۇتقىنعا الىنىپ، مەشىتى تالقانداپىپ، كىتاپتارى ورتەلگەن، 1940 جىلى تۇرمەدە ازاپتاپ ولتىرىلگەنى تۋرالى تاريحي دەرەك بار.

1891-1914 جىلدارى سانكت-پەتەربور، قازان باسپالارىنان اقىت قاجىنىڭ «جيھانشاھ»، «احيرەتبايان»، «سايپىلمۇلىك – جامال» داستاندارى، «ابيات عاقيديا»، «سەيىتباتتال  عازى»، «يشان ماحمۇد» اتالاتىن كىتاپتارى بىرنەشە مارتە جارىق كوردى. ونىڭ شىعارمالارى «ا. التايسكي» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن «ايقاپ» جۋرنالىنا دا جاريالانىپ تۇرعان. اقىت ولەڭدى الۋان ىرعاقتا ناسيحات، نازيرا، عاقليا تۇرىندە جازعان. وي تولعاۋدا اباي مانەرىنە دەن قويادى. اباي ولەڭدەرىن ۇلگى ەتە وتىرىپ، «دالەيلۋل-عاقىليا» (اقىل ءتۇبى) ولەڭدەر توپتاماسىن جازىپ شىققان. «ادامنىڭ جاسى»، «اسان اتا»، «شىڭجان قاريتاسى»، «كەرەي شەجىرەسى»، «ەر جانىبەك»، «التاي» دەپ اتالاتىن تۋىندىلارى ەل اراسىنا كەڭىنەن تارالعان. بۇگىنگە دەيىن اقىن اقىت ءۇلىمجىۇلى قارىمساقوۆتان باستاپ وسى ءوڭىردىڭ 30-دان استام حالىق اقىندارىنىڭ شىعارمالارى جيناستىرىلىپ، زەرتتەلىپ، ەل يگىلىگىنە اينالعانىن زەرتتەۋشىلەر دالەلدەپ وتىر.

ا.ءۇلىمجىۇلى جاستارعا ءبىلىم، ءتالىم-تاربيە بەرۋگە، ۇلتىمىزدىڭ وي-پىكىرىنىڭ قالىپتاسۋىنا  ىقپال ەتكەن، قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان كەسەك تۇلعالى داناعوي.  

جالپى وسى ولكەدەگى قازاقتاردان جينالعان اۋىز ادەبيەتى ۇلگىسىندەگى 5 تومدىق كىتاپ باسىلىپ شىققانىن اتاپ ايتقان ءجون.

وسىنداي باي مۇرادان باستاۋ العان مونعولياداعى قازاق ادەبيەتىنىڭنىڭ جازباشا ۇلگىسى 1940 جىلى بايان-ولگي ايماعى قۇرىلعان كەزدەن باستاپ دامۋدىڭ جاڭا جولىنا ءتۇستى. ەلدىڭ مادەني ءومىرى جاڭاشا دامۋعا، الەم وركەنيەتىنىڭ كوشىنە بەت تۇزەۋگە باعىت تاپتى. وسى ورايدا ەلدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ تەندەنتسياسىن ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى:

بىرىنشىدەن, 1891-1914 جىلدارى اقىت اقىننىڭ كىتاپتارى باسىلىپ شىعىپ، جازبا ادەبيەتتىڭ پايدا بولۋى. حالىق اراسىندا مەدرەسەلەردە ساۋات اشقان جانداردىڭ كوبەيۋى، كىتاپ وقۋ ءۇردىسىنىڭ بىرتىندەپ قالىپتاسۋى اتالمىش كەزەڭنىڭ باستى ەرەكشەلىگى رەتىندە تانىلادى.

ەكىنشىدەن, 1940-1980 جىلدار – جاڭا ۇلگىدەگى ادەبيەتتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى. بۇل كەزەڭ ەل تاريحىنداعى ەلەۋلى بەتبۇرىستارمەن ەرەشەلەندى. جەكە ايماق قۇرىلدى. قازاق باسپا ءىسىنىڭ نەگىزى قالاندى. العاشقى گازەت، جۋرنال شىعارىلدى. ايماقتا ادەبي ءۇردىس قارىشتاپ دامۋىنا سەبەپكەر بولعان باستى فاكتور حالىقتىڭ جاپپاي ساۋاتتى بولۋى ەدى. مونعوليا مەملەكەتى كريلليتسا ءارپىن قولدانۋعا كوشۋى، قازاقستانمەن مادەني قارىم-قاتىناستىڭ جولعا قويىلۋى، قازاق تىلىندەگى گازەت-جۋرنال، ادەبي كىتاپ، وقۋ قۇرالدارىنىڭ تىكەلەي جەتكىزىلىپ تۇرۋى ايماقتىڭ ءتول ادەبيەتىنىڭ، اقىن، جازۋشىلارىنىڭ تۋىپ، قالىپتاسۋىنا يگى ىقپال ەتتى.

ۇشىنشىدەن, 1980 جىلدان بۇگىنگە دەيىنگى دامۋ كەزەڭى. ادەبي ورتا جاڭا بۋىن وكىلدەرىمەن تولىعۋمەن قاتار شىعارمالارىن مونعول جانە قازاق تىلدەرىندە قاتار جازاتىن جازۋشىلار شوعىرى پايدا بولدى. ناتيجەسىندە كوركەم اۋدارما سالاسى قارقىندى دامىدى. اباي، جامبىل جىرلارىنان باستاپ، مۇحتار اۋەزوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ سىندى كلاسسيكتەر شىعارمالارى تۇپنۇسقادان مونعول تىلىنە تىكەلەي اۋدارىلسا، ەجەلگى مونعول ادەبيەتىنىڭ اسا قۇندى مادەني مۇراسى – «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن» باستاپ د. ناتساگدورج، ب. رينچەن، تس. دامدينسۇرەن، چ. لودويدامبا باستاعان جازۋشىلاردىڭ تۋىندىلارى قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، جارىققا شىقتى.

اتالمىش ءۇش كەزەڭنىڭ ءبىرىنشىسىن جوعارىدا ايتتىق. ونىڭ بىردەن ءبىر كورنەكتى وكىلى اقىت قاجى ءۇلىمجىۇلى ەكەندىگىندە داۋ جوق. ال، ەكىنشى كەزەڭنىڭ ەڭ نەگىزگى تاريحي وقيعاسىنىڭ ءبىرى رەتىندە مونعوليا جازۋشىلار وداعىنىڭ 1948 جىلى وتكەن قۇرىلتايى قابىلداعان شەشىم بولاتىن. وندا بايان-ولگي ايماعىندا قازاق ادەبيەتى ۇيىرمەسىن اشۋ كوزدەلگەن. كورنەكتى اقىن  اقتان بابيۇلى، قازاق دياسپوراسىنىڭ اسا دارىندى جازۋشىسى قۇرمانحان مۇقاماديۇلىنىڭ شىعارمالارىن مونعولشا اۋدارماسى ارقىلى تانىپ مويىنداعان مونعول جازۋشىلارى وسىلايشا ايماقتا جازۋشىلار بولىمشەسىنىڭ نەگىزىن قالادى. سول تۇستاعى وداق توراعاسى ب. سەنگەە  باستاعان وكىلدەر ايماققا ارنايى ات باسىن بۇرىپ، قازاق قالامگەرلەرىنە ارنالعان ۇيىرمەنى اشىپ بەرىپ كەتكەن.  

دەربەس ايماقتىڭ قۇرىلۋىمەن بىرگە مۋزىكالى دراما تەاترى، انا تىلىمىزدەگى «وركەندەۋ» گازەتى (كەيىن «جاڭا ءومىر» اتالدى), 1957 جىلدان باستاپ، ماۋسىمدىق «جاڭا تالاپ» الماناعى (قازىرگى «شۇعىلا») سەكىلدى ۇلت رۋحانياتىنىڭ مادەني وشاقتارى شاڭىراق كوتەردى. 1968 جىلى 28 جەلتوقساندا موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسى جازۋشىلار وداعىنىڭ قازاق بولىمشەسى رەسمي تۇردە قۇرىلىپ تۇساۋكەسەرىن جاسادى.   

ەندى، جاڭا زامان ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى جايىندا بىرەر ءسوز. ەسكىنىڭ سوڭى، جاڭانىڭ باسى بولعان اقتان بابيۇلى جاستايىنان اقىندىقپەن كوزگە تۇسكەن ەكەن. ايتىستا توپ جارىپ، وزىنەن بۇرىڭعى اقىن-جىراۋلاردىڭ شىعارمالارى مەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ تۋىندىلارىن جاتتاپ، ءوز ولەڭدەرىمەن قوسا ايتىپ جۇرەدى. كەيىن اقىندىق جولىندا ءوز ورنەگىن سالا باستايدى. «كەدەي كۇي»، «بيلەرگە»، «تۇقان بيگە»، «تورە ساعيدولداعا»، «وردابايعا»، «حالەل مەن مالىك مولداعا»، «اتتەڭ، شىركىن قازاعىم»، «قاراۋ بايعا» ولەڭدەرى حالىقتىڭ مۇڭىن جوقتاپ، مۇددەسىن قورعاۋعا باعىتتالدى.

اقىن ليريكاسىنىڭ نەگىزگى تاقىرىبىنىڭ ءبىرى ەڭبەك جايىندا بولدى. 1948-1949 جىلدارى حالىقتى ەڭبەككە، بىلىمگە شاقىرعان ولەڭدەرى «وركەندەۋ» گازەتىنىڭ ءار سانىندا جارىق كوردى. 1960 جىلداردان كەيىنگى ولەڭ، تولعاۋلارى حالىقتىڭ سول ۇيىمشىل ەڭبەگىمەن جاسالعان حالىق شارۋاشىلىعى مەن مادەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىنە، اۋىلىمىزداعى وزگەرىستەرگە ارنالدى.

اقىن ءوزىنىڭ ەرەن ەڭبەگىمەن جاڭا قوعام قۇرىپ جاتقان ادامدارىمىزدىڭ قاجىرلى قيمىلىن دارىپتەدى. وسى تەكتەس «ولگي»، «جاڭا ءومىر»، «مالشىلارعا»، «تەاترعا قۋانىش»، «سەنەن بيىك»، «مەن دە ءتىلشى بولعانمىن»، «الدىڭعى تولقىن اعادان» قاتارلى كوپ ولەڭى اۋىل ەكونوميكاسى مەن مادەنيتىندەگى ەلەۋلى وزگەرىستەردى بەينەلەۋگە ارنالعان. اقىن بۇل تاقىرىپقا «جاقسى مالشى مەن جالقاۋ مالشىنىڭ ايتىسى»، «ايماقتىڭ 20 جىلدىعىنا»، «تويعا تارتۋ» اتتى تولعاۋ، داستاندارىن دا ارنادى.

تابيعات ليريكالارى دا اقىننىڭ كوپ جىرلاعان تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى. «قوبدا وزەن»، «بەسبوگدانىڭ قويناۋى»، «تۋعان ولكە»، «بوكەن تاۋ»، «بەس بوگدانىڭ تۇلعاسى» سەكىلدى ولەڭدەرىندە ەدجى مەكەننىڭ قوينى تولعان بايلىعىن، ونى يەگەرىپ، جەر كەلبەتىن وزگەرتىپ جاتقان ادامدارىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەگىمەن  بايلانىستىرا سۋرەتتەيدى. ال «كوپ ايەل الۋشىعا»، «حوشۋن دارعىعا»، «قاپىشقا»، «تۇركىستانعا»، «ەرىنشەكتەرگە»، «الدامشى»، «كورىكبايعا»، «بارماق باستى، كوز قىستى»، ء«بىر دوسقا»، «تورسىقپايدىڭ تولعاۋى» اتتى ولەڭدەرىندە قوعام دامۋىن كەرى تارتۋشى كۇشتەردىڭ مىنەز-قۇلقىنداعى كەلەڭسىز جايلار، مەشەۋلىك، مادەنيەتسىزدىك، توعىشارلىق، جالقاۋلىق، سالاقتىق سەكىلدى كەلەڭسىزدىكتەردى  قاتال سىنعا الادى. ول كىسى «وركەندەۋ» گازەتىندە جۋرناليست بولىپ قىزمەت ەتكەن كەزدەرىندە ولەڭ فورماسىنداعى فەلەتوننىڭ جاڭا ۇلگىسىن قالىپتاستىردى. 

اقتان شىعارماشىلىعىندا ونىڭ پوەمالارى ەلەۋلى ورىندا تۇر. ول «بۇركىت» (1959 ج.), «دوسىمبەك-بالقيا» (1964 ج.), ء«ومىر جولى» (1972 ج)/ اياقتالماعان پوەمالارىندا موڭعوليا قازاقتارىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق جاڭارۋ الدىنداعى الەۋمەتتىك تۇرمىسىن تەرەڭ اشىپ كورسەتەدى. «بۇركىت» پوەماسى اقىن پوەزياسىنىڭ شوقتىعى بيىك بەلەسى. سونىمەن قاتار اقتان اقىن موڭعولياداعى قازاق ادەبيەتىندە درامالىق شىعارماعا تىڭعا تۇرەن سالىپ، العاشقى دراماتۋرگ جازۋشىسى اتاندى. مۋزىكالى دراما تەاتردىڭ پەردەسى تۇڭعىش رەت اقىننىڭ تىرناقالدى درامالىق تۋىندىسى «ەرمالايمەن» (1940 ج.) اشىلدى.

مۇنان باسقا اۆتور قالامىنان «قالقامان مامىر»، «جاس ورەن»، «جامال»، «قالىڭ مال»، «اقايشا» سياقتى درامالىق شىعارمالار تۋدى. تۋما تالانت يەسى، قالامى جۇيرىك اقىن اقتان شىعارمالارى قازاق، مونعول، ورىس تىلىندە جارىق كورىپ، بىرنەشە ادەبي-كوركەم جيناقتارعا ەندى. مەرزىمدى ء باسپاسوز بەتتەرى ارقىلى دا قالىڭ وقىرمانعا جەتتى.  ونىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى سلوۆاك تىلىندە جارىق كورگەن ەكەن. ياكۋتيانىڭ تۇركى تەكتى ساحا وقىرماندارى اقتان ولەڭدەرىن ءوز انا تىلىندە وقيدى دەگەن دەرەك بار. «شىعارمالارى» جانە «تاڭدامالىلارى» مونعول تىلىنە اۋدارىلىپ، بىرنەشە رەت باسىلىپ شىقتى. سونداي-اق، ورىس، چەح، قىتاي، ۆەتنام، بۋرياد، ساحا، التاي، تىۆا تىلدەرىنە اۋدارىلىپ جارىققا شىعارىلعان.

كورنەكتى جازۋشى، قوعام قايراتكەرى قۇرمانحان مۇقاماديۇلى (1923-1964) موڭعولياداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى. مۇعالىمدەر مەكتەبىن بىتىرگەننەن كەيىن 1948-1950 جىلدارى ارالىعىندا ماسكەۋدە اسكەري جوعارى ءبىلىم العان ول،وسى ۋاقىت ىشىندە ورىس ءتىلىن جەتىك مەڭگەردى. سونىڭ ارقاسىندا ۇلى ورىس ادەبيەتى مەن الەم ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك تۋىندىلارىمەن ءجىتى تانىستى. كەيىن بايان-ولگي ايماعىنا ورالعان سوڭ ەل باسقارىپ، رەسمي ورگانداردا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارىپ،  ساياسي تۇلعاعا اينالدى. سونىمەن قاتار كوركەم ادەبيەت سالاسىندا قاجىرلى ەڭبەك ەتىپ، ارتىندا وشپەس ءىز قالدىرعان ۇلكەن جازۋشى دەڭگەيىنە كوتەرىلدى.ونىڭ «جۇت الا ما، جۇرت الا ما؟» دەگەن كوركەم وچەركى وسى ەلدەگى قازاق باسپاسوزىندەگى ءداستۇرلى مالشارۋاشىلىعىنىڭ وززەكتى ماسەلەلەرىن كوتەرگەن العاشقى سۇبەلى ەڭبەك ەكەندىگى كەزىندە عىلىمي ديسسەرتاتسيامىزعا ارقاۋ بولعان.

قۇرمانحان  دراماتۋرگ، اۋدارماشى رەتىندە دە مونعوليا ادەبيەتىنە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. 1956 جىلى مونعول جەرىندە شاڭىراق كوتەرگەن قازاق ۇلتتىق تەاترىنىڭ ساحناسى «كەزەڭ ۇستىندە» اتتى پەساسىمەن كاسىبي جاڭا باعىتقا بەت تۇزەگەن. جازۋشى رەتىندە ق. مۇقامادۇلىنىڭ قالامىنان تۋعان شىعارمالار اتى اڭىزعا اينالعان شىعىستانۋشى، اكادەميك ب. رينچەننىڭ اۋدارۋىمەن تىۆا، ورىس تىلدەرىندە جارىققا شىعۋىنىڭ ءوزى ونىڭ قارىمدى قالامگەر ەكەندىگىن اڭعارتادى. ال، قۇرمانحان اعانىڭ ءوزى موڭعولدىڭ جاڭا زامان ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىسى د. ناتساگدورجىنىڭ ايگىلى «جۇمباق توبەلەر» وپەراسىنىڭ ليبەراتتوسى مەن بىرنەشە اڭگىمە، ولەڭدەرىن قازاق تىلىندە سويلەتتى. بۇل دا ونىڭ سۋرەتكەر رەتىندەگى تالعامى مەن تابىندىلىعىنىڭ دەڭگەيىن كورسەتسە كەرەك.

         كورنەكتى جازۋشى، مونعولياداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى قۇرمانحان مۇقاماديۇلىنىڭ تاڭداۋلى شىعارمالارىنىڭ جەكە جيناقتارى مونعول تىلىندە ۇلانباتىردا، قازاق تىلىندە ولگي قالاسىندا بىرنەشە رەت باسىلىپ، وقىرمان قاۋىمنىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن بولاتىن.

         مونعولياداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا رومان جانرىن اكەلگەن جازۋشىلار قاتارىنا ماعاۋيا سۇلتانياۇلى، ەلەۋسىز مۇقاماديۇلى، يسلام قابىشۇلى، قاۋيا ارىسبايۇلى، جامليقا شالۇلى، شەريازدان نىعىشۇلى، سۇلتان تاۋكەيۇلى سىندى جازۋشىلار جاتقىزىلادى.

         جالپى اتالمىش ەلدەگى قازاق ادەبيەتى ءتۇرلى جانرلار بويىنشا كەڭ ورىستەپ جان-جاقتى دامىدى. ايتالىق، ساتيرا سالاسىندا اقتان اقىن نەگىزىن سالعان ءۇردىستى كاكەي جاڭجۋڭۇلى، باتاي ماقابىلۇلى جالعاستىردى. كاكەي اسا تالانتتى ساتيريك بولۋمەن قاتار ليريك اقىن رەتىندە دە تانىلعان ءىرى تۇلعا.

         كاكەي جاڭجۇڭۇلى الماتىداعى اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ 1971 جىلعى تۇلەگى. وتە ءبىلىمدى ءارى دارىندى قالامگەر قازاق ادەبيەتنىڭ جاڭا سيپاتتا دامىپ، قالىپتاسۋىنا زور ۇلەس قوستى. 1982–1993 جىلى موڭعولياداعى قازاق ادەبيەتى كەڭەسىن باسقاردى. ادەبي «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ قىزمەت ەتتى. وسى جىلداردا ادەبيەت اۋىلىنا بەت بۇرعان كوپتەگەن جاستاردىڭ ىشىندە كاكەي جاڭجۇڭۇلىنىڭ تاربيەسىن كورمەگەنى كەم دە كەم. ول قالامىنىڭ جەلى بار تالاي جاستى ادەبيەت دەگەن كيەلى الەمگە تارتىپ، ونىڭ قىر سىرىنا باۋلىعان ەدى. ول كىسىنىڭ ءتىل، ادەبيەت، تاريح، ەتنوگرافيا، ونەر سالاسىنداعى ءبىلىمىنىڭ تەلەگەي تەڭىز تەرەڭدىگىنە تالاي جاندار ءتانتى بولدى.

         كاكەي جاڭجۇڭۇلى — موڭعولياداعى قازاق ورتا مەكتەپتەرىنە ارناپ ادەبيەت وقۋلىعىن دايىنداعان ادىسكەر عالىم دا ەدى. مونعول جەرىندە ايتىس ونەرىنىڭ قانات جايۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى، ەتنو ءان ونەرىنىڭ توبىن قۇرىپ، حالىققا ناسيحاتتادى. قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن، اسىل قازىناسىن جيناپ، بىرنەشە كىتاپتى جارىققا شىعاردى.ءوز قالامىنان تۋعان ونشاقتى جىر جيناقتارى مەن ءازىل-سىقاق اڭگىمەلەرى قازاق جانە مونعول تىلدەرىندە جاريالاندى.

         «جاڭا ءومىر» گازەتىندە ءتىلشى، جاۋاپتى حاتشى، رەداكتور، جازۋشىلار كەڭەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان بۇگىنگى تاڭدا ولگي قالاسىندا تۇراتىن شىناي راحمەتۇلىنىڭ دا وسى ەلدىڭ ادەبي ومىرىندە ويىپ تۇرىپ العان ورنى بار. شىنايدىڭ «وي ۇشقىر»، «ارمانىم اق تۇلپارىم»، «ەركە كيىك»، «قاراگەر»، «كيەلى ساقينا»، ء«حۇسلين وچ» كىتابى موڭعول تىلىندە، «ايەل مۇڭى»، «وسپان باتىر»، «ناۋرىز جىرى»، «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ اتا-تەك شەجىرەسى» «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ اقيقات تاريحى» سەكىلدى كوپتەگەن كىتاپتارىن جارىققا شىعارعان جازۋشى كوركەم ادەبيەتتىڭ بارلىق جانرىندا دەردىك قالام تارتتى.

ايماق تەاترىندا بىرنەشە پەساسى ساحنالاندى. كوپتەگەن مونعول شىعارمالارىن قازاقشاعا، ءى.ەسەنبەرليننىڭ «قاھار» رومانىن، و.بوكەەۆ، ك.سەگىزباەۆ اڭگىمەلەرىن موڭعول تىلىنە اۋداردى. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ادەبي مۇرالارىن جيناقتاپ، اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ «عاحليا»، «جيھانشا» كىتاپتارىن، «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ داستۇرلىك اۋىز ادەبيەتى» كولەمدى عىلىمي ەڭبەگىن جازعان. «اقبوتا» اڭگىمەسىنە «جالىن» باسپاسىنىڭ، «يمان» پوەماسىنا اقتان بابيۇلى اتىنداعى سىيلىق بەرىلگەن.

 «موڭعولياداعى قازاق حالقى» (2007 ج.), «الاشاپقىن» (2008 ج.), «داريعا» پوۆەست (2008 ج.), «موڭعول قازاق داستۇرىندەگى ۇقساستىق» عىلىمي ەسسە (2009 ج.), «سالت-سانا» (2011 ج.) ەىبەكتەرىن جارىققا شىعاردى.

مونعولياداعى قازاق ادەبيەتى سىن، زەرتتەۋ سالاسى بويىنشا دا ءوز قولتاڭباسى بار قالامگەرلەر شوعىرىن قالىپتاستىردى. ەلدەگى حالىق اۋىز ادەبيەتىن زەرتتەۋ سالاسىنا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قابيداشش قالياسقارۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اقەدىل تويشانۇلى دەن قويىپ ءوز ەڭبەكتەرىمەن سۇبەلى ۇلەس قوسسا، شىعارماشىلىق شەبەرلىك ماسەلەسىن زەرتتەپ زەردەلەۋگە، كاسىبي تۇرعىدان تالداۋعا ياكي ءىلياسۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى: قۋانعان جۇماحانۇلى،  ەسەنگۇل كاپقىزى، قينالعان جىلقىايدار اتسالىستى.

كوركەم اۋدارما سالاسىندا قاھار ويناقبايۇلى، جامليقا شالۇلى، مونعولحان بەستايۇلى، جۇكەل قامايۇلى، اباي ماۋقاراۇلى جانە وسى جولداردىڭ اۆتورى وزىندىك ۇلەسىن قوسقانىن اتاپ ايتۋ ءلازىم.

مونعولياداعى قازاق ادەبيەتى – بۇگىنگە دەيىن ءبىرشاما عىلىمي-زەرتتەۋلەرگە نىسان بولعان اۋقىمدى سالا. دەگەنمەن، ءالى دە بولسا ونىڭ قاراستىرىلماعان تىڭ سالالارى جەتكىلىكتى. سوندىقتان، بىرەر عىلىمي زەرتتەۋلەر، ديسسەرتاتسيالارمەن ول شەكتەلمەك ەمەس. ونى كەشەندى تۇردە زەرتتەپ، ءبىرتۇتاس قازاق ادەبيەتىندەگى ورنىن بەلگىلەۋگە ارنايى عىلىمي جوبالار تاعايىندالىپ، دەربەس ينستيتۋت قۇرىلىپ اينالىسسا، قازاق رۋحانياتىنا قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس بولار ەدى.

Abai.kz