بولاتبەك تولەپبەرگەن، قازاق راديوسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، قر پرەزيدەنتى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جەلتوقسان كوتەرىلىسىن زەرتتەۋشى:

بولاتبەك تولەپبەرگەن، قازاق راديوسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، قر پرەزيدەنتى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جەلتوقسان كوتەرىلىسىن زەرتتەۋشى:

– ءسىز جەلتوقسان وقيعاسىن ءبىراز جىل­­دار­دان بەرى زەرتتەدىڭىز. وسىعان قاتىس­تى بىرنەشە كىتاپ شىعارىپ، تىڭ دەرەك­تەر تابۋعا تىرىستىڭىز. جالپى، سىزگە بۇل وقيعانى زەرتتەۋگە نە تۇرتكى بولدى؟

– مەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان ەمەس­پىن. ول كەزدە مەن مەكتەپ وقۋشىسى بولا­تىنمىن. بىراق 2006 جىلى ەلىمىزدە 1986 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا بولعان جاستاردىڭ جاپپاي نارازىلىق شارالارىن زەرتتەۋگە ارنالعان عالىمدار مەن قو­عام­دىق ۇيىم وكىلدەرىنەن تۇراتىن ارنايى زەرت­تەۋ توبى قۇرىلدى. مەن سول توپتىڭ قۇرا­مىندا بولدىم. وسىلايشا بۇل تاقى­رىپ­تى زەرتتەۋگە مۇمكىندىك الدىم. جەل­توق­سان ءىسى بويىنشا كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ 15 توم­نان تۇراتىن ماتەريالدارى بار. مۇندا كوتەرىلىس قالاي باستالدى، نەدەن تۋىندادى، بۇعان قانشا ادام قاتىستى، جالپى، وسى وقي­عاعا قاتىستى ىستەردىڭ بارلىعىنىڭ قۇجات­­تارىنىڭ كوشىرمەلەرى ساقتالعان. ماعان وسى جازبالارمەن تانىسۋدىڭ ءساتى تۋدى. وسىلايشا بۇل ماتەريالدارعا سىلتە­مە جاساۋ ارقىلى ءبىز «جەلتوقسان-86» دە­گەن اتپەن ون تومدىق ەستەلىكتەر، قۇجاتتار، ماقا­لالار جيناعىن شىعاردىق. بۇل ال­تىن­بەك سارسەنباەۆ قورىنىڭ قولداۋىمەن جارىق­قا شىقتى. ونىڭ ىشىندە تىڭ دەرەك­تەر، سۋرەتتەر، قۇجاتتار، ناقتى ىسكە قاتىستى كۋاگەرلەردىڭ ەستەلىكتەرى، جەلتوقسانعا قاتىسقان ادام­دار­دىڭ ايتقاندارى جازىل­عان. مەندە وسىدان كەيىن بۇل وقيعانى تە­رەڭ زەرتتەۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتتى. سوسىن بۇل وقي­عانى تىڭعىلىقتى زەرتتەي باستادىق.

– زەرتتەۋ بارىسىندا جەلتوقسان وقي­­عا­سىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەردى اشا ال­دىڭىز با الدە بۇل مۇمكىن بولمادى ما؟

– كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ ماتە­ريال­دا­رىندا كوپتەگەن تىڭ دۇنيەلەر بار. وسى قۇ­جات­تاردى عىلىمي، رۋحاني اينالىمعا قوستىق دەپ ايتا الامىن. ەندى بۇل كوپشى­لىك­كە ارنالماعانىمەن، كوزى قاراقتى، تاريحقا قىزىعۋشىلىعى جوعارى ازاماتتار ءۇشىن وتە قاجەت دۇنيە دەپ ەسەپتەيمىن. ول ەندى اركىم­نىڭ ءوزىنىڭ تانۋىنا، زەرتتەۋىنە بايلانىستى، جالپى، كەز كەلگەن ادام بۇل شىعارمادان وزىنە قاجەتتى مالىمەتتەرىن تابا الادى. ودان كەيىن 2006 جىلى ء«بىز بىل­مەيتىن جەلتوقسان» دەگەن كىتاپ شىعار­دىم. ارادا ءۇش-ءتورت جىل وتكەن سوڭ، «جەل­توق­سان قارلىعاشتارى» اتتى ەڭبەگىم جارىق كوردى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىن كوتەرگەندە ءبىز ءبىر نارسەنى ەرەكشە ەسكەرۋىمىز كەرەك. ول كەزدەگى قازاق قىزدارىنىڭ قاي­سار­لىعىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. جەل­توق­سان جەن­دەت­تەرى الاڭداعى اشىق ايقاستا ۇل، قىز دەپ جانا­شىرلىقپەن قاراعان جوق. جان­تالاس قۋعىندا قىزىل جاعالىلار ءنوپىر­دىڭ ارتىن­دا قالىپ قويعان نازىك جانداردى شالىپ قۇلاتىپ، شاشتان سۇيرەپ، كولىككە توعىتىپ وتىرعىزدى. وسىنداي كەزدە كەيبىر جىگىتتەر اسكەريلەردىڭ تۇزاعىنان قىزداردى قۇتقارۋ ءۇشىن قايتا كەلىپ جاتتى. بۇل جەردە الاڭدا جىگىتتەردى قايراۋ ءۇشىن، نامىس وتىن جانشۋ ءۇشىن قىزدارىمىز الاڭنان كەتپەي، قايسار­لىق كورسەتكەن. الاڭدا قازاق قىز­دا­رىن ۇرىپ-سوعىپ جاتىر دەگەندى ەستي سالا جەتىپ، اتوي سالعان ەر جىگىتتەر از بولمادى. سونىڭ ءبىرى – حالىق قاhارمانى قايرات رىس­قۇل­­بە­كوۆ. ول ءوزىنىڭ تۇرمەدە وتىرىپ جازعان حا­تىن­دا اتالعان جايت تۋراسىندا تومەن­دە­گىشە سىر شەرتەدى. «...مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، ەر ادام­­دار تۇرماق، اڭ ەكەش اڭدار دا ۇر­عا­شى­سىنا ءمۇيىز يا بولماسا تۇياعىن كوتەرمەيدى. ال ءبىز ءبارىمىز اڭ ەمەس، ادامزاتتىڭ ۇلى ادام­بىز، سوندىقتان ەر ادام ايەل زاتىنا قول كوتەرىپ، قول جۇمساۋعا ءتيىس ەمەس، اۋەلى، ەش قۇقىعى جوق. مىنە، قىسقاشا ايتقاندا، وسىنداي تۇسىنىكپەن، ايەل زاتىنا ەر بولىپ ءوز قول ۇشىمدى بەرىپ، كومەكتەسۋ ءۇشىن بار­عا­نىم راس. سول جەردە قولىمنان كەل­گەن­شە كومەك­تەسكەنىم دە راس. ول ءۇشىن ءالى كۇنگە دەيىن وكىنبەيمىن، كەرىسىنشە، ۇلكەن ماق­تا­نىش تۇتامىن. بىراق ءبىر قۇداي ءوزى – كۋا، ادام بالاسىن ەشقاشان ولتىرگەنىم جوق. مۇنداي ايۋاندىق جاساۋ مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى. ەشقاشان... ەش ۋاقىتتا!.. ال ايەل زاتىنا ايۋاندىقپەن قول كوتەرىپ، شاشىنان تارتىپ، كوكپارشا سۇيرەگەنى ءۇشىن ءبىر ميلي­تسيانى ۇرىپ-سوققانىم دا راس. ول ادام كۇنى بۇگىنگە دەيىن امان-ەسەن، زىر جۇگىرىپ ءجۇر. ءوز قولىممەن جاساعان بار تەرىس قىلىق، بار قىلمىسىم – وسى عانا!..» – دەپ ءوزىنىڭ تۇرمەدە وتىرىپ جازعان حاتىندا قايرات اعىنان اقتارىلادى. سوندىقتان قازاق قىزدارىنىڭ قايسارلىعىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ ءۇشىن «جەل­توق­سان قارلىعاشتارى» دەگەن كىتاپ شىعار­دىم. ارينە، قايراتتار اراشا تۇسكەنىمەن، تاعدىر تالايىمەن جەندەتتەردىڭ تالاۋىنا تاپ كەلگەن قىزداردىڭ بارلىعىن قۇتقارۋ مۇمكىن بولمادى. ءلاززات اسانوۆا، ءسابيرا مۇحا­مەدجانوۆا جانە كەنجەگۇل مول­دا­نا­زاروۆا سىندى بىرقاتار قازاقتىڭ قايسار قىزدارى قاپيادا، ءتۇرلى جاعدايلاردا كوز جۇمدى. كوتەرىلىستەن كەيىن «كىنالىلەر» جەدەل ىزدەستىرىلىپ، تەز ارادا تۇرلىشە دەڭ­گەيدە جازالارىن الدى. ەڭ اۋىرى، ەكى ادام ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. ءبىرى – قايرات رىس­قۇل­بەكوۆ، ەكىنشىسى – مىرزاعۇل ابدىقۇلوۆ. سوڭ­عى ازاماتتىڭ ءىسى قايتا قارالىپ، 20 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرۋمەن الماس­تى­رىلدى. ءولىم جازاسىن كۇتىپ اباقتىدا وتىر­عان قايرات رىسقۇلبەكوۆ قۇپيا جاع­دايدا كوز جۇمسا، الاڭدا العان سوققىدان ءتىل تارتپاي كەتكەن قىرشىن جاس ەربول سى­پاتاەۆ بولا­تىن. ون تومدىق «كونستيتۋ­تسيا­لىق سوت­تىڭ جەل­توقسان وقيعاسى تۋرالى» ىسىندەگى دەرەك­تەر بويىنشا سوت­تال­عان­داردىڭ سانى 100 ادامنان اسادى. ال ولاردىڭ 22-ءسى – قىزدار. ياعني 20 جاس ارۋ باس بوس­تان­دىعىنان ايى­رىل­­عان، ەكەۋى ەڭبەكپەن تۇزەۋ جازاسىنا كەسىل­گەن، بىرەۋى قارا جۇمىسقا جىبەرىلگەن. بىل­تىر 2012 جىلى «قاسيەتتىم – جەلتوق­سان» دەگەن كىتابىم شىقتى. بۇل ءماجىلىس دە­پۋ­تاتى نۇر­تاي سابيليانوۆتىڭ دەمەۋ­شى­لى­گى­مەن جارىق كوردى.

– قاراپ تۇرساڭىز، جەلتوقسان وقي­عا­سىنا قاتىستى قانشاما كىتاپتار شى­عىپ جاتىر. كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ دەرەگى بويىنشا ون تومدىق قۇجاتتار، ەستە­لىك­تەر، ماقالالار جيناعى جارىق كوردى. ودان كەيىن ء«بىز بىلمەيتىن جەل­توق­سان»، «جەل­توقسان قارلىعاشتارى»، «قاسيەت­تىم – جەلتوقسان» ت.ب. دا وسىعان قاتىستى ءتۇرلى تۋىندىلار شىعىپ جا­تىر. جەل­توق­سان وقيعاسى تاقىرىبىن جەت­كىلىكتى زەردەلەپ بولدىق دەي الامىز با؟

– جوق. جەلتوقسان كوتەرىلىسى ءالى تولىق زەرت­تەلىپ ءبىتتى دەپ ايتا المايمىن. ءبىز تەك شەتىن عانا شولىپ شىقتىق. تالعات ايت­باي­ۇلى، كولباي ادىربەكۇلى سەكىلدى جا­زۋ­شىلار جەلتوقسانعا قاتىستى ءبىراز زەرت­تەۋ­لەر جۇرگىزدى. سونىمەن بىرگە بىرقاتار جۋر­ناليستەر دە بۇل تاقىرىپتا قالام تەربەدى. بىراق مۇنىمەن قازاققا ازاتتىق الىپ بەرگەن بۇل كوتەرىلىس تولىق زەرتتەلدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. شىنىن ايتقاندا، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن بۇل وقيعانىڭ اينا­لا­سىن­دا ءتيىپ-قاشىپ ءجۇرمىز. تەك 16 جەلتوقسان كەل­گەن­دە عانا جاپپاي وسى تاقىرىپتا جازامىز دا، ودان كەيىن توقتاپ قالامىز. بۇعان ارنايى ۋاقىتىن ءبولىپ، وسىنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ زەرتتەيتىن بولسا، ءالى دە كوپتەگەن تىڭ دۇنيە­لەر تابىلاتىنى ءسوزسىز. كونس­تي­تۋ­تسيالىق سوتتىڭ ماتەريالدارى نەگىزىندە ءبىراز دۇنيەلەر جاساۋعا بولادى. قازىر ءبىز بۇل وقيعاعا قاتىستى تەك پۋبليتسيستيكالىق سارىنداعى ماتەريالدار جازىپ ءجۇرمىز. بۇل ازدىق ەتەدى. سوندىقتان عىلىمي-مونو­گرا­فيالىق ەڭبەكتەر جازۋىمىز كەرەك. جەكە ادامنىڭ باستاماسىمەن جەلتوقسان وقيعا­سىن تولىق زەرتتەۋ مۇمكىن ەمەس. نەگە وسىعان قاتىستى مەملەكەت تاراپىنان ار­نايى باعدارلاما قابىلداماسقا؟ قارجى ءبولىنىپ، كەشەندى جۇمىستار جاسالىناتىن بولسا، ءبىز بۇل وقيعانىڭ قىر-سىرىن ءالى دە تەرەڭىرەك اشار ەدىك. بيىلعى جىلى قازاق تاريحىن ۇلتتىق مۇددەگە ساي، ۇلتتىق تۇرعىدان قايتا جازۋعا قاتىستى ارنايى «تاريح تولقى­نىن­داعى حالىق» باع­دار­لا­ماسىن قابىلدادىق. بۇل وقيعانى زەرتتەۋدى نەگە وسى جوباعا ەنگىز­بەسكە؟ قالاي دەسەك تە جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىستى سۇبەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋى قاجەت. ويتكەنى جەل­توقسان وقيعاسى اياق استىنان بولعان كوتە­رىلىس ەمەس. وسىدان ءبىراز بۇرىن 1986 جىل­عى جەلتوقسان وقيعاسىنا ارنالعان «جەل­توقسان – ازاتتىق رۋحى، تاۋەلسىزدىك تاڭى!» اتتى جيناق ديسكى­لەردى جارىققا شىعاردىق. ءۇش ديسكىدەن تۇراتىن جيناقتىڭ ءبىرىنشى ديس­كىسىنە الاڭدا شىرقالعان اندەر مەن جەلتوقساندى جىرلاعان اندەر مەن كۇيلەر، ەكىنشى ديسكىگە «جەلتوقسان الاۋى» دەرەكتى ءفيلمى مەن حالىق قاhارمانى قايرات رىسقۇلبەكوۆتى ەسكە الۋ كەشى، ءۇشىنشى ديسكىگە «اللاجار» كوركەمسۋرەتتى ءفيلمى، جەلتوق­سان وقيعا­سىنا قاتىسۋ­شى­لار­دىڭ ەستەلىكتەرى، تاقى­رىپقا ساي كىتاپ­تار، كوركەم شىعار­مالار مەن فوتو مالى­مەتتەر توپتاستىرىلعان. بۇل جيناق ديس­كىلەرىنە كەزىندە جەلتوقسان الا­ڭىندا شىرقالعان «مەنىڭ قازاق­ستانىم»، بۇگىندە ول ەلىمىزدىڭ ءانۇرانىنا اينالدى، «اتا­مە­كەن»، «جەلتوق­سان تاعىلىمى»، «جەل­توقسان جەلى»، «بوستان­دىقتىڭ بويتۇ­مارى – جەل­توق­سان»، «قارا باۋىر قاسقالداق»، «جەل­­توق­سان مارشى» جانە «جەلتوقسان جاستا­رى مارشى» سىندى جەلتوقسان كوتە­رى­لىسىنە ارنالعان اندەر­ ەنگىزىلگەن. نەگىزى، بۇگىنگى جاس ۇرپاق­پەن قاتار، جەلتوقسان وقي­عاسىن جۇرەگىنەن وتكىز­گەن قايسار ۇل-قىزدارىمىز ءۇشىن بۇل جيناق – وتە قۇندى دۇنيە. كىسىنى ويعا جەتە­لەيدى، نامىسىڭدى وياتادى، جىگەرىڭدى جاني­دى. سوندىقتان جەل­توقسان وقيعاسىن ءتۇرلى-ءتۇرلى قىرلارىنان ناسي­حات­تاۋعا بولادى. ماسە­لەن، كىتاپ شىعارۋ جا­عى­نان كەلەتىن بولساق، ارينە، كىتاپ شىعارۋ ءىسى وڭاي ەمەس. بىراق 300-400 دانامەن شىققان كىتاپ كىمگە جەتە­دى؟ سوندىقتان ءبىز «جەلتوقسان – ازاتتىق رۋحى، تاۋەلسىزدىك تاڭى!» اتتى جيناق ديسكى­سىنە ون شاقتى كىتاپ­تىڭ ەلەكتروندى نۇسقا­سىن ەنگىزدىك. وندا بەلگىلى جازۋشى تۇرىسبەك ساۋكە­تاەۆ­تىڭ «اي قاراڭعىسى» رومانىنان باستاپ، جۋرناليست جاقسىباي سامراتتىڭ «بىتەۋ جارا» دەرەكتى رومانىنا دەيىن ورنا­لاس­تى­رىلعان. ودان بولەك، جەلتوقسانعا قاتىستى ەستەلىكتەر، جەكەلەگەن اۆتورلاردىڭ شىعار­عان كىتاپتارىنىڭ ءبارىنىڭ ەلەكتروندى نۇس­قاسىن شىعاردىق. سونىمەن بىرگە سول كەزدە الاڭدا تۇسىرىلگەن فوتولاردى كىرگىزدىك. وسىنى ناسيحاتتاۋ بارىسىندا الماتى قالا­سىنىڭ ءبىراز مەكتەپتەرىندە بولدىق، جوو-لاردا، كىتاپ­حانالاردا ستۋدەنتتەرمەن كەز­دە­سۋلەر وتكىزدىك. جالپى، قالام ۇستاعان قاۋىم جەل­توقساندى بىلەمىز دە، بىراق بۇقارا قاۋىمنىڭ ول تۋرالى ماعلۇماتى از. سوندىق­تان جەل­توقسان كوتەرىلىسىن ناسي­حات­تاۋدىڭ باسقا دا فورمالارىن تابۋىمىز كەرەك. ەگەر دەرەكتى فيلمدەر تۇسىرىلسە، كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە قالاتىن ەدى. وتكەندە جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ەڭ العاش باستاعان جىگىتتەردىڭ ءبىرى قۇر­مان­عازى ايتمىر­زاەۆ­تىڭ تۋعان جەرى اقتوبەگە بارىپ، حالىقپەن كەزدەسۋ ۇيىم­داستىردىق. اقتوبە ۋني­ۆەر­سي­تەتىنىڭ جاستار سارايىنا مىڭنان اسا ادام جينالدى. ديسكىلەردى كورسەتتىك. سون­دا باي­قا­عانىم، وبلىس وڭىرىن­دەگى جاس­تار­دىڭ كوپ­شى­لىگى جەل­توق­سان وقي­عا­سىن جەتىك بىلمەيدى. ارينە، 16 جەل­توقساندا الماتى مەن استا­نادا جەل­توق­سان­شىلارمەن كەزدە­سۋ­لەر ۇيىمداستىرىلىپ جاتا­دى. ال وبلىس­تاردا مۇنداي شارالار مۇلدەم از جۇر­گىزىلەدى. اقتوبەدە ستۋدەنتتەرگە دەرەكتى فيلمدەردى كورسەتتىك. سوندا جاستاردىڭ كوبى «اللاجار» ءفيلمىن كورمەگەن بولىپ شىقتى. ەندى بۇل فيلم دە الماتىدا ءبىرلى-جارىم ادام­دار­دىڭ قولىندا ديسكىلەردە ساقتاۋلى تۇرعان شىعار. بىراق ونى نەگە وتان­دىق تەلە­ار­نالاردا كورسەتپەسكە؟ سون­دىقتان، شىنىن ايتقاندا، جەلتوقسان وقي­عالارىنا قاتىستى دەرەكتەردىڭ بارلىعى ءالى كۇنگە دەيىن رۋحاني اينالىمعا تولىق تۇسكەن جوق دەپ ەسەپتەيمىن. مىسالى، مەن «جەل­توقسان-86» دەگەن سايت اشىپ وتىرمىن. ەندى جەلتوقسانعا قاتىستى كىتاپ بولسىن، ديسكى بولسىن، فيلم – بار­لىعىن وسىعان ەنگى­زە­تىن بولامىن. اقتوبەدەگى جىگىتتەر «جەل­توق­سانعا قاتىستى كىتاپتاردى كىتاپحانالاردان تاپپايمىز، ينتەرنەتتە دە بۇعان قاتىستى مالىمەتتەر از» دەيدى. ەگەر سايت اشىپ، وسى دۇنيەلەردىڭ بارلىعىن توپتاستىرىپ قوي­ساق، كوپشىلىك سايتقا ەركىن كىرىپ، ماتە­ريال­دارمەن تانى­سىپ، ونى ارى قاراي ناسيحاتتار ەدى. ونىمەن قوسا وبلىس­تاردا، اۋدانداردا قولدارىندا جەلتوقسانعا قاتىستى تىڭ دەرەكتەرى بار ازاماتتار بار. ولار دا سايتقا كىرىپ، وزدە­رىنىڭ قولدارىنداعى مالىمەتتەردى قالدىرا الادى. سونىمەن بىرگە تاۋەلسىزدىك كۇنى قارسا­ڭىندا جەل­توق­سان وقيعا­سىنا قاتىستى اندەر مەن كۇيلەر ورىن­دالاتىن كونتسەرتتەر ۇيىمداستىرىلسا، بۇل جاستارعا كەرەمەت رۋح، كۇش بەرەتىن ەدى.

– مۇراعاتتاعى دەرەكتەرگە قول جەت­كى­زۋ­گە قانداي دا ءبىر كەدەرگىلەر كەزدەستى مە؟

– جاسىراتىنى جوق، وتكەن زاماننىڭ قول­جاز­با ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاۋمەن، جۇيە­لەۋمەن جانە سيپاتتاۋمەن شۇعىلداناتىن مۇراعات مەكەمەسىنە كىرەردە ءبىراز قيىن­دىق بولدى. الماتىداعى مۇراعاتتاردا جەلتوق­سان وقيعاسىنا قاتىستى ءبىراز دەرەك­تەر بار. ءبىز 2006 جىلى قۇزىرلى ورگانعا رەسمي حات جىبەردىك. سول كەزدە قالا پروكۋ­رورىنىڭ كومەك­شىسى: «سىزدەر قانداي ماق­سات­تا مۇرا­عاتتى اقتارماقسىزدار؟ نە ءۇشىن زەرت­تەمەك­شىسىزدەر؟» دەپ سۇرادى. العا­شىندا ولار «جارايدى، كومەكتەسەمىز» دەدى دە، بىراق مۇراعاتقا كىرۋگە، قانداي دا ءبىر قۇجاتتاردى الۋعا، تانىسۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. نەگىزى، مۇنداي مەكەمەلەرگە كىرۋ ءۇشىن ەرەكشە رۇقسات كەرەك. قۇزىرلى ورگان­دار­مەن بىرگە بارىپ، ارنايى رۇقساتپەن عانا مۇراعاتتاعى قۇجاتتارمەن تانىسا الاسىڭ. ونسىز مۇمكىن ەمەس ەكەن. دەگەنمەن ءوزىمىز تاپقان بار مالىمەتتەردى كىتاپقا ەنگىزگەندە كەدەرگىلەر كەزدەسكەن جوق.

– ەندى بۇل وقيعانىڭ قاشان تولىق باعاسىن الارىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. دەگەنمەن جەكە ازامات رەتىن­دە بۇعان قاتىستى پىكىرىڭىز قالاي؟

– قالاي دەسەك تە، بۇل وقيعاعا قاتىستى دەرەكتەردىڭ بارلىعىن بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن حالىق ءبىلۋى كەرەك. جۇرتشىلىقتىڭ ساياسي ساناسى ساقايعان كەزدە عانا بۇل وزدىگىنەن اشىلاتىن بولادى. بۇقارا قاۋىم «نەگە بۇل وقيعاعا ءالى تولىق ساياسي باعا بەرىلمەي وتىر؟» دەپ سۇراعاندا عانا ءبىر ناتيجەگە قول جەتكىزەتىن بولامىز. شىنىندا دا، بۇل وقيعاعا قاتىستى سول كەزدە كەڭەس ۇكىمەتىن جاقتاعان كەيبىر ازاماتتار ءالى دە بار بولعاندىقتان، ولار مۇنىڭ ساياسي باعاسىن الۋىنا ىقىلاستى ەمەس. وسىنداي كەدەرگىلەر ءالى كۇنگە دەيىن بايقالىپ كەلەدى.

– قازىر جەلتوقسانشىلاردىڭ ءبىر ەمەس، جەتى-سەگىز ۇيىمى بار. «جەل­توق­سان اقيقاتى»، «جەلتوقسان-86»، «جەل­توق­سان جاڭعىرىعى»، «جەلتوقسان قى­ران­دارى»، «جەلتوقسان رۋحى»، «نا­عىز جەل­توقسان» سەكىلدى كەتە بەرەدى. ولار كوبىنە جينالا قالسا، وتىرىستارىنىڭ اياعى داۋمەن، ايقايمەن اياقتالادى. نەگە ولاي؟ جالپى، وسى كوتەرىلىسكە باي­لانىستى جەلتوقساندىقتاردىڭ كوز­قاراسىن ءبىر ارناعا توعىستىرۋ مۇم­كىن بە؟

– ولاردى بىرىكتىرۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايمىن. ويتكەنى 1986 جىلى بويىندا مىسى بار، نامىسى بار جاستار الاڭعا شىقتى. قازىر دە بۇل كىسىلەردىڭ بويىنان سول ورشىلدىكتى بايقايمىن. مۇنى ەندى زاڭ­دى دەپ قابىلداۋعا بولادى. ءبىر جاعىنان، ولاردىڭ كەيبىر وتىرىستاردا قىزبالىققا سالىنۋىنا قۇزىرلى ورگانداردىڭ دا كىناسى بولۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە ولار بىرىكپەي، جان-جاقتا شاشىراپ جۇرسە، وزدەرىنىڭ قۇقىق­­تارىن قورعاۋعا، وزدەرىنە لايىقتى مارتەبەسىن تالاپ ەتۋگە ىقپالى بولمايدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە بۇل قايسى­بى­رەۋ­لەرگە قاجەت سەكىلدى. بىراق جەلتوقسان ۇيىم­دارى باسشىلارىنىڭ بارلىعىمەن مەن جاقسى ارالاسامىن. ولاردىڭ ويلا­رىن­دا ءالى دە بولسا، بيىل جەلتوقسان وقيعا­سىنا 27 جىل تولسا دا، ساياسي باعا بەرىل­مەي كەلە جاتقانىنا ىشتەي قىن­جى­لادى. ەندى ولاردى ءبىر يدەياعا، ءبىر ارناعا توعىستىرۋ الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى ماسەلە دەپ ويلايمىن.

– كەيدە قايسىبىر ساياساتكەرلەر «قا­زاق­قا تاۋەلسىزدىك وڭاي كەلدى، شىعىنسىز بولدى» دەگەن سەكىلدى پىكىرلەرىن ايتىپ قا­لىپ جاتادى. ءسىز بۇعان نە دەر ەدىڭىز؟

– البەتتە، بۇل – جاڭساق پىكىر. مىسالى، 1986 جىلعى وقيعانى الىپ قارايتىن بول­ساق، قالايشا حالىق اياق استىنان كوتەرىلىپ كەتتى، نەگە بىردەن بۇرق ەتىپ اتىلدى؟ ويلا­نىپ قاراساق، مۇنىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتىر. قازاقتىڭ باسىنداعى تراگەديا ۇر­پاق­تان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلگەن. ما­سەلەن، جەلتوقساندىق جىگىت قۇرمانعازى ايتمىر­زاەۆتىڭ اتالارى رەپرەسسيا كەزىندە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان. مىنە، وسىنى اكەلەرى ىلعي بالالارىنا ايتىپ وتىرعان. ء«بىز قالايدا تاۋەلسىزدىككە جەتۋىمىز كەرەك، ازاتتىققا قول جەتكىزۋىگە ءتيىسپىز» دەگەن سەكىل­دى ۇرپاق بويىنا دەربەستىك الۋدى ۇعىن­دىرعان. كوپ قازاقتىڭ وتباسىندا ازات­تىق­تىڭ اق تاڭى ايتىلدى دەپ ەسەپتەيمىن. مىنە، بالا كەزىنەن وسىنداي تۇسىنىك قالىپتاسقان قۇر­­مانعازى سەكىلدى جىگىتتەر شىن مانىندە جەل­توقسان كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىردى. وسى سەكىل­دى اشتىقتى كورگەن، رەپرەسسيانى كورگەن، نەبىر زۇلماتتاردى كورگەن، ءتىپتى 50-60-جىلدارى دا رەپرەسسسيا جالعاستى، وسىدان كەيىن جاستاردىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسىلىعى رەتىندە جاسىرىن ۇيىمدارى قۇرىلدى، وسىلايشا حالىقتىڭ بويىنداعى ازاتتىققا دەگەن يممۋنيتەت ساقتالىپ ءجۇرىپ، اقىرى 1986 جىلى بىردەن بۇرق ەتە ءتۇستى. سوندىقتان مۇنىڭ ءبارىن ءالى دە زەرتتەپ، وعان شىنايى ساياسي باعاسىن بەرۋگە ءتيىسپىز. قالاي دەسەك تە، تاۋەلسىزدىك قازاققا وڭاي كەلگەن جوق. 1986 جىلى جاستار قانشا زارداپ شەك­تى، الاڭ قانعا بوكتى. اتىلدى، سوتتالدى. سون­دىق­تان ازاتتىققا ادام شىعىنىنسىز جەتتىك دەۋ دۇرىس ەمەس.

– جەلتوقسان رۋحىن جاس ۇرپاققا ءوز دارە­جەسىندە ۇعىندىرا الىپ ءجۇرمىز بە؟

– جوق. ەلىمىزدە جەلتوقسان وقيعاسىن جاستارعا ناسيحاتتاۋ جۇمىستارىنا كوڭىلىم تولمايدى. مىسالى، 5-سىنىپتىڭ وقۋلى­عىندا جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى ءبىر عانا ابزاتس بەرىلگەن. جەلتوقسان جاقىن­داعان كەزدە عانا ءبىرلى-جارىم مەكتەپتەردە اشىق ساباقتار ءوتىپ جاتادى. از ۋاقىتتا بالا نەنى ۇعادى؟ سوندىقتان بۇعان قاتىستى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇيەلى تۇردە جۇرگى­زۋىمىز قاجەت. جەلتوقسان وقيعاسىنا ارنالعان سايت اشىلسا، كوتەرىلىسكە قاتىستى ماعلۇ­مات­تار مەكتەپ وقۋلىقتارىنا كەڭىرەك ەنگىزىلسە، كينو تۇسىرىلسە، تەاترلاردا وسى تۇرعىدا ءتۇرلى قويىلىمدار ءجۇرىپ جاتسا، كونتسەرتتەر وتكىزىلسە، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. وسىلاردىڭ بارلىعى كەشەندى تۇردە جۇرگىزىلگەندە عانا جاس ۇرپاق جەلتوقسان رۋحىن ءوز دەڭگەيىندە ۇعىناتىن بولادى. ال ازىرگە بۇلاي ايتۋ – بىزگە ەرتە. شىنداپ كەلگەندە، قازىر وتاندىق تاريحتى زەردەلەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ وتىرمىز. سوناۋ باعزى زامانعى دەرەكتەردى ىزدەپ، ەلىمىز تۇرماق، شەتەلدىك مۇراعاتتارعا شاپقىلاپ كەتتىك. بىراق بەرگى تاريحىمىز – جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى ءبىر ماقالا جازىلدى ما؟ تاريحشىلار قاتىسقان جينا­لىستاردا وسى ماسەلە كوتەرىلدى مە؟ جوق. مەن ءوز باسىم ونى ەستىگەن ەمەسپىن. شىن مانىسىنە كەلگەندە، ەلىمىزدە ورىن العان اشتىق، رەپرەسسيانىڭ ءوزى دۇرىس زەرتتەلىپ وتىرعان جوق. سوندىقتان ءالى 30 جىلعا تولماعان جەلتوقساندى حالىققا جۇيەلى تۇردە ءتۇسىندىرىپ وتىرمىز دەۋ ارتىق ايتقان­دىق بولار ەدى. باسقا-باسقا، بۇعان قاتىستى ەلىمىزدەگى مۇراعاتتارعا كىرۋدىڭ وزىنە ۇلكەن تالاپ قويىلعان، ال ەندى 70-80 جىل ءوتىپ كەتكەن 31-37-جىلعى زۇلماتتارعا بايلا­نىس­تى مۇراعاتتارعا كىرىپ زەرتتەۋدە دە كەدەر­گىلەر كەزدەسەدى دەپ ويلايمىن. ماسەلەن، ءبىز شەتەلدىڭ مۇراعاتتارىن اقتا­را­مىز، بىراق ءوزىمىزدىڭ مۇراعاتتار تولىق زەرت­تەلىپ جاتقان جوق. وعان كىرۋ ءۇشىن توس­قاۋىلدار قويىلعان. ەرەكشە رۇقسات كەرەك.
 

الاشقا ايتار داتىم...

ۇلتجاندى ازاماتتار ءتىل، ءدىن، تاريح ماسەلەلەرىنە قاتىستى ويلارىن ايقاي­لاپ، شۋ شىعارىپ ايتۋىنىڭ كەرەگى جوق. مۇنى ناقتى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسپىز. ماسەلەن، جەلتوقساندىقتار، عالىمدار، تاريحشىلار، اقىن-جازۋ­شى­لار، جۋرناليستەر جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ناسيحاتتاۋدىڭ ءتۇرلى فورمالارىن تابۋى قاجەت. بۇعان قاتىستى اندەر شىعارىپ، فيلمدەر كورسەتىپ، كىتاپتار جازىپ، ءتىپتى ايماقتاردا كونتسەرتتىك شارالار ۇيىمداستىرۋعا بولادى. مۇنىڭ بارلىعىن بيلىك شەشۋى كەرەك دەپ، ولارعا قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. ءتىپتى شەنەۋنىكتەر ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزبەدى دەپ رەنجۋدىڭ دە كەرەگى جوق. ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ ءوزى بىرىگىپ، ناقتى جوبالاردى قولعا الۋى ءتيىس. ەگەر تىنىمسىز قيمىلداي بەرسەك، ونىڭ ناتيجەسى شىعادى. قازاق تاريحىنا قا­تىس­تى مەملەكەت تاراپىنان بولىنەتىن قارجىنىڭ ءبىر بولىگىن جىلدىڭ باسىندا ۇسى­نىستار ايتىپ، جەلتوقسان وقيعاسىن تولىق زەرتتەتۋگە بولدىرۋگە بولادى. وسى­لايشا جەلتوقسان وقيعاسىن «تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسىنا ەنگى­زۋىمىز كەرەك. تەك وسىنداي باستاما كوتەرىپ، جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزگەندە عانا جەلتوقسان وقيعاسىنا ساياسي باعا بەرىلەدى.

اۆتور: سەرىك جۇماباەۆ

"الاش ايناسى" گازەتى