رەسەيلىك تانىمال ەكونوميست عالىم ميحايل دەلياگيننىڭ «وسنوۆى ۆنەشنەي پوليتيكي روسسي – ماتريتسا ۆنەشنەي پوليتيكي روسسي» اتتى عىلىمي ماقالاسىن وقىعان كوزى اشىق ادامنىڭ بەي-جاي قالماسى انىق. ويتكەنى، بۇل ماتەريالداعى اۆتوردىڭ وي-تۇجىرىمدارى ەرىكسىز ويعا سالادى. ماتىندىك نۇسقاسى «ناش سوۆرەمەننيك» اتتى رەسەيلىك جۋرنالدا جاريالانعان ەكەن. ماقالا نەگىزىنەن رەسەيدىڭ سىرتقى ساياسي باسىمدىقتارىن ايقىنداۋعا ارنالعان. ءوزىنىڭ جاساعان گەوساياسي تالداۋىنىڭ قورىتىندىسىن م. دەلياگين تومەندەگىدەي ماتريتسالىق تابليتسا تۇرىندە كورسەتىپ، وقىرمانعا كورنەكىلىكپەن تۇسىندىرۋگە تىرىسىپتى:

2-ءنشى سۋرەتتەگى كەستەنى قاراڭىز!

تولىعىراق قاراساڭىز: http://www.cprf.info/news/articles/inter/45536.html

رەسەيلىك تانىمال ەكونوميست عالىم ميحايل دەلياگيننىڭ «وسنوۆى ۆنەشنەي پوليتيكي روسسي – ماتريتسا ۆنەشنەي پوليتيكي روسسي» اتتى عىلىمي ماقالاسىن وقىعان كوزى اشىق ادامنىڭ بەي-جاي قالماسى انىق. ويتكەنى، بۇل ماتەريالداعى اۆتوردىڭ وي-تۇجىرىمدارى ەرىكسىز ويعا سالادى. ماتىندىك نۇسقاسى «ناش سوۆرەمەننيك» اتتى رەسەيلىك جۋرنالدا جاريالانعان ەكەن. ماقالا نەگىزىنەن رەسەيدىڭ سىرتقى ساياسي باسىمدىقتارىن ايقىنداۋعا ارنالعان. ءوزىنىڭ جاساعان گەوساياسي تالداۋىنىڭ قورىتىندىسىن م. دەلياگين تومەندەگىدەي ماتريتسالىق تابليتسا تۇرىندە كورسەتىپ، وقىرمانعا كورنەكىلىكپەن تۇسىندىرۋگە تىرىسىپتى:

2-ءنشى سۋرەتتەگى كەستەنى قاراڭىز!

تولىعىراق قاراساڭىز: http://www.cprf.info/news/articles/inter/45536.html

م. دەلياگيننىڭ بىلگىر عالىم ەكەنى جالپى تانىلعان، ونىڭ جاساعان مىنا ماتريتسالىق تابليتساسىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن كوپ ءسوزدىڭ قاجەتى جوق. كوزگە ۇرىپ تۇرعانى - پوستكەڭەستىك كەڭىستىككە قاتىستى رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتى ءۇشىن باسىم باعىت - لەپ بەلگىمەن تاڭبالانعان ەكونوميكالىق ەكسپانسيا (باسىپ الۋ) ەكەندىگى.  وسى جەردە، ماسەلەگە تەرەڭدەمەي تۇرىپ، م. دەلياگين دەگەن اۆتوردىڭ كىم ەكەنىنە توقتالا كەتكەنىمىز ءجون. ايتپەسە، وقىرماننىڭ كوكەيىندە: - «رەسەيلىك سىرتقى ساياساتتىڭ باعىتىن ايقىندايتىنداي دەلياگين دەگەن كىم سونشا؟» - دەگەن سۇراقتىڭ تۋىندارى ءسوزسىز. دەلياگيننىڭ بەدەلى كۇمانسىز، ول قاراپايىم عالىم عانا ەمەس، رەسەيلىك بيلىككە اقىل-كەڭەس بەرۋشى، «اۋزى دۋالى»، ساياسي سالماعى بار قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى. رەسەيدىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى ب.ەلتسيننەن باستاپ، ءتۇرلى ۋاقىتتاردا س.يگناتەۆ، ا.كۋليكوۆ، ب.نەمتسوۆ، يۋ.ماسليۋكوۆ، ن.اكسەنەنكو، ە.پريماكوۆ، م.كاسيانوۆ سياقتى پرەمەر-مينيسترلەر مەن ۆيتسە-پرەمەرلەردىڭ كەڭەسشىلەرى بولعان. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ءىى-سىنىپتى مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى دەگەن رەسمي اتاعى بار. رف پرەزيدەنتى ب. ەلتسيننەن جەكە العىس العان. ءوزى عالىم: ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، مگيمو-نىڭ زەرتتەۋشى-پروفەسسورى، تسزيلين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (قىتاي) قۇرمەتتى پروفەسسورى، راەن اكادەميگى، ۆ.ۆ.لەونتەۆتىڭ «ەكونوميكاداعى جەتىستىكتەرى ءۇشىن» مەدالىنىڭ يەگەرى. رەسەيدەن تىس، تمد، اقش، گەرمانيا، فرانتسيا، فينليانديا، قىتاي، ينديا سياقتى الەمنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە جارىق كورگەن مىڭنان استام عىلىمي ماقالانىڭ، ون ءۇش ءىرى مونوگرافيانىڭ اۆتورى. «گەوپوليتيكا» حالىقارالىق اناليتيكالىق جۋرنالىنىڭ ساراپشىسى ءارى تۇراقتى اۆتورى. 1998 جىلى گلوباليزاتسيا پروبلەمالارىنىڭ ينستيتۋتىن قۇرعان (يپروگ). قازىر وسى ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى. جاس بولسا دا ناعىز عالىم، دانا ساياساتكەر. تولىعىراق تانىسقىڭىز كەلسە: http://delyagin.ru/biography/

ەندى، سول م. دەلياگين جوعارىدا اتالعان عىلىمي ماقالاسىندا پوستكەڭەستىك ەلدەر تۋرالى، ونىڭ ىشىندە قازاقستانعا قاتىستى نە دەگەنىنە توقتالايىق. پوستكەڭەستىك ەلدەر جايلى: «...ني ودنو يز پوستسوۆەتسكيح گوسۋدارستۆ (ەدينستۆەننىم ي نە بەسسپورنىم يسكليۋچەنيەم ياۆلياەتسيا ساما روسسيا) نە پرودەمونستريروۆالو سپوسوبنوستي ك ساموستوياتەلنومۋ رازۆيتيۋ ي داجە سۋششەستۆوۆانيۋ. يح دەگراداتسيا وچەۆيدنا. زا يسكليۋچەنيەم پريبالتيكي، پوددەرجيۆاەموي ي كونتروليرۋەموي ەۆروسويۋزوم، پوستسوۆەتسكوە پروسترانستۆو گەنەريرۋەت حاوس، زاحلەستىۆايۋششي روسسيۋ. روسسيا ۆىنۋجدەنا ليكۆيديروۆات ەتوت حاوس، دليا چەگو نەوبحوديمو وبەسپەچيت رازۆيتيە پوستسوۆەتسكوگو پروسترانستۆا، پرينوسياششەە پريبىل روسسي ي ەە بيزنەسۋ (تاك كاك نا پروستوە كورملەنيە سووتۆەتستۆۋيۋششيح ستران نە حۆاتيت نيكاكيح رەسۋرسوۆ; زا ەتو نە سموگ ۆزياتسيا داجە زاپاد). دليا وبەسپەچەنيا رازۆيتيا پوستسوۆەتسكوگو پروسترانستۆا روسسيا دولجنا كونتروليروۆات ەگو» - دەيدى. بۇل تۇجىرىمنان تاۋەلسىز ەلمىز دەپ، 22 جىلدان استام ۋاقىت ەركىندىككە ەلىتىپ جۇرگەن ەگەمەن ەلدەردى دەلياگيننىڭ كوزىنە دە ىلمەي، تەرەزەسى تەڭ ەلدەرگە مۇلدەم تەڭەمەي تۇرعانىن بايقايمىز. رەسەيسىز ولاردىڭ كۇندەرى قاراڭ بولماق...

قازاقستان تۋرالى بولسا: «...ستراتەگيچەسكوي تسەليۋ ياۆلياەتسيا ۆوسسوەدينەنيە ۆ رامكاح ەدينوگو گوسۋدارستۆا روسسي، بەلورۋسسي ي كازاحستانا، ا زاتەم ي ۋكراينى (زا يسكليۋچەنيەم، ۆەروياتنو، زاپادنوي) كاك ستران، ەكونوميكي كوتورىح وبرازۋيۋت ەدينىي كومپلەكس، نە سپوسوبنىي ك نورمالنومۋ فۋنكتسيونيروۆانيۋ ۆ رازدەلەننوم سوستوياني. ۆەسما سۋششەستۆەننىم ياۆلياەتسيا ي نەۆوزموجنوست سوزدانيا پولنوتسەننوي گرانيتسى روسسي س ەتيمي سترانامي، ۆ تو ۆرەميا كاك ۆنەشنيە گرانيتسى بەلورۋسسي ي ۋكراينى ۆ وسنوۆنوم ۋناسلەدوۆانى وت سسسر، ا گرانيتسا كازاحستانا س وستالنىمي گوسۋدارستۆامي سرەدنەي ازي چاستيۋ وبۋستروەنا، چاستيۋ نوسيت ەستەستۆەننىي حاراكتەر ي پوتومۋ پودداەتسيا وبۋسترويستۆۋ وتنوسيتەلنو لەگكو» - دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازعان. تىپتەن: ۆوسسوەدينەنيە ۆ رامكاح ەدينوگو گوسۋدارستۆا دەپ استىن سىزىپ تۇرىپ جازعان (ءبىز ءماتىن ءۇزىندىسىنىڭ ءۇتىر-نۇكتەسىنە تيىسپەي، قاز-قالپىندا، اۆتورلىق نۇسقادا بەرىپ وتىرمىز) . ودان ارى قاراي م. دەلياگين ءوزىنىڭ ويىن: «...وبەدينەننوە گوسۋدارستۆو موجەت راسشيرياتسيا زا سچەت پريسوەدينەنيا ك نەمۋ درۋگيح گوسۋدارستۆ، ەسلي ەتو ەكونوميچەسكي تسەلەسووبرازنو، ودناكو يزلوجەننايا كونفيگۋراتسيا ياۆلياەتسيا مينيمالنو تسەلەسووبرازنوي... ۆ ستراتەگيچەسكوم پلانە نەوبحوديمو راسسماتريۆات نە تولكو رۋسسكيح، نو ي ۆسە ناسەلەنيە پوستسوۆەتسكوگو پروسترانستۆا، وبلادايۋششەە رۋسسكوي يلي بليزكيمي ك نەي كۋلتۋرامي، كاك رازدەلەننىي نارود (پودوبنو رازدەلەننىم نەمەتسكومۋ ي كورەيسكومۋ نارودام), وبەدينەنيە كوتوروگو نەيزبەجنو ي ياۆلياەتسيا ستراتەگيچەسكوي تسەليۋ روسسيسكوگو گوسۋدارستۆا... پرينتسيپيالنوي زاداچەي روسسي ياۆلياەتسيا سوحرانەنيە سۆوەگو دومينيروۆانيا ۆ سرەدنەي ازي ي وسوبەننو ۆ كازاحستانە. سيستەماتيچەسكوە ۆىتەسنەنيە ەە كيتايسكيم ۆليانيەم، وسۋششەستۆلياەموە ۆ توم چيسلە چەرەز شانحايسكۋيۋ ورگانيزاتسيۋ سوترۋدنيچەستۆا، دولجنو بىت وستانوۆلەنو ي پوۆەرنۋتو ۆسپيات» - دەپ وربىتە تۇسەدى. دەلياگيننىڭ ايتقاندارىنا قاراساق، رەسەيمەن وداقتاسۋ «قاسقىرعا قوي باقتىرعانمەن» تەڭ نارسە سياقتى كورىنەدى. رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتى ءۇشىن ورتا ازيا ەلدەرىن، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندى ۋىسىنان شىعارماۋ باستى ۇستانىم دەۋى دە الاڭداتادى. بۇل وي-تۇجىرىمداردى م. دەلياگين كەدەن وداعى يدەيادان ءالى شىنايى فاكتىگە اينالماعان كەزدە ايتىپ وتىر. 1990 جىلداردان بەرى رەسەيلىك بيلىككە اقىل ايتۋمەن كەلە جاتقان مەملەكەتتىك كەڭەسشىنىڭ پىكىرى جەردە قالماسى انىق، ونى ورىستار دەر كەزىندە قاپەرىنە الىپ، ءتيىستى ساياسي شەشىمدەر قابىلداپ، سىرتقى ساياسات سالاسىنداعى ءىس-ارەكەتتەرىندە باسشىلىققا الارى دا ءسوزسىز. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر.

سونىمەن قاتار، م. دەلياگين رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ 6 ءپرينتسيپىن اتاپ كورسەتەدى: ۆنەشنيايا پوليتيكا دولجنا ماكسيميزيروۆات ۆىگودى دليا ۆسەگو روسسيسكوگو وبششەستۆا ۆ تسەلوم; رازۋمنىي ەگويزم; كونسترۋكتيۆنىي رەۆانشيزم; بالانسيروۆانيە ينتەرەسوۆ; دوبروسوسەدستۆو; رازنووبرازيە. رەسەي بۇل پرينتسيپتەردى قانداي وداقتىڭ نەمەسە حالىقارالىق ۇيىمنىڭ مۇشەسى بولسا دا ۇنەمى باسشىلىققا الۋى ءتيىس. رەسەي ءۇشىن سانالى ەگويزمگە نەگىزدەلەتىن ۇلتتىق مۇددە قىمبات، سىرتى جىلتىراپ تۇرعانىمەن، ىشتەي ويلايتىنى بولەك، تۇپتەپ كەلگەندە ول ءوزىنىڭ دەگەنىن ىستەيدى.

ەندى، دەلياگين ايتقان «پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى رەسەيدىڭ سىرتقى ساياسي باسىمدىعى - ەكونوميكالىق ەكسپانسيا جاساۋ» دەگەن تۇجىرىمى قالاي جۇزەگە اسىپ جاتقانىنا قاراي ويىسايىق. وزگە تمد ەلدەرىنەن بۇرىن، ەڭ الدىمەن قازاقستان مۇشە بولىپ تابىلاتىن كەدەندىك وداق اۋقىمىنداعى ەكونوميكالىق حال-احۋالعا توقتالايىق. الدىمەن بىلتىرعى كورسەتكىشكە توقتالساق، كەدەندىك وداقتىڭ ىشىندەگى ءوزارا ساۋدا كولەمىندە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ۇلەسى -  65,2 %،  بەلورۋس رەسپۋبليكاسى – 23 %، قازاقستان رەسپۋبليكاسى - 11,8 % بولعان ەكەن. بۇل دەرەكتەن انىق كورىپ وتىرعانىمىزداي، ءوزارا ساۋدا-ساتتتىقتاعى بەلورۋستاردىڭ ۇلەسى قازاقتاردان ەكى ەسە كوپ بولسا، ورىستاردىڭ ۇلەسى بەلورۋستارمەن قازاقتاردىڭ ۇلەسىن قوسا العاننان ەكى ەسە كوپ...

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ستاتيستيكا جونىندەگى اگەنتتىگىنىڭ رەسمي مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، 2012 جىلى قازاقستاننىڭ كەدەن وداعى ەلدەرىمەن ءوزارا ساۋداسىنىڭ كولەمى 1,5 ميللياردقا جۋىق اقش دوللارىن قۇراعان: ەكسپورتىمىز 487 ميلليون دوللار (2011 جىلمەن سالىستىرعاندا 4,5 % از), يمپورت – 988 ميلليون اقش دوللارى  (24,1 % كوپ). ەكسپورت پەن يمپورتتىڭ ايىرماشىلىعى 2 ەسە. كەدەن وداعى ەلدەرىنە شىعاتىن قازاقستاندىق ەكسپورتتىڭ قۇرامىندا نەگىزىنەن مينەرالدى ونىمدەر كوپ (ەكسپورتتىڭ 43,4 %), مەتالدار مەن مەتالل ونىمدەرى (31,8 %), سونىمەن قاتار، حيميالىق ونەركاسىپ ونىمدەرى (12,0 %)[1]. قىسقاسى، نەگىزىنەن شيكىزات ونىمدەرى ەكەن.

قازاقستاننىڭ رەسەيدەن يمپورتىندا نەگىزىنەن مينەرالدى وتىندار (جالپى يمپورتتىڭ 26,9 %), ماشينالار مەن قۇرال-جابدىقتار (15 %), قارا مەتالل جانە ونىڭ ونىمدەرى (12,3 %). ال، بەلورۋس رەسپۋبليكاسىنىڭ ستاتيستيكالىق ورگاندارى جاريالاعان مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستاننىڭ ەكسپورتى مەن يمپورتىنىڭ اراسىندا ۇلكەن الشاقتىق بايقالادى. ءبىز بەلورۋسياعا ەكسپورتقا شىعارعاننان گورى، ول ەلدەن اناعۇرلىم كوپ يمپورتتايدى ەكەنبىز. بەلورۋسيا قازاقستانعا 635,3 ملن $ ەكسپورت شىعارسا، بىزدەن 92,3 ملن $ يمپورتتاعان. ايىرماشىلىق 7 ەسەدەي.  بەلورۋستاردىڭ رەسەيگە  ەكسپورتى 11 859,4 ملن $ بولسا، ورىستاردان يمپورتتاعانى - 21 409,1 ملن $. ايىرماشىلىق 2 ەسەدەي.

ەندى، 2013 جىلدىڭ 4-ءشى توقسانىنداعى كەدەندىك ستاتيستيكا بويىنشا، جىل باسىنان بەرى ءوزارا ەكسپورت-يمپورتتىڭ كولەمىن قاراستىرايىق. رەسەيدىڭ ەكسپورتى (اقش دولارىمەن): قازاقستانعا 11 127 280,9 مىڭ، بەلورۋسسياعا 15 252 733,6. قازاقستاننىڭ ەكسپورتى (اقش دولارىمەن): رەسەيگە 4 072 504,6 مىڭ، بەلورۋسسياعا 56 870,5 مىڭ. بەلورۋسسيانىڭ ەكسپورتى (اقش دولارىمەن): رەسەيگە 11 097 942,4 مىڭ، قازاقستانعا 544 959,1 مىڭ. كەدەن وداعىندا ءوزارا ساۋدادا وزىپ تۇرعان رەسەي فەدەراتسياسى بولىپ تابىلادى، ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، ونىڭ ۇلەسى – 62,2 %، بەلورۋسيا – 26,6 %، قازاقستاندىكى – 11,2 %. الدىڭعى جىلمەن سالىستىرساق، قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ەكسپورت-يمپورتتىڭ ارا-سالماعى ءۇش ەسەگە، قازاقستان مەن بەلورۋسسيا اراسىنداعى ەكسپورت-يمپورتتىڭ ايىرماشىلىعى ون ەسەگە جۋىقتاعان. ياعني، سولتۇستىك كورشىمىز ءۇشىن بۇل وداق ءتيىمدى. كەدەن وداعىنا كىرسەك، ارزان تاۋارلارعا قارىق بولامىز دەگەن ءۇمىتىمىز اقتالعان جوق. كەرىسىنشە، قىمباتشىلىق كۇن وتكەن سايىن قالتانى قاعىپ، القىمنان قىسىپ بارادى. ونىڭ زارداپتارى قانداي بولىپ جاتقانىن كورىپ ءجۇرمىز، تۇپتەپ كەلگەندە، بۇدان مەملەكەت تە، جەكە ازاماتتار دا زيان شەگۋدە. كەدەندىك وداق اۋقىمىندا اۆتوموبيلدەردى ەكسپورتتاۋ سالاسىندا دا رەسەيدىڭ ايدارىنان جەل ەسىپ تۇر.  قازاقستانداعى ەڭ كوپ ساتىلاتىن رەسەيلىك اۆتوموبيلدەر، كەدەندىك وداققا كىرگەلى بەرى قازاقستاندىق اۆتوسالونداردىڭ ساتۋ رەيتينگىندە ورىس اۆتوتەحنيكاسى ءبىرىنشى ورىندى بەرمەي كەلەدى. تەك ءبىر عانا «لادا» اۆتوكولىگىنىڭ قازاقستاندىق اۆتونارىقتاعى ساتىلۋ ۇلەسى بىلتىر 51,7 % جەتسە، بيىل 40  % تاقاۋ بولىپ وتىر. بۇعان ەندى گاز، ۋاز، كاماز سياقتى تازا رەسەيلىك ماركالار مەن ورىس جەرىندە قۇراستىرىلاتىن شەتەلدىك ماركالاردى قوسساق، قازاقستانداعى ساتىلاتىن رەسەيلىك اۆتوونەركاسىپ ونىمدەرىنىڭ ءبىزدىڭ ىشكى نارىعىمىزدا الاتىن ۇلەسى 50 % كوپ دەگەن ءسوز. باسقاشا ايتساق، قازاقستاندا ساتىلاتىن ءاربىر ەكىنشى جاڭا اۆتوموبيل رەسەيلىك بولىپ وتىر. بۇل ەكونوميكالىق ەكسپانسيا ەمەي نەمەنە؟ ءپۋتيننىڭ «ۋتيليزاتسيا» جاساۋ تۋرالى زاڭى بۇرىن كەدەن ودىعىنان تىس جەردە جاسالعان كولىكتەرگە عانا قولدانىلسا،  ەندى، 2014 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ، كەدەن وداعىندا جاسالعان اۆتوكولىكتەردىڭ باعاسىنا دا قوسىمشا قۇن قوسىلادى. زاڭدا بۇل «دوپولنيتەلنايا پلاتا زا ۋتيليزاتسيۋ «وتحودوۆ، وبرازوۆاۆشيحسيا ۆ رەزۋلتاتە ۋتراتى لەگكوۆىمي پاسساجيرسكيمي اۆتوموبيليامي، گرۋزوۆىمي اۆتوموبيليامي ي اۆتوبۋسامي سۆويح پوترەبيتەلسكيح سۆويستۆ»» دەپ كورسەتىلگەن. ەندى رەسەي نارىعىندا قازاقستاندا جيناقتالعان اۆتولاردىڭ باعاسى وزگە شەت ەلدەردەگىدەي بولىپ قىمباتتايدى. كاسىپكەرلەردىڭ ۇلتتىق پالا­تا­سىنىڭ ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا­لار دەپارتامەنتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ۆلاديمير پاك وتاندىق كاسىپكەرلەر ءۇشىن رەسەي رىنوگىندا ءالى دە كەدەرگىلەردىڭ كەزدەسەتىندىگىن ايتادى. «كەدەندىك وداق اياسىندا ءوز ونىمدەرىمىزدى ەكسپورتتاۋعا كەدەرگىلەر كوبەيىپ كەتتى. ماسەلەن، سوڭعى جىلدارى رەسەيگە شىعارىلىپ جاتقان اۆتوكولىكتەردى الساق بولادى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى ءبىز كورشىلەرىمىزدەن ءتيىمدى جاۋاپ الا الماي كەلەمىز»، – دەيدى ۆلاديمير پاك. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ەڭ الدىمەن وتاندىق شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. «ماسەلەن، قوسىمشا قۇن سالىعى دەگەن بار. ەگەر رەسەيدە الدەبىر بولشەك جاساپ شىعارىپ، ونى قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر ءوز وندىرىسىندە شىعارسا، قوسىمشا قۇن سالىعى 20 پايىزعا دەيىن ارتادى. بۇل قازاقستانداعى شاعىن جانە ورتا بيزنەستى تۇنشىقتىراتىن فاكتور. ەگەر شاعىن جانە ورتا بيزنەستى اياعىنان تۇرعىزىپ الماساق، باسقاسىنىڭ ءبارى بەكەر»، – دەيدى ول. ەلىمىزدە كاسىپتىڭ ماڭايىندا جۇرگەن ازاماتتار بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن كەدەندىك وداقتىڭ سالىق زاڭناماسىنا وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت دەگەن توقتامعا كەلۋدە. سوڭعى كەزدە كاسىپكەرلەر ەلىمىزدەگى شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىككە بايلانىس­تى باسقوسۋلار ءجيى وتكىزۋدە. وسى جونىندە وتاندىق باسپاسوزدە دە پىكىرىن اشىق ءبىلدىرىپ ءجۇر. 

نەگىزىندە، كەدەندىك وداق قۇرۋداعى باستى ماقسات – وعان مۇشە ەلدەردىڭ اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردى اشىق، ءمولدىر جانە ەشبىر كىدىرىس-كەدەرگىسىز دامىتۋ بولاتىن. بىراق، ءىس جۇزىندە بۇل يگى ماقساتقا جەتۋ وڭاي بولماي تۇر. بۇل تۋرالى قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر كەدەندىك وداق جۇمىس ىستەي باستاعان ساتتەن-اق زارلاپ كەلەدى. ءتىپتى، مينسكىدە وتكەن باسقوسۋدا قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ بۇل وداقتىڭ قىزمەتىن سىنعا العانى بەلگىلى. اسىرەسە، جۇك تاسىمالى، تاۋار ەكسپورتى، كەدەندىك راسىمدەۋ سالالارىندا كەدەرگىلەر ءالى كۇنگە دەيىن كوپ ەكەن. مىسالى، قازاقستاندا وندىرىلەتىن الكوگول ونىمدەرى رەسەي مەن بەلورۋس نارىعىنا كىرە الماي وتىر. ال، بۇل مەملەكەتتەردە وندىرىلگەن اراق-شاراپ ەلىمىزدىڭ دۇكەندەرىندە تولىپ تۇر. قازاقستان كەدەندىك باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى عۇسمان ءامىريننىڭ مالىمدەۋىنشە، 2013 جىلى رەسەيلىك جانە بەلورۋستىق الكوگول ونىمدەرىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە يمپورتى 22 % ارتقان، سويتە تۇرا، قازاقستاندىق ءسپيرتتى ىشىمدىكتەردىڭ كەدەن وداعىنا ەكسپورتتالۋى 16,5 % كەمىگەن ەكەن.

قازاقستاندىق ەت-ءسۇت ونىمدەرىنىڭ كەدەن وداعى ايماعىنا  ەكسپورتتالۋى دا ءماز ەمەس. مينسكىدە وتكەن جوعارعى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستە ەلباسى ن. نازارباەۆ وسىلاي دەپ سىن ايتىپ، مۇنداي كەدەرگىلەردىڭ رەسەي تاراپىنان بولعانىن جاسىرعان جوق: «قازاقستاننىڭ ەت ونىمدەرى ادەيى وتكىزىلمەيتىن جاعدايدا تۇر. ويتكەنى رەسەيدە ولارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سانيتارلىق سەرتيفيكاتتارىندا جوق نورمالاردى قولدانىپ كەلەدى. ال بەلورۋس ەلى جاڭا تەحنيكالىق رەگلامەنتتىڭ ەنگىزىلۋىنە بايلانىستى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىن رەسەي نارىعىنا ءتيىستى كولەمدە الىپ شىعا الماي وتىر. بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىكتەگى تەحنيكالىق رەگلامەنتتى كەڭەيتۋ بيزنەس ورتانى جاقسارتقىسى كەلەتىن قازاقستاننىڭ ساياساتىنا قايشى كەلۋدە». ياعني، رەسەيدىڭ مۇددەسىنە ورايلاستىرىلعان جاساندى بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر كەدەن وداعىنىڭ كەڭىردەگىنەن قىسىپ، وزگە مۇشە مەملەكەتتەر ءۇشىن تيىمدىلىگىن تومەندەتۋدە. ەكونوميست مامانداردىڭ جالپىتانىلعان پىكىرىنە سۇيەنسەك، كەدەندىك وداقتىڭ بىرەگەي كەدەن كودەكسى ازىرلەنگەندە رەسەيدىڭ مىسى باسىپ، رەسەيلىك كەدەندىك كودەكستىڭ قاعيدالارى مەن تالاپتارى نەگىزگە الىنىپ كەتكەن. وسىدان كەلىپ، كەدەندىك وداقتا رەسەيدىڭ مۇددەسى باسىم تۇراتىن سىڭارجاق جاعداي قالىپتاستى. بۇرىنعى فريترەيدەرلىك باعىتتاعى قازاقستاننىڭ دەربەس كەدەندىك كودەكسى  اياسىندا كەدەندىك الىم-سالىق ايتارلىقتاي تومەن بولسا، كەدەندىك وداقتىڭ ءبىرتۇتاس كودەكسى الىم-سالىقتاردىڭ دەڭگەيىن ايتارلىقتاي كوتەرىپ جىبەردى. ويتكەنى، ونىڭ نەگىزىندە رەسەيدىڭ پروتەكتسيونيستىك سيپاتتاعى بۇرىنعى كەدەندىك كودەكسى تۇر. كەدەن وداعىنىڭ اۋماعىندا جۇك تاسىمالداۋدىڭ قيىن ەكەنىن لوگيستيكالىق تاسىمالمەن اينالىسۋشىلار دا اۋەل باستان ايتىپ كەلەدى. جۇك تاسىمالىمەن اينالىسۋشىلار كەدەندىك راسىمدەۋدە اكىمشىلىك قاعازباستىلىق كوبەيىپ كەتۋىنەن شەكارالاردى كەسىپ ءوتۋدىڭ قيىنداعانىن، كەدەندىك بيۋروكراتيادان كوپ ۋاقىت جوعالتىپ وتىرعاندارىن ايتىپ نارازىلىق بىلدىرۋدە. مۇنىڭ بارلىعى تاسىمالداۋ شىعىندارىن ارتتىرىپ، تاۋارلاردىڭ بۇزىلۋىنا ىقپال ەتۋدە، تۇپتەپ كەلگەندە، تاسىمالداناتىن تاۋاردىڭ باعاسى شارىقتاپ قىمباتتاۋدا.

رەسەي تارابى قازاقستاندىق اتوم ونەركاسىبىنە ايتارلىقتاي ىقپال ەتىپ وتىرعانىن كوپتەگەن ساراپشىلار اشىق ايتۋدا. قازتاگ اگەتتتىگى كەزىندە اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ مالىمدەمەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، مىناداي حابارلاما تاراتقانى بار: «ارەست بىۆشەگو گلاۆى او «كازاتومپروم» مۋحتارا دجاكيشەۆا سۆيازان س راسشيرەنيەم ۆليانيا ۆ كازاحستانە روسسيسكوي گوسكورپوراتسي «روساتوم» ي گلاۆنوگو رازۆەدىۆاتەلنوگو ۋپراۆلەنيا گەنشتابا ۆوورۋجەننىح سيل روسسي (گرۋ), سووبششاەتسيا ۆ ديپلوماتيچەسكوي دەپەشە پوسولستۆا سشا وت 22 دەكابريا 2009 گودا، يمەيۋششەيسيا ۆ راسپورياجەني كازتاگ. «دەلو مۋحتارا دجاكيشەۆا، بىۆشەگو گلاۆى او «كازاتومپروم» ناپراۆلياەتسيا ۆ سۋد نا فونە روستا سلۋحوۆ ي پريچيناح ەگو ارەستا. نا ۆيدەو دوپروسوۆ، وپۋبليكوۆاننوم نا پورتالە Youtube, 4 نويابريا (2009 گودا – كازتاگ), م. دجاكيشەۆ ۋتۆەرجداەت، چتو ەگو ارەست سۆيازان سو ستراتەگيەي روسسي وگرانيچيت نەزاۆيسيموست كازاحستانا ۆ پرويزۆودستۆە يادەرنوگو توپليۆا»، - گوۆوريتسيا ۆ دەپەشە امەريكانسكوگو پوسولستۆا ۆ گوسدەپ سشا. سوگلاسنو دوكۋمەنتۋ، رياد نەزاۆيسيمىح كازاحستانسكيح ي روسسيسكيح اناليتيكوۆ سچيتايۋت، چتو «ۆيدەوزاپيسي موگلي سىگرات رول ۆ وتستاۆكە گلاۆى كازاحستانسكوگو كنب 8 دەكابريا».نوۆىي گلاۆا او «كازاتومپروم» ۆلاديمير شكولنيك وبياۆيل وب امبيتسيوزنىح پلاناح پرودولجيت ترانسفورماتسيۋ او «كازاتومپروم» ۆ پرويزۆوديتەليا پولنوگو تسيكلا. ودناكو سوبەسەدنيكي يز گەرماني ي كانادى وتمەتيلي پوتەريۋ اۆتونومي كازاتومپروما س تەح پور، كاك ۋبرالي م. دجاكيشەۆا. وني تاكجە نە يسكليۋچايۋت، چتو روسسيا سىگرالا رول ۆ ەتوي منوگوگراننوي درامە. http://kaztag.kz/?q=ru/content/61985

تەنگرينيۋس جازعانداي، 2012 جىلدانە باستاپ «قازاتومونەركاسىبى» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ تابىسى 40 %  ازايعان. http://tengrinews.kz/money/ekspertyi-prokommentirovali-padenie-pribyili-kazatomproma-239633/ ال رەسەيلىك اتومدىق سايت nuclear.ru مالىمەتى بويىنشا، بيىل «قازاتوم» تابىسى بەس ەسەگە ازايعان http://www.nuclear.ru/rus/press/news_company/2132387/

بانك سالاسىندا دا قىزۋ كۇرەس جۇرۋدە. رەسەيدىڭ سبەربانكى قازاقستانداعى ۇلەسىن ارتتىرۋعا بارىنشا كۇش سالۋدا. قازىر ول قازاقستانداعى ەڭ ءىرى جەتى بانكتىڭ ءبىرى. سبەربانك باسشىسى گەرمان گرەف تىپتەن، مەملەكەتتىك كومپانيالارعا قىزمەت كورسەتۋگە رەسەيلىك بانكتەردى جىبەرمەي وتىر دەپ قازاقستاننىڭ «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورىن ايىپتاعانى دا ەسىمىزدە (http://izvestia.ru/news/543763#ixzz2oAX9bGL4). سبەربانكتىڭ ارتىندا رەسەيدىڭ مۇددەسى تۇر. سبەربانكتەن باسقا الفابانك، ۆتب سياقتى ءىرى رەسەيلىك بانكتەر دە قازاقستاندىق قارجى نارىعىندا ايتارلىقتاي ۇلەسكە يە.

تەمىر جول سالاسىندا دا رەسەيلىكتەر دەمپينگتىك ساياسات جۇرگىزۋگە تىرىسۋدا. رەسەيلىك

ربك daily سايتى جازعانداي، «كازاحستان تەمير جولى» («كازاحستانسكيە جەلەزنىە دوروگي») زا پودپيسيۋ ۆيتسە-پرەزيدەنتا كومپاني ەرمەكا كيزاتوۆا وبراتيليس ۆ مينيستەرستۆو ترانسپورتا ي كوممۋنيكاتسي كازاحستانا س پروسبوي پرەدوتۆراتيت «اگرەسسيۆنۋيۋ دەمپينگوۆۋيۋ پوليتيكۋ روسسيسكيح كومپاني» ي سوزدات پرەفەرەنتسي مەستنىم وپەراتورام. ناتسيونالنايا كومپانيا «كازاحستان تەمير جولى» وبراتيلاس ۆ مينيستەرستۆو ترانسپورتا ي كوممۋنيكاتسي س پروسبوي «پرەدپرينيات مەرى پوددەرجكي كازاحستانسكيح وپەراتوروۆ وت ەكسپانسي ينوستراننىح ۆلادەلتسەۆ پودۆيجنوگو سوستاۆا». بولەە توگو، كومپانيا «كازاحستان تەمير جولى» حوچەت زاپرەتيت گرۋزوۆلادەلتسام سوترۋدنيچات سو ۆسەمي كومپانيامي، زا يسكليۋچەنيەم سۆوەي سترۋكتۋرنوي كومپاني  «كازترانسسەرۆيس». پيسمو س پودوبنىمي پرەتەنزيامي ي پرەدلوجەنيامي بىلو ادرەسوۆانو ي پرەمەر-مينيسترۋ كازاحستانا سەريكۋ احمەتوۆۋ كازاحستانسكوي اسسوتسياتسيەي پەرەۆوزچيكوۆ وپەراتوروۆ ۆاگونوۆ (كازاپو). اسسوتسياتسيا پرەدلاگاەت پرەدپرينيات انتيدەمپينگوۆىە مەرى، ا تاكجە رازرابوتات سيستەمۋ لگوت ي پرەفەرەنتسي، ستيمۋليرۋيۋششيح يسپولزوۆانيە كازاحستانسكوگو پاركا (چاستنىە سوبستۆەننيكي ۆلادەيۋت بولەە 50 تىس. ۆاگونامي). قازاقستاننىڭ تەمىر جولشىلارى دا جايدەن-جاي دابىل قاعىپ وتىرماعان بولار.تولىعىراق قاراساڭىز: http://www.zakon.kz/4536571-kazakhstan-zapreshhaet-gruzovladelcam.html

سەيىلبەك مۇساتاەۆ،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

(جالعاسى بار)

Abai.kz