ال ەندى، ەدىل قالماقتارى – ولار، وسى ويراتتاردىڭ قۇرامىندا بولعان كىشىگىرىم حالحالىق بۋرياتتاردىڭ تارماعى عانا. قالماق پەن بۋرياتتار جانە حالحالىق موڭعولدار، ازداعان ايىرىقتارى بولعانىمەن، وتە  ۇقساس تىلدە سويلەيدى.

ءوز ۋاقىتىندا، ورتالىق ازيا ەلدەرىن شاپقىنشىلىققا ۇشىراتىپ، قيلى زامانعا تۇسىرگەن، ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان كەزدە كۇندەي كۇركىرەگەن جوڭعار يمپەرياسىنىڭ كوشپەندىلەرى كەيىننەن قىتايدان، ناقتىراق ايتقاندا مانجۋرلاردان قىرعىن تاۋىپ، اۋپىرىمدەپ امان قالعان قالدىقتارى التاي تاۋىنا بارىپ پانالاپ، سول ارادا ورنىعىپ قالادى. ۇزاق عاسىرلار كولەمىندە ورىستار بۇلاردى «التاي تاتارلارى» دەپ اتاپ كەلگەن. التايلىقتار (ويراتتار) حاكاس پەن قىرعىز ءتىلىنىڭ ارالىق تىلىنە ۇقسايتىن، تۇركى ەلدەرىنىڭ قاتارىنا كىرەدى. (جالپى، رەسەي فەدەراتسياسىنداعى  تۇركىلەرگە: تاتار مەن باشقۇرت، سونداي-اق، ياكۋتپەن بىرگە التاي دەپ اتالاتىن ويراتتار مەن حاكاستار دا كىرەدى.) قازىرگى قاسىمىزداعى قىرعىزدار دا، التايلىق ويراتتار دا، سونىمەن قاتار، حاكاس جۇرتى دا ءوز زامانىنداعى ەنەساي (ەنيسەي) بويىن قاتار جايلاعان تۇتاس قاناتتاس ەلدەر دەۋگە بولادى. تاعى ايتارىمىز، قىرعىز بەن ويرات (قازىرگى التايلىقتار) كوشپەندىلەرى، سوناۋ XIII عاسىردىڭ باسىنان، قازىرگى تۋۆا (تۋبا) اۋماعىنان بەرى جىلجىعاندار ء(تىپتى، ەلىمىزبەن شەكارالاس قونعان ۇيعىرلاردىڭ ءوزى دە، كەزىندە ەنەساي قىرعىزدارىنان كۇيرەي جەڭىلىپ، (ۇيعىر قاعاناتى) اقتابان شۇبىرىندىعا ۇشىراپ، جان ساۋعالاپ، قازىرگى شىڭجان اۋماعىنا تەنتىرەپ كوشىپ كەلگەندەر).

ويرات - التايلىقتاردىڭ جالپى سەنىمى ء(دىنى) شاماندىق بولعانىمەن، كەيىننەن ورىستاردىڭ بوداندىعىنا تۇسكەن سوڭ، بۇلاردى كۇشپەن حريستيان دىنىنە ەنگىزەدى.

سوناۋ 552 جىلدارى وسى التاي تۇركىلەرى، ياعني، ويراتتار ءوز مەملەكەتىن قۇرىپ، استاناسىن ورحونعا كوشىرەدى. XIII عاسىردان باستاپ، شىڭعىس حان قۇرعان ۇلى تۇركى قاعاناتىنا باعىنىپ، يمپەريا قۇرامىنا كىرەدى. ال، XVII عاسىردىڭ سوڭىنان باستاپ، سوناۋ زاماندا ەنەساي (ەنيسەي) بويىنان الاتاۋ باۋىرىنا كەلىپ، قوڭىستانعان قىرعىزدىڭ كوشپەلى تايپالارىمەن بىرىگىپ، جوڭعار حاندىعىن قۇرادى. ءسويتىپ، ويراتتار ۇلانعاسىر اۋماقتى جاۋلاپ الىپ، تاريحتا جوڭعار حاندىعى اتالعان يمپەريانىڭ نەگىزىن قالايدى (ەدىل بويىنىڭ قالماقتارى، تۇركى حالقىنا جاتپايدى، ولار بۋريات تىلدەس حالىقتار). دەگەنمەن، وسىلاردىڭ ۇنەمى شاپقىنشىلىعىنان، توناۋىنان   ىزاسى شەگىنەن شىققان  شۇرشىتتەردىڭ ءبىر رەتكى جويقىن جورىعىنان (قىتايلىق گەنەرال پۋ دەنىڭ ارمياسىنان) كەيىن، بۇل حاندىق تاستالقان بولىپ قىيرايدى جانە ەلى وراسان زور قىرعىنعا ۇشىرايدى.

ەگەر جوڭعار ەلى تۋرالى قىسقاشا ايتار بولساق («قالماق» ءسوزى، «تاتار» دەگەن ءسوز سەكىلدى جالپىلاما اتاۋ عانا); 1635 جىلى وسى ويراتتىڭ باتۋر (باتىر) قونتايشىسى نەگىزىن قۇرعان جوڭعار حاندىعى دۇنيەگە كەلەدى. ول، قازىرگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك – شىعىس جاعىنا ورنالاسادى. 1640 جىلى جوڭعارلار، ياعني، ويراتتار «دالالىق جارعى» دەگەن اتپەن اسكەري جانە ازاماتتىق زاڭدار جيناعىن شىعارادى. تاعى ءبىر ەسكەرتەرىمىز، وسى، قۇرىلعان جوڭعار حاندىعىنىڭ ىرگەسىندەگى قىرعىزدار دا بۇلارعا اسكەري جاساق رەتىندە كىرىپ، قول بىرىكتىرەدى. تاريحي ەڭبەكتەرگە ۇڭىلگەنىمىزدە، سول كەزدەگى جوڭعار حاندىعىنىڭ ساربازدارىنىڭ سانى ءجۇز مىڭنان اسىپ جىعىلادى ەكەن. ولاردىڭ الپىس مىڭ جاۋىنگەرى قوڭتايشىنىڭ تۇراقتى اسكەرى بولعان.

جوڭعار حاندىعى ەلىنىڭ رۋحاني بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋدە تيبەت لامالارى دا ەلەۋلى ءرول اتقاردى.

الايدا, ويراتتار قۇرعان جوڭعار حاندىعىن قويا تۇرىپ، ءبىز ءارى قاراي قازىرگى التايلىقتار دەپ اتالعان ويرات ەلىنە ورالايىق. 

XVIII – XIX عاسىردا رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق ەزگىسىندە بولادى. توڭكەرىس كەزىندە، ياعني، 1922 جىلدارى رەسەي قۇرامىنداعى ويرات اۆتونوميالىق وبلىسى بولىپ قۇرىلادى. دەگەنمەن، 1948 جىلى بۇلار، رەسەي قۇرامىنداعى تاۋلى التاي اۆتونوميالىق وبلىسى دەپ اتالىپ، وزگەرتىلەدى (وسىسىن ءبىز تۇسىنبەدىك). 1990 جىلى تاۋلى التاي اۆتونومياسى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى التاي رەسپۋبليكاسى بولىپ قۇرىلادى.

ويرات – التايلىقتاردىڭ ءداستۇرلى كاسىبى: مال باعۋ، ەگىن سالۋ، سونداي-اق، ۇستالىقپەن اينالىسادى جانە سىرماق باسۋ، الاشا، كىلەم توقۋ، تەرى يلەۋ، زەرلەۋ بۇلاردىڭ اتا كاسىبىنىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. التايلىقتاردىڭ كونەدەن كەلە جاتقان باي اۋىز ادەبيەتى بار. ونى جىرلاۋشىلاردى قايشى دەپ اتايدى. وسى اۋىز ادەبيەتىنىڭ نۇسقالارى XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قاعاز بەتىنە تۇسىرىلە باستادى. كەيىنگى جىلدارى وسى ەلدىڭ ەپوس ۇلگىلەرىنىڭ جەتى تومى – «التاي باتىرلارى»، ياعني ايتقاندا «ويرات باتىرلارى» جارىق كوردى. سوناۋ، وتكەن عاسىردىڭ 1922 جىلىنان باستاپ ويرات تىلىندە «التاي چولمونى» (قازاقشالاعاندا «التاي شولپانى») گازەتى شىعىپ كەلەدى.

التاي رەسپۋبليكاسى رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى ۇلتتىق – مەملەكەتتىك قۇرىلىم. جوعارى زاڭ شىعارۋشى ورگانى – ءال (ەل) قۇرىلتاي، ول ءتورت جىل مەرزىمگە سايلاناتىن جيىرما جەتى دەپۋتاتتان تۇرادى. جوعارى اتقارۋشى ورگانى – ۇكىمەت، ونى توراعا باسقارادى. ورتالىعى تاۋلى التاي قالاسى. رەسپۋبليكا اۋماعى – 92902 شاقىرىم. حالقى – 201,6 مىڭ ادامنان تۇرادى. رەسمي تىلدەرى – ورىس، قازاق جانە ويرات تىلدەرى. رەسپۋبليكانىڭ 31% پايىزى ويراتتار، 62% پايىزى ورىستار، وزگەلەرى قازاقتار. رەسپۋبليكا ون اۋداننان تۇرادى.

سونىمەن، سوناۋ ءبىر عاسىرلاردا جوڭعار حاندىعى دەپ اتالعان اۋقىمدى يمپەريانىڭ نەگىزىن قۇرعان جانە ونىڭ العا قاراي ءوسىپ، دامۋىنا مۇمكىندىگىنشە تەر توگىپ، ەڭبەك سىڭىرگەن، سونداي-اق، يمپەريانى ءبىراز ۋاقىت كۇندەي كۇركىرەپ ۇستاپ تۇرعان، زامانىندا داقپىرتى الىسقا كەتكەن ازۋلى ويرات تايپاسىنىڭ، كەزىندە قىتايدىڭ قىرعىنىنان امان قالعان، كىشىگىرىم بولىگى وسى – التايلىق تۇركىلەر. بۇلار تۇركى تىلىندە ءوسىپ – ءونىپ، تىرشىلىك كەشىپ جاتقان ەلدىڭ ءبىرى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz