سايىن نازاربەكۇلى. اباي الەمىنە ساياحات (باسى)
ءبىزدىڭ زامانداستارىمىز (جيىرما ءبىرىنشى عاسىرعا ءومىر ورمەگىنىڭ ءجۇزىن اۋدارىپ جەتكەندەر) اباي ولەڭدەرىن بالا كۇنىنەن مەكتەپتە جاتتاپ ءوستى.
اباي ەڭبەكتەرىن رۋحاني ازىققا اينالدىرۋ سولارعا نەگىزىنەن ءۇش باعىتتا جۇزەگە اسقان سەكىلدى. ءبىرىن ماماندىعى ماجبۇرلەسە، ەندى ءبىرىن قىزمەت بابى اباي اتىن ەسكە ءتۇسىرتىپ قوياتىن. ال ەندى ءبىرى اباي ەڭبەكتەرىن وزدەرىنىڭ قالاۋىمەن وقىپ، جاندارىنا رۋحاني ازىق ەتىپ كەلدى. ءبىز ءوزىمىزدى سوڭعى توپقا جاتقىزعالى وتىرمىز.
سول توپتا ءجۇرىپ، ءبىز، جاسىمىز اباي سۇرگەن عۇمىردان اسىڭقىراپ كەتكەن شاقتا، ابايدى تەك قانا وقىپ شىعۋ جەتكىلىكسىز ەكەن دەگەن پايىمعا توقتادىق.
ابايدى وقۋ قاجەت ەكەن...
وقىعاننان كەيىن ويلانعان دۇرىس سەكىلدى...
دۇرىستاپ ويلانىپ ال دا، ويىڭدى جاريا ەت...
ءبىز ءوزىمىزدى "ادام دەپ، ادمگەرشىلىك دەپ" تىرشىلىك ەتەتىندەر ساناتىنا قوسامىز. "قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم" – دەمەكشى، ءبىز دە كەشىرەك بولسا دا، اباي ەڭبەكتەرىن سانا زەردەسىمەن پايىمداپ، وي تولعامدارى ارقىلى قابىلداپ بايقاعىمىز كەلدى. سودان پايدا بولعان تۇيسىكتى ويعا اينالدىرىپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ، تۇسىنىگىن كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنۋ قاجەتتىلىگىن مويىندادىق.
ءبىزدىڭ زامانداستارىمىز (جيىرما ءبىرىنشى عاسىرعا ءومىر ورمەگىنىڭ ءجۇزىن اۋدارىپ جەتكەندەر) اباي ولەڭدەرىن بالا كۇنىنەن مەكتەپتە جاتتاپ ءوستى.
اباي ەڭبەكتەرىن رۋحاني ازىققا اينالدىرۋ سولارعا نەگىزىنەن ءۇش باعىتتا جۇزەگە اسقان سەكىلدى. ءبىرىن ماماندىعى ماجبۇرلەسە، ەندى ءبىرىن قىزمەت بابى اباي اتىن ەسكە ءتۇسىرتىپ قوياتىن. ال ەندى ءبىرى اباي ەڭبەكتەرىن وزدەرىنىڭ قالاۋىمەن وقىپ، جاندارىنا رۋحاني ازىق ەتىپ كەلدى. ءبىز ءوزىمىزدى سوڭعى توپقا جاتقىزعالى وتىرمىز.
سول توپتا ءجۇرىپ، ءبىز، جاسىمىز اباي سۇرگەن عۇمىردان اسىڭقىراپ كەتكەن شاقتا، ابايدى تەك قانا وقىپ شىعۋ جەتكىلىكسىز ەكەن دەگەن پايىمعا توقتادىق.
ابايدى وقۋ قاجەت ەكەن...
وقىعاننان كەيىن ويلانعان دۇرىس سەكىلدى...
دۇرىستاپ ويلانىپ ال دا، ويىڭدى جاريا ەت...
ءبىز ءوزىمىزدى "ادام دەپ، ادمگەرشىلىك دەپ" تىرشىلىك ەتەتىندەر ساناتىنا قوسامىز. "قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم" – دەمەكشى، ءبىز دە كەشىرەك بولسا دا، اباي ەڭبەكتەرىن سانا زەردەسىمەن پايىمداپ، وي تولعامدارى ارقىلى قابىلداپ بايقاعىمىز كەلدى. سودان پايدا بولعان تۇيسىكتى ويعا اينالدىرىپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ، تۇسىنىگىن كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنۋ قاجەتتىلىگىن مويىندادىق.
ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىزدىڭ اتاقتى فيلوسوفتار مەن عالىمداردىڭ، اباي مۇراسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنا ىلىگىپ، كەمشىلىگى بايقالىپ جاتسا، ءبىز ەشكىمنەن دە كەشىرىم سۇرامايمىز. ويتكەنى، بۇل ەڭبەك كاسىبي اباي زەرتتەۋشىسىنىڭ ەڭبەگى ەمەس، ابايدى ءوز بەتىمەن وقىپ، ءوز تۇسىنىگىن كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىپ وتىرعان كوپتىڭ ءبىرىنىڭ ەڭبەگى.
وسىلايشا، ويلانا، ءبىر شەشىمگە كەلىپ الىپ، ءبىز اباي الەمىن ىزدەپ شىقپاق بولدىق، وسى ساپارعا بەل بايلادىق.
اباي الەمىن تابا الامىز با؟
كەزدەسە قالساق، ول الەم بىزگە ەسىگىن اشا ما؟
ءتىپتى اشىق ەسىكتى الەم ىشىنە ەنە الامىز با؟
ول بىزگە جۇمباق... دەگەنمەن تالپىنۋدى، تالاپ قىلۋدى اباي جاقسى كورگەن... بىزگە ونداي قايدا دەپ مويىماۋدى تاپسىرعان...
مويىنداي كەتەلىك، بۇل ساپاردىڭ العاشقى قادامىن باسۋ بىزگە قيىنعا سوقتى. قالاي ۇمتىلسام دا كەلىسپەي تۇرعان سەكىلدى بولىپ، دالىرەك ايتقاندا، وزىمە ۇناماي كوپ ازاپتاندىم. كەيدە بۇل ساياحاتقا اتتانۋ ماعان مۇمكىن ەمەستەي كورىنەتىن. قالامدى تالاي رەت قولعا الىپ (كومپيۋتەردى) وقتالعانمەن، بۇل جولعا قالاي قامدانۋ كەرەك ەكەنىنە وي جەتپەي، مەسەلىم قايتىپ، جابىرقاپ قالا بەرەتىنمىن. "ايىلىن تارتىپ مىنەر ارعىماعىڭ جوق بولسا، ايدىنعا جۇزدىرەر جەلكەنىڭ بولماسا، بوس قيال ەمەس پە، قولىڭ كوتەرمەستى بىلەگىڭە نەگە جۇك قىلاسىڭ" دەپ تورىعىپ تا كەتەتىنمىن.
وسىنداي ويلار ۇستىندە "ۇلى اباي" دەگەن ءسوزدى قايتالاپ وتىرىپ، "ۇلىنى تۋعان ەل دە ۇلى" دەگەن وي مەنىڭ وسى ساپارىما جول اشىپ بەرگەندەي بولدى. اباي ۇلى بولسا، ۇلىنى تۋدىرىپ وتىرعان ەل دە ۇلى ەمەس پە!...
سوندا، ۇلى ەل – نەسىمەن ۇلى؟
سودان بارىپ بۇل الەمدە ۇلى ەلدەر كىمدەر ەدى دەپ ساناي باستادىق. كوپ ەكەن. كوپ سەكىلدى بولدى. ءبىراز ەلدىڭ ەسىمىن ەسكە تۇسىردىك. ءبىرازىن ويمەن شولىپ، سولار ىشىنەن ۇشەۋىن تاڭداپ الدىق. سودان سوڭ "وسى ەلدەر نەسىمەن ۇلى ەدى؟"، "وسى ەلدەردى ۇلىلار قاتارىنا قالاي قوسىپ وتىرمىز؟" دەپ، ءبىز وزىمىزگە سۇراق قويدىق.
وسى سۇراققا جاۋاپ رەتىندە ءبىزدىڭ سانامىزعا العاشقى بوپ اسەر ەتكەن، ولاردى بىزگە ۇلى اتاندىرىپ وتىرعان ولاردىڭ جاۋلاپ العان ەلدەرى دە ەمەس، شالقىعان بايلىعى دا ەمەس، حالقىنىڭ سانى دا ەمەس سەكىلدى بوپ كورىندى. "ەلدى ۇلىلار قاتارىنا شىعارار سول ەلدىڭ جەكە تۇلعالارى ەكەن-اۋ" دەگەن تۇسىنىك پايدا بولدى.
اعىلشىنداردى ۇلى حالىق دەيدى.
اعىلشىن ەلىندە شەكسپير دەگەن كەرەمەت بولىپتى. قانشاما عاسىرلار بويى شەكسپير اتى جەر ءجۇزىنىنىڭ بارلىق ازاماتىنىڭ اۋزىنان تۇسپەستەن كەلەدى. شەكسپير ارقاسىندا اعىلشىن ەلى دە ۇلىقتانا تۇسۋدە. شەكسپيرمەن قاباتتاسا "روبينزون كرۋزو"، "قازىنا ارالى" سەكىلدى كىتاپتار ەسكە ءتۇستى.
ورىس حالقىن بىزگە كوزىمىز قارا تانىعالى، كوكىرەگىمىز ءسوز ۇققالى ۇلى حالىق دەپ تانىستىرۋدا. ۇلى ەكەندىگىندە ءسوز جوق. ۇلى ەل! ولاردىڭ ۇلىلىعىنىڭ ءبىر دالەلى – وتىز سەگىز جىل ءومىر سۇرگەن پۋشكين ءومىرىن ورىس عالىمدارىنىڭ ىزدەنگەنى، زەرتتەگەنى سونشالىق، قازىر اقىن ءومىرىنىڭ بىرنەشە كۇندەرى عانا اقتاڭداق دەپ ەسەپتەلىنەدى. ولار پۋشكين دەگەن اقىن بالاسىنىڭ قاي كۇنى كىممەن سويلەسكەنىن، نە ايتقانىنا دەيىن حاتتاپ شىعىپتى. لومونوسوۆ، پەتر پاتشا، تولستوي، لەرمونتوۆ، گۋميلەۆ، كۋرچاتوۆ... ولار ۇلىلارىن ۇلىقتاپتى. بىزدەر سول ارقىلى بۇكىل ەلدى ۇلى دەپ تانيمىز. "تىنىق دون"، "دۋبروۆسكي"، "ارىلۋ"، "وبلوموۆ" سەكىلدى كىتاپتار ەسكە تۇسە باستادى.
قىتاي دەيتىن ۇلى حالىق دەسەك، ەشكىم تالاسا قويماس. بۇدان ءۇش مىڭ جىلعا جۋىق بۇرىن ءومىر سۇرگەن كونفۋتسي دەگەن ءبىر بالاسىنىڭ اۋزىنان شىققان ءار ءسوزىن ءالى كۇنگە اۋدارىپ، توڭكەرىپ، قايتا-قايتا تۇزىن تاتىپ، ءدامىن تەكسەرۋدەن جالىعاتىن ەمەس. قىتايلاردىڭ وسى ارەكەتەنىڭ ارقاسىندا بۇكىل الەم ويشىلدارى كونفۋتسيدەن ءبىر اۋىز ءسوز كىرىستىرىپ، كوسەمسىنۋگە تىرىسادى.
"ۇلىسىن ۇلىقتاۋ – ەل ۇلىلىعىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى" دەگەن قورتىندىعا كەلدىك...
بالا كەزدەن مۇحتار اۋەزوۆ ەڭبەكتەرى ارقىلى ابايدى تانىدىق. ءسوز ءمانىسىن تۇسىنگەلى اباي ۇلىلىعىن مويىندادىق.
ءبىز وقۋشى رەتىندە، الەمدە ۇلى اتانعاندار ەڭبەكتەرىن ءبىرشاما وقىپ كەلەمىز. ۇلىلار ۇلىلىعىن مويىندايمىز. بىراق ءبىز سول ۇلىلار تىزىمىنەن سوعىس پەن جاۋىزدىق، باقىتسىزدىق پەن قايعى تاراتۋ ارقىلى ىلىككەندەردى سىزىپ تاستادىق.
ءبىزدىڭ تىزىمگە ىلىككەن بارلىق ۇلىلارعا ورتاق ءبىر قاسيەت بار، ول – ولاردىڭ ادام سۇيگىشتىگى.
الەمدىك دەڭگەيدەگى ادام سۇيگىش، ادامگەرشىلىك قاسيەتى جوعارى تۇلعا رەتىندە ءبىزدىڭ ۇلى اتامىز اباي تىم ەرەكشەلەۋ بولىپ كورىنەدى. تالاي ۇلى تۇلعالاردىڭ شىعارماشىلىق تامىرىنان ادامگەرشىلىك ءنارىن تاتىپ بايقادىق، بىراق ءبىزدىڭ اقىن اتامىزدىڭ كوتەرىلگەن بيىگى ەش ءىز تۇسپەگەن، سونى بيىك دەپ ويلادىق.
اباي: "ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ!" – دەسە، ول وسى ناقىل سوزىمەن-اق ءوزىنىڭ الەمدىك دارەجەدەگى ۇستاز ەكەنىنىن دالەلدەي العان. بۇل ءسوزدى وعان دەيىن ەشكىم ايتا الماپتى...
...توبىقتىنىڭ ءبىر اتاسىنا جان-تانىمەن ەڭبەك ەتىپ ءوز ءومىرىن باستاعان اباي بارا-بارا تۇتاس قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بولمىسىنا پايدالى بولۋ كەرەكتىگىن تۇسىنگەن. سودان بارىپ: ء"بىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، – كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس" – دەپ ۇلتتىق ۇران تاستايتىنداي دارەجەگە كوتەرىلگەن.
ناعىز ۇلى تۇلعا ۇلتتىق شەڭبەردە شەكتەلىپ قالا المايدى. ولاردى بۇكىل الەمدىك ماسەلەلەر تولعانتادى. ۇلىلىقتىڭ نەگىزگى بەلگىسى بۇكىل ادامزاتتىق، بۇكىل الەمدىك قۇبىلىستاردان اقيقات ىزدەۋ بولسا كەرەك. سول تولعانىس ۇستىندە اباي ادام اتتى پەندەلەردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ءوز جۇرەگىنەن وتكىزە العان. سودان بارىپ، بۇكىل ادامزات ۇرانىن، سانالى تىرشىلىكتەگى ادام سۇيەنىش تابار بۇ دۇنيە اقيقاتىن انىقتاي العان.
"ادامداردىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ!" – دەگەن اباي وي ءتۇيىنى بۇكىل ادامزات ۇرانىنا اينالۋعا ءتيىستى قاسيەتتى ءسوز!
بۇل ءسوزدىڭ ءتانى دە بار، جانى دا بار! بۇل ءسوز – ءتىرى ءسوز!
بۇل ۇران ءسوز – ماعىناسىن بۇكىل الەم بويىنا سىڭىرۋگە، تىرشىلىك ەتۋ ءۇشىن كۇرەس قۇرالىنا اينالدىرۋعا تۇرارلىق قاعيدا!
بۇل ءسوز بۇكىل الەم ساياساتكەرلەرلەرىنىڭ باستى ۇرانىنا اينالعان كەزدە جەر بەتىندە جۇماق ورناماق!
اباي تەك قانا قازاقتاردىڭ ەمەس بۇكىل الەم جۇرتشىلىعىنىڭ پەرزەنتى جانە ۇلىسى!
...اباي الەمى جۇدىرىقتاي جەرمەن شەكتەلىپ قالماعان. ونى "جەتى قات كوك" ماسەلەسى دە از تولعاندىرماعان. سودان بارىپ، "اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس" اتتى اقيقات ءسوز اۋزىنان شىققان. اباي اۋزىنان شىققان، ءبىزدى ەرەكشە سۇيسىندىرگەن، ءۇش اۋىز ءسوزدى جەكە جازىپ كورەلىكشى:
ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس...
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ...
اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس...
وسى سوزدەر – قازاق بالاسىنىڭ اۋزىنان شىققان سوزدەر.
ادامدار قازاقتىڭ ۇلى ەل ەكەنىنە وسىدان كەيىن قالاي كۇماندى بولماق!
قالاي قازاق ەكەنىڭە ماقتانباسسىڭ!
كەز-كەلگەن قازاق بالاسى ابايدىڭ ءار ويىنان، ءار سوزىنەن جانىنا شيپا بولارلىق ءبىر ءنار الا المايتىن بولسا، وعان سەزىم اتتى تۇيسىكتىڭ قاجەتتىلىگىنە كۇمانىمىز بار.
قازاق حالقى – اباي قۇنانبايۇلى، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، الكەي مارعۇلان، مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتباەۆ، ءابىش كەكىلبايۇلى، ولجاس سۇلەيمەنۇلى، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى سەكىلدى، ساناسا سان جەتپەس ۇلدارىنىڭ اتىمەن ۇلى ەل.
شەكسپير، پۋشكين، كونفۋتسي سەكىلدى ءبىزدىڭ ۇلىلارىمىزدىڭ باسىندا اباي تۇر! بۇل، ارينە، سالىستىرمالى تۇسىنىك. ايتپەسە قازاقتى قازاق ەتكەن ءالى كۇنگە اتى ەستە: قورقىت، اسان، جيرەنشە، بۇحار، ابىلاي، ابىلقايىر، تولە، قازبەك، ايتەكە، ماحامبەت سەكىلدى ۇلدارى تولىپ جاتىر.
ۇمىت بولعاندارى قانشاما؟..
ۇمىت بولعاندار دەگەن قانداي اۋىر ءسوز ەدى...
ۇلىلاردى ۇمىتۋعا بولا ما؟..
بولمايدى عوي!..
ۇلى اتىن ماڭگىلەۋ – ەل مىندەتى ەمەس پە...
ۇلىلارىن ۇمىتقان ەل، ول قانداي ەل؟..
ابايدى وقىتۋ كەرەك، وقۋ كەرەك. وقى دا ويلان. ويعا توقىعانىڭدى ايتا ءجۇر. اسىرەسە، اباي سەكىلدى ۇلىلاردى جالپى جۇرت بولمىسىنا سىڭىرە بەرۋ ءار سانالى ازامات مىندەتى دەپ ويلايمىز. ابايدى بار سانا-سەزىمىمەن ۇلىق تۇتۋ ءار قازاقتىڭ بورىشى...
سوندا عانا ۇلىلار اتى ۇمىتىلمايدى.
سوندا عانا قازاقتار ءبىرىن – ءبىرى دوس كورمەك.
سوندا عانا ىستەلگەن ءىس بوس بولماق ەمەس.
اباي ويىن، اباي تۇسىنىگىن بويعا سىڭىرگەن كىسىگە تەك قانا ءوز جۇرتى ەمەس، ادام بالاسىنىڭ ءبارى باۋىرعا اينالا باستاماق.
اللاعا دەگەن شىنايى سەزىم جۇرەككە ەنبەك.
ابايدىڭ ۇلىلىعىنا سەنگەندەر قازاق حالقىنىڭ ۇلىلىعىنا سەنە الادى.
اباي سوزدەرىنىڭ نارىنە تامسانعاندار قازاق حالقىنىڭ دانىشپاندىلىعى مەن ويلىلىعىنا، قازاق ءتىلىنىڭ كۇشى مەن قۇدىرەتىنە سەنە باستايدى.
اباي سوزدەرى ءبىر قۇلاقتان كىرىپ، ەكىنشى قۇلاقتان شىعىپ جاتاتىن بولسا، وندا قۇلاقتىڭ ول ادامعا پايدالى مۇشە ەكەندىگىنە كۇمان كەلتىرۋگە بولار...
اباي ءبىر ولەڭىندە: "بىلىمدىدەن شىققان ءسوز، تالاپتىعا بولسىن كەز" – دەگەن ەكەن. ءبىز ءوزىمىزدى تالاپتىلار توبىنا جاتقىزۋعا شەشىم قابىلداپ الىپ، اباي الەمىنە ساپار شەگىپ قايتقالى وتىرمىز...
ساپارلاس بولامىن دەگەندەرگە كەمەمىزدەن ورىن تابىلادى.
تەك قانا ءبىزدىڭ ءبىر تالابىمىز بار.
ونىمىز: ابايدىڭ ءبىر شۋماق ولەڭىن جاتتاپ الىپ، ماعىناسىنا تۇشىنۋ...
بىلىمدىدەن شىققان ءسوز –
تالاپتىعا بولسىن كەز.
نۇرىن، سىرىن كورۋگە،
كوكىرەگىندە بولسىن كوز...
اباي – بىلىمدىدەن شىققان ءسوزدى (اباي ءبىلىمدى) تۇسىنۋگە تىرىسقان تالاپتىنىڭ مىندەتتى تۇردە كوكىرەگىندە كوزى بولعانىن قالاپ وتىر.
اللاتاعالا ءوز قۇدىرەتىمەن كەيبىر پەندەلەرىنە ءۇشىنشى كوز، "كوكىرەك كوزىن" بەرەدى ەكەن.
ءبىز، كوكىرەك كوزى انىق بايقالىپ تۇرمايتىنداردى دا تالاپتى بولۋعا شاقىرامىز.
كوكىرەك كوزى جارقىرىپ تۇرماسا دا ماڭدايداعى ەكى كوزبەن اباي سوزدەرىن كوكىرەككە توقىپ، تاننەن وتكىزە، جانعا جەتكىزسە، سودان بارىپ جان سەزىمىن ءتان پايدالانسا دەيمىز...
وسى ماقساتپەن ءبىز اباي پوەزياسىنا كوز سالا وتىرىپ، ابايدىڭ قارا سوزدەرىن وقىپ شىقپاققا نيەتتەندىك.
انا تىلىمىزدە سويلەيتىن قازاق ءتىلدى ويشىلداردى عانا ەمەس، الەم فيلوسوفتارىن دا تەرەڭ ويعا باتىرىپ كەلە جاتقان ابايدىڭ زاتى اسىل، جانى جۇمباق سوزدەرىن "قارا ءسوز" دەپ اتاۋ قالىپتاسقان.
ءبىز اباي سوزدەرىن: ءتىرى، جاراتىلىسى ۇلى، بولمىسى اقىل، كوزگە كورىنبەيتىن قاسيەت رەتىندە ەلەستەتەمىز. اباي سوزدەرىنىڭ ءتىرى ەكەنىنە، جانى بار ەكەنىنە سەنەمىز.
بىزگە العاشىندا، اباي سوزدەرىنە "ابايدىڭ كوسەم سوزدەرى" دەگەن اتاق لايىق سەكىلدى بولعان.
ەگەر "قارا ءسوز" دەپ ات تاققان ابايدىڭ ءوزى بولسا، وندا ءوز سوزىنە "كوسەم ءسوز" دەپ ات تاعۋعا اقىلدىلىعى مەن دانالىعى جول بەرمەگەن بولار دەپ تە ويلاعان بولاتىنبىز...
بىراق قازاقتىڭ "قارا" دەگەن سوزىنە ارتتىرار جۇكتەرى تۋرالى وي جۇگىرتكەننەن كەيىن ءبىز العاشقى ويىمىزدان قايتتىق.
حالقىمىز "قارا" سوزىنە سان ءتۇرلى ماعىنا بەرگەن ەكەن.
"قارا" ءسوزى ارقىلى جۇرتىمىز دانالىق پەن تەرەڭدىك، شەكسىزدىك پەن جۇمباق نارسەلەر ماعىناسىن بەينەلەپ: قارا قۇردىم، قارا جەر، قارا كوبەيتۋ، قارا ورمان دەگەن سوزدەر پايدالانىپتى.
"قارا" ارقىلى قازاق قايرات پەن كۇش قاسيەتتەرىن انىقتاپ: قارا كۇشتىڭ يەسى، قارا قايراتى مول، قارا نار، قارا نوسەر سەكىلدى سوزدەرمەن بۇل سوزگە ەرەكشە كۇش بەرىپتى.
بۇل ءسوز ارقىلى حالقىمىز ەل مەن جۇرت ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ: قارا حالىق، قارا توبىر دەگەن سوزدەردى شىعارادى.
قارا دەگەن سوزگە ەڭ ءبىر قاسيەت تۇتقان نارسەلەرىن تەڭەپ قارا شاڭىراق، قارا ورىن، قارا جۇرت دەپ ارداقتاعان.
اياۋشىلىق رەتىندە: قارا قاسقا كەدەي، قارا تابان بولۋ;
كوپ دەگەن ماعىنادا: قارا قۇرتتاي قاپتاۋ، قارا قۇرىم، قارا ءنوپىر توپ;
سۇلۋلىقتى بەينەلەپ: قارا تورىنىڭ قاندىسى، قارا كوز;
مەزگىل رەتىندە: قارا كولەڭكە;
ۇرپاققا سۇيىسپەنشىلىك: قارايعانىم، قاراعىم;
جاۋىزدىق پەن ارامدىقتى بەينەلەپ: قارا نيەت، جۇزىقارا، قارا الباستى، قارا جۇرەك;
ولشەم رەتىندە پايدالانىپ: قارا جول، قارا كوردىم جەر دەپ تە جاتادى.
اق ءسوزىنىڭ قارسى ماعىناسىندا اققا قارا كۇيە جاعۋشى دەپ سوگەدى.
ال ولەڭدە ايتىلاتىن "قازاقتىڭ قارا ولەڭى" دەگەن تۇسىنىك: ۇيرەنشىكتى ولەڭ، ناعىز قازاقي ولەڭ، كوپشىلىكتىڭ جادىندا قالعان ەسكى مۇرا دەگەن سەكىلدى تۇسىنىكتەر بالاماسى.
اباي سوزىنە وسىلاي ات تاققان قازاق ويشىلدارى بولسا، وندا ولار "قارا ءسوز" دەگەن اتاققا:
اباي ءسوزى – سىرى مول، استارى تەرەڭ ءسوز;
اباي ءسوزى – تەك ءبىر ادام ەمەس، بۇكىل ادامزات پەندەلەرىنىڭ مۇددەسىنە سايكەس كەلە الار ويلار جيىنتىعى;
اباي سوزدەرى – ابايدىڭ اقىلى مەن پاراساتى، ويى مەن دارىن ساۋلەلەرى ارقىلى باسقالار ساناسىنا جارىق ءتۇسىرۋ قۇرالى...
ويسىزدارعا دا ويلىلارعا دا زاتى جۇمباق، جانىنىڭ تۇڭعيىعى تەرەڭ، بيىكتىگى جەتى قات كوكتە جاتقان ۇلىلار ويىنداعى جۇمباقتاردى شەشۋ ۋاقىت دەگەن قۇدىرەتتىڭ شاماسى جەتەر عانا قۇبىلىس. ايتپەسە ەكى ميللياردقا جەتكەن قىتاي حالقى ءۇش مىڭ جىل بويى ءبىر كىسى ەڭبەگىن زەرتتەۋدەن جالىققان بولار ەدى.
ءار جاڭا تۋعان ۇرپاقتى ءوز تۇسىنىگىمەن قىزىقتىرار ۇلىلار بولادى. ۇلىلار ويىنا ولار ءوز تۇسىنىگىمەن، ءوز كوزدەرىمەن، ءوز زامانىنىڭ تالابىمەن قارايدى. سوندىقتان ۇلىلار مۇراسى – ماڭگى ءتىرى.
سول ۇلىلاردىڭ ءبىرى – اباي!
اباي سوزدەرىنىڭ جاي قارا ءسوز دە ەمەس، تەك قانا كوسەم سوزدەر جيىنتىعى دا ەمەس ەكەنىنە بۇ زاماندا قازاقتاردىڭ دا، الەم جۇرتشىلىعىنىڭ دا كوزدەرى جەتكەن سەكىلدى.
بۇل سوزدەر ءوز شەشىمىن ءار جاڭا زامان، ءار جاڭا ۇرپاق وزىمەن بىرگە الا كەلەتىن: سالماعى "قارا جەردەي"، جۇمباقتىعى "قارا قۇردىمداي"، شەكسىزدىگى "قارا نوپىردەي" قۇبىلىس.
اباي "قارا سوزدەرىن" "كوسەم سوزدەر" دەپ اتاۋدىڭ جونسىزدىگىن بايقادىق.
اباي:
"كوكىرەگى سەزىمدى، كوڭىلى ويلىعا
ءبارى دە انىق تۇرماي ما ويلانعاندا..." – دەيدى
اباي سوزدەرى جان-دۇنيەمىزدى نۇرلاندىرا تۇسەر مە ەكەن دەپ، ءبىز اباي سوزدەرىنىڭ وي بيىكتىگىنە بوي جەتكىزۋگە تىرىسىپ، ماعىنا تەرەڭدىگىنە دەم جەتكىزۋگە تىرىسىپ، ولاردى ءوز وي-ەلەگىمىزدەن وتكىزە وقىپ شىعۋعا بەل بايلادىق.
ەگەر بۇل ساپاردا اباي بيىگىنە شاما كەلمەي، شارعا جەتپەي جاتسا، وندا ەڭ بولماسا اباي الەمىنە جاقىنداي تۇسەرمىز دەگەن ءۇمىت ءبىزدىڭ ەڭ باستى ماقساتىمىز بولماق...
اباي "قارا سوزدەرى" قىرىق بەس سوزدەن تۇرادى ەكەن...
نەگە از؟ جوعالعانى جوق پا ەكەن؟..
نەگە قىرىق بەس؟
ودان كوپ بولۋى مۇمكىن بە ەدى؟
بۇل سۇراعىمىزعا ايتارلىقتاي دالەلدى جاۋاپ تاپپادىق. بىراق ولار تۋرالى ويلار بار.
سولاردىڭ ءبىرى ابايدىڭ قارا سوزدەرى قىرىق بەستەن كوپ تە بولۋى مۇمكىن ەدى دەيدى. ابايدىڭ ويلاۋ دارەجەسى وسى سوزدەردە قامتىلعانداردان دا باسقا كوپتەگەن ماسەلەلەر جونىندە وي تولعاپ، ءوز قورىتىندىلارىن قورىتىپ شىعارۋعا جەتەتىن ەدى. بىراق نە ءوزى قالامادى، نە عۇمىر قىسقالىعى مۇمكىندىك بەرمەدى دەيدى.
ەكىنشى ءبىر وي – "ابايدان ايتىلماعان ءسوز قالمادى" دەيتىن كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ويىن قۋاتتاماق بولادى. ولار ادام (قازاق) بالاسىنىڭ ومىرىنە كەرەكتى اقىل مەن ويدى اباي سوزدەرى مەن ولەڭدەرى تۇگەندەپ كەتكەن دەيدى. بۇل ويعا دا كوڭىل توقتاتۋعا بولاتىن سەكىلدى. ومىردە كەزدەسىپ جاتاتىن كەز-كەلگەن قۇبىلىسقا، وقيعاعا اباي سوزىمەن مىسال كەلتىرىپ، اباي ولەڭىمەن قوستاۋعا بولاتىنىنا كوزىمىز جەتىپ كەلەدى.
وسىنداي ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى وي تۇلپارلارىنا ءمىنىپ الىپ، ءبىز دە ءبىراز ساياحات جاساپ قايتساق پا دەيمىز…
ساياحات بولعاندا دا اباي الەمىنە، اباي ويلارىنا، اباي ولەڭدەرىنە ساياحات…
ءبىز وزىمىزشە، الدىمەن، اباي سوزدەرىنە بەرىلگەن ساندىق بەلگىلەر ورنىنا ماعىنالىق تەڭەۋ تاڭىپ بايقاماق بولدىق. سودان بارىپ تومەندەگىدەي ءتىزىم جاساقتادىق:
ءبىرىنشى ءسوز – ادام مىندەتىن انىقتاۋ;
ەكىنشى ءسوز – ەڭبەككە باۋلۋ;
ءۇشىنشى ءسوز – بيلىك سىرى;
ءتورتىنشى ءسوز – ماستىق پەن كۇلكى;
بەسىنشى ءسوز – قالىپتاسۋ;
التىنشى ءسوز – تۇسىنىك;
جەتىنشى ءسوز – تالپىنىس;
سەگىزىنشى ءسوز – ناسيحات;
توعىزىنشى ءسوز – ۇلت جاندىلىق;
ونىنشى ءسوز – ۇرپاق;
ون ءبىرىنشى ءسوز – كاسىپ;
ون ەكىنشى ءسوز – عيبادات;
ون ءۇشىنشى ءسوز – يمان;
ون ءتورتىنشى ءسوز – جۇرەك;
ون بەسىنشى ءسوز – اقىل;
ون التىنشى ءسوز – ەلىكتەۋ;
ون جەتىنشى ءسوز – بىرلىك;
ون سەگىزىنشى ءسوز – كەربەزدىك;
ون توعىزىنشى ءسوز – ەستىلىك;
جيىرماسىنشى ءسوز – جالىعۋ;
جيىرما ءبىرىنشى ءسوز – ماقتان;
جيىرما ەكىنشى ءسوز – قادىر تۇتۋ;
جيىرما ءۇشىنشى ءسوز – قۋانىش پەن جۇبانىش;
جيىرما ءتورتىنشى ءسوز – كۇنشىلدىك;
جيىرما بەسىنشى ءسوز – قۇلشىلىق;
جيىرما التىنشى ءسوز – ناداندىق;
جيىرما جەتىنشى ءسوز – وسيەت;
جيىرما سەگىزىنشى ءسوز – پارىز;
جيىرما توعىزىنشى ءسوز – ساقتىق;
وتىزىنشى ءسوز – ۇيات;
وتىز ءبىرىنشى ءسوز – ويلىلىق;
وتىز ەكىنشى ءسوز – تالاپ;
وتىز ءۇشىنشى ءسوز – ونەر;
وتىز ءتورتىنشى ءسوز – بۇ دۇنيە;
وتىز بەسىنشى ءسوز – و دۇنيە;
وتىز التىنشى ءسوز – ۇيات پەن يمان;
وتىز جەتىنشى ءسوز – ۋاعىز;
وتىز سەگىزىنشى ءسوز – جاراتىلىس;
وتىز توعىزىنشى ءسوز – نامىس;
قىرىقىنشى ءسوز – مىنەز;
قىرىق ءبىرىنشى ءسوز – تاربيە;
قىرىق ەكىنشى ءسوز – تىرشىلىك قامى;
قىرىق ءۇشىنشى ءسوز – ءتان مەن جان;
قىرىق ءتورتىنشى ءسوز –تازالىق;
قىرىق بەسىنشى ءسوز – ادام بولمىسى.
ءبىز وسىدان كەيىن ءار قارا ءسوز ماعىناسىنا سايكەس دەپ تاڭداعان اتاۋلار ءتىزىمىن تالداپ قارادىق. بۇدان بايقاعانىمىز تەك قانا ۇيات (وتىزىنشى، وتىز التىنشى) جانە يمان (ون ءۇشىنشى، وتىز التىنشى) اتاۋلارى، سولار تۋرالى ايتىلار وي ەكى رەت قايتالاناتىنىن بايقادىق. باسقا ەشقانداي وي دا، ءسوز دە قايتالانبايدى. وسىعان قاراپ، ءبىز ابايدىڭ وسى ەڭبەگىن جازۋعا كىرىسەر الدىندا ادام بالاسىنىڭ تاربيەسىنە، تىرشىلىگىنە قاجەتتى دەگەن ناسيحات سوزدەرىنىڭ تاقىرىبىن ىرىكتەپ، ءتىزىپ الىپ بارىپ، سوسىن ىسكە كىرىسكەن بە دەپ ويلايمىز.
اباي ويلارىنا، اباي الەمىنە ساياحات جاساماق بولعانداردىڭ ءبىر مويىنداۋعا ءتيىستى اقيقاتى بولۋعا ءتيىستى. ول – ابايدى ءتۇسىنۋدىڭ سان ساتىلى بولاتىنى. ويتكەنى وسىنداي ساياحاتقا شىققاندار ءبىلىمى مەن زەردەسىنىڭ، تابيعي بولمىسى مەن تاربيەسىنىڭ جوباسىنا بايلانىستى تەك قانا ءوز دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلە الماق. مىسالعا مەنىڭ ويشىلدىعىم مەن بىلىمپازدىعىم ورتاشا عانا دارەجەدە بولسا، وندا مەنىڭ تۇجىرىمدارىم اتاقتى بىلگىرلەر ساتىسىنان الدەقايدا تومەن تۇرۋى كادىك. ولاردىڭ مەنى جازعىرۋى دا مۇمكىن. بىراق مەن وعان مويىماق ەمەسپىن. ويتكەنى ابايمەن سىرلاسۋعا، اباي الەمىنە ساياحات جاساۋعا اركىمنىڭ دە قاقىسى بار. ابايدىڭ ءوزى "بولماساڭ دا ۇقساپ باق" دەگەن.
سونىمەن ابايدىڭ قارا سوزدەرى ماعان نە دەيدى؟
جاراتىلىستى، تىرشىلىك ەرەجەلەرى تۋرالى ءومىر قاعيدالارىن قابىلداۋ ارقىلى ءوزىمنىڭ ءبىلىمىم مەن اقىلىمنىڭ جوباسى اباي سوزدەرىنەن نە ۇعا الدى؟
ءبىز، ەڭ الدىمەن، اباي ءوز سوزدەرىن قالاي باستاپ، قالاي اياقتادى ەكەن دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە تىرىستىق تا، ءبىرىنشى ءسوز بەن سوڭعى ءسوز ماعىنالارىنا وي جۇگىرتپەك بولدىق.
اباي ءبىرىنشى سوزىمەن ءوزىنىڭ سانالى تىرشىلىك العا تارتار كوپ نارسەلەر تۋرالى ويلاناتىن جان ەكەنىن تانىتادى. بولاشاق وقۋشىلارىمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرا وتىرىپ، ءوز ويلارىن، بولاشاق ايتىلماق سوزدەرىن، كوزدەگەن ماقساتىن سونشالىقتى تۇسىنىكتى، تالاس تۋدىرمايتىنداي ەتىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.
ءبىرىنشى ءسوز – ءسوز جوق، العاشقى ءسوز بولۋعا لايىق ءسوز دەگەن قورتىندىعا كەلدىك. ونىڭ الدىنا سالعان كەز-كەلگەن ءسوز ءوز ورنىندا تۇرماعان بولار ەدى.
ال سوڭعى ءسوز – ول ءدال سوڭعى ءسوز. ەگەر اباي تاعى ءبىر ءسوز قوسقىسى كەلسە، وندا ول ءسوز سوڭعى بولىپ تۇرا الماس ەدى، ورتاعا تۇسەر ەدى.
اباي سوزدەرىنىڭ قورتىندىسى سەكىلدى قىرىق بەسىنشى سوزىندە شەكسىزدىكتى، شەكسىز الەمدى جاراتۋشىنىڭ بار ەكەندىگى ايتىلادى. بار الەم ءبىر زاڭعا باعىنىپ، ءبىر قۇدىرەت بۇيرىعىن بۇلجىتپاي ورىنداپ جاتادى. اباي، تىرىلەر جاراتقاننىڭ ادام پەندەلەرىنە، جان-جانۋارىنا بەرگەن سەزىمدەرى ارقىلى تىرشىلىك زاڭدىلىقتارىن مويىندايدى، ءوز تىرلىكتەرىن جالعاستىرۋعا قۇشتار بولادى دەيدى. اباي ءوز ەركىمەن ەشكىم ەش نارسە جاساي المايتىنىن، تەك قانا جاراتقاننىڭ جاراتقاندارىن جاراتقان سىيلاعان سەزىمدەر ارقىلى سەزە الاتىندىعىن اڭگىمە ەتكەن. ەگەر ونداي سەزىم از بولسا، وندا كىسىنىڭ كىسىلىگىنىڭ دە جوباسى تومەندەي بەرمەك. قىرىق بەسىنشى ءسوز – سوڭعى ءسوز!..
(جالعاسى بار)
Abai.kz
