سەمەي شاھارىنداعى ايگىلى كوپەس تىنىباي قاجى كاۋكەنۇلى كىم؟

بيىل ەلىمىزدەگى تاريحي مەشىتتەردىڭ ءبىرى - سەمەي قالاسىنداعى تىنىباي مەشىتىنە 190 جىل تولادى. وسى عيبادات ءۇيىن سالدىرعان تىنىباي كاۋكەنۇلى كىم؟ وسى ساۋالدىڭ جاۋابىن ىزدەپ بىرنەشە تاريحي ەڭبەكتەرگە جۇگىندىك...

تىنىباي كاۋكەنوۆ - قازاق ورتاسىنان شىققان العاشقى ەكىنشى گيلديالى كوپەس. رۋى – ۋاق، كوكەن بولىسىنىڭ ستارشىنى بولعان. 1789 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1887 جىلى 98 جاسىندا قايتىس بولعان.

تىنىباي قاجى تەك بايلىقتىڭ يەسى بولماعان. سول كەزدەگى الدىڭعى قاتارلى تاريحي تۇلعالارمەن تىعىز بايلانىس ورناتقان كوزىقاراقتى، كوكىرەگى وياۋ تۇلعا. 1854 جىلى سەمەي وبلىسىنىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى وبلىس پروكۋرورى بولىپ سايلانعان بارون ۆرانگەل ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە بەلگىلى ورىس جازۋشىسى فەدور دوستوەۆسكي ەكەۋى تىنىباي ۇيىندە بولىپ، داستارحانىنان ءدام تاتقاندارىن ايتا كەلىپ، اكەلى-بالالى سەمەيلىك كوپەستەر تىنىباي مەن مەڭدىبايعا دەگەن ەرەكشە ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى.

1855 جىلى سەمەيگە كەلگەن شوقان ءۋاليحانوۆ تىنىباي قاجىمەن كەزدەسىپ، تىنىباي مەشىتىنىڭ سۋرەتىن قارىنداشپەن سالعان. سونىمەن قاتار تىنىباي كاۋكەنۇلى اعا سۇلتان قۇنانباي وسكەنبايۇلىمەن جانە جەتىسۋدا ايگىلى مامانيا مەكتەبىن اشىپ، ءوزىنىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتىمەن قازاق دالاسىنا تانىمال بولعان مامان اۋلەتىمەن دە قۇدا بولعان ەكەن. قاپالداعى بەس مەشىتتىڭ ءبىرىن تىنىباي كاۋكەنۇلى سالدىرعان دەگەن دەرەكتەر دە بار. 1874 جىلى قۇنانباي مىرزا قاجىلىققا قۇداسى تىنىباي كوپەس سالدىرعان مەشىتتەن اتتانادى.

قىتايمەن ورتاعا كەرۋەن جۇرگىزىپ، ساۋداعا مىڭداپ مال ايداعان تىنىباي قاجى سەمەي كوپەستەر قوعامىنا مۇشە بولىپ، مەششان اتانعان قازاقتاردىڭ ءبىرى. مەششاندارعا قالا تۇرعىندارىنان قول ونەرشىلەر، ۇساق ساۋداگەرلەر، ۇساق ءۇي يەلەرى ت.ب. جاتادى. 1775 جىلدان باستاپ كاپيتالى 500 سومنان كەم ەمەس قالا تۇرعىندارى جاتقىزىلدى. مەششاندىق اتاققا يە بولعاندار ۇساق بۋرجۋازيالىق وكىلدەردەن قۇرالعان الەۋمەتتىك توپ. ولاردىڭ مۇددەسى زاڭ جۇزىندە قورعالىپ، مەششاندىق اتاق اكەدەن بالاعا ميراسقورلىقپەن جالعاسقان.

ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان سەمەي قالاسىنىڭ ساۋدا ورتالىعى رەتىندە اتقاراتىن قىزمەتى ماڭىزدى بولدى. سەمەي ساۋداگەرلەرى، كوپەستەرى باتىستا قىتاي قالالارىمەن، سولتۇستىكتە رەسەيمەن سىرتقى ساۋدا بايلانىسىن دامىتتى. وسىلايشا ءحVىىى عاسىردىڭ اياعىندا سەمەي قالاسى  ىرى ساۋدا ورتالىعىنا اينالدى.

جاستاي ساۋداعا ارالاسقان تىنىباي كاۋكەنۇلى ەكىنشى گيلديا كوپەسى اتاندى. رەسەي سەناتى 1760 جىلى ساۋداگەرلەردەن باسقا ەشكىمگە ورىس جانە شەتەلدىك تاۋارلارمەن ساۋدا جاساۋعا تىيىم سالاتىن جارلىق شىعاردى. 1785 جىلى ەكاتەرينا II قول قويعان «قالالارعا حاتتار» شىعارىلدى، وندا گيلديالار اراسىندا ناقتى شەكارا بەرىلگەن. ءدال وسى قۇجات كوپەس كلاسىنا ساۋدا جۇرگىزۋگە مونوپوليالىق قۇقىق بەردى.

شوقان سالعان سۋرەت / سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى

ءبىرىنشى گيلديا ساۋداگەرلەرى تەڭىز كەمەلەرىنە يەلىك ەتە الادى، ءوز ءوندىرىسى (زاۋىتتارى، فابريكالارى), سونداي-اق سىرتقى ساۋدانى جۇرگىزۋ قۇقىعىنا يە بولدى، پاسپورتتىق ارتىقشىلىققا يە بولدى. ولار اسكەري قىزمەتتەن جانە دەنە جازاسىنان بوساتىلدى. ال ەكىنشى گيلديانىڭ كوپەستەرىندە وزەن كەمەلەرى  بولۋى مۇمكىن. ولار سونداي-اق زاۋىتتار مەن فابريكالاردى يەلەنە الادى. ءۇشىنشى گيلدياداعىلار دۇكەندەرگە جانە قوناق ۇيلەرگە يەلىك ەتە الادى. باسقاشا ايتقاندا، بولشەك ساۋدامەن اينالىسادى. قاراپ وتىرساق ەكىنشى گيلديادىڭ  كوپەستىڭ بايلىعى 10 مىڭ ءرۋبلدىڭ شاماسىندا بولعان. سول كەزدەگى قازاق دالاسىنداعى  بازار نارىعىندا  ءبىر  قويدىڭ قۇنى 0,5-1 ءرۋبلدىڭ شاماسىندا بولعان ەكەن. وسىعان قاراپ شامالاۋىمىزشا تىنىباي قاجى ۇلكەن داۋلەتتىڭ يەسى بولعان.

تىنىباي كاۋكەنۇلى مەن جولامان بي مەشىت-مەدرەسە سالۋ كەزىندە كوپتەگەن قيىندىقتاردى باستان وتكەرەدى.1820 جىلداردىڭ اياعىندا قاراپايىم عيبادات ءۇيىن اشۋعا جەرگىلىكتى پاتشا اكىمدەرىنەن ارەڭ دەگەندە رۇقسات العان ولار كەيىندە مەشىت سالۋعا بايلانىستى ءتۇرلى قيىندىقتار مەن كەدەرگىلەرگە دۋشار بولعانى بايقالادى. ماسەلەن، جولامان مەشىتىنىڭ سالىنۋ تاريحىنا قاتىستى مىنا ءبىر رەسمي قۇجاتتا: «كيرگيزسكي ستارشينا دجولامان دجانداربەكوۆ پوكازال، چتو نىنەشنەيۋ ۆەسنويۋ، پوسلە ۆسكرىتيا لدۋ، ون ناچال سترويت مەچەت، نو نە وكونچيل ەە سوۆەرشەننو (نە پوكرىل كرىشەيۋ), پو سلۋچايۋ زاپرەششەنيا گورودنيچيم، كوتورىي پريەزجال لەتوم زا رەكۋ ي ۆزيال س نەگو پودپيسكۋ، چتوب بولەە نە پرويزۆوديلي پوستروەك.
…نازاد چەتىرە گودا پروسيل وت گرافا بەنكەندورفا وب وتۆودە ەمۋ زەملي دليا پوستروەنيا مەچەتي ي ۆسلەدستۆيە سەگو ۆ 1839 گ. تومسكيم زەملەمەروم وتۆەدەنا ەمۋ زەمليا…» [تسگا رك، ف. 64 ي 478, وپ. 01, د. 938 ي 1]، – دەپ جازىلعان. اقىر سوڭىندا تىنىباي كاۋكەنوۆ 1834 جىلى، ال  جولامان جانداربەكوۆ 1841 جىلى ءوز مەشىتتەرىن تولىقتاي سالىپ بىتىرگەن.

ول كەزدە پاتشالىق بيلىكتىڭ تاراپىنان ەرتىس جاعالاۋىنان ون شاقىرىمداي جەرگە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ياعني قازاقتاردىڭ قونىستانۋىنا رۇقسات بولمادى. دەگەنمەن كوكەن بولىسىنىڭ ستارشىنى تىنىباي كاۋكەنوۆ پەن تەرىستاڭبالى بولىسىنىڭ ستارشىنى جولامان جانداربەكوۆ سياقتى ادامدار عانا ءوز بەدەلىمەن جەر الىپ، اعاش ءۇي تۇرعىزدى. ەكەۋى دە مەشىت، مەدرەسە سالدى. وزدەرىنە قاراستى سلوبودكالارى بولدى. 1917-1927 جىلدارى الاش ارىستارى تۋ تىككەن  الاش قالاسى اتانعان قازىرگى سەمەي قالاسىنىڭ سول جاعالاۋداعى بولىگى سول كەزدەگى ەكى سلوبودكانىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان ەدى.

«ءحىح عاسىردىڭ باسىندا قازاق جەرىنە پاتشالىق رەسەيدىڭ ىشكەرى ايماقتارىنان جاپپاي قونىس اۋدارعان قاراشەكپەندىلەرمەن قوسا ءدىني ميسسيونەرلەر دە قاپتاپ كەلە باستايدى. ورىس پراۆوسلاۆيەلىك شىركەۋىنىڭ قاسيەتتى سينودىنىڭ جارلىعىمەن 1829 جىلى ءسىبىر حالىقتارىن شوقىندىرۋ ماقساتىندا ارنايى التاي ميسسياسى اشىلدى. كەيىندە ول ءوز ءدىني قىزمەت اياسىن كەڭەيتىپ، التايدى مەكەندەگەن قازاقتار اراسىندا 1871 جىلى قوساعاش ميسسياسىن اشتى. ءسويتىپ، ءدىني ميسسيونەرلەر قازاق جەرىنە اياق باستى. 1882 جىلى قاسيەتتى سينود سەمەي ميسسياسىن اشىپ، وعان باسشى ەتىپ، سۆەششەنيك فيلارەت سينكوۆسكي تاعايىندالادى. 1894 جىلى ەرتىستىڭ سول جاعالاۋىنداعى قالىڭ قازاق ورتاسىنا قىرعىز ميسسياسىنىڭ شىركەۋىن اكەپ سالادى» - دەپ جازادى تاريحشى م.كەنەمولدين.

مىنە وسىنداي سىن ساعاتىندا باسقىنشىلاردىڭ شوقىندىرۋ ساياساتىنا جول بەرمەي ەل ورتاسىندا يسلام ءدىنىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قازاقتىڭ بەلگىلى تۇلعالارى قارسى ارەكەت جاساي باستادى. اعا سۇلتان قۇنانباي شىڭعىستاۋعا  مۇعالىم اپارىپ، جاستاردى وقىتسا، سەمەيدە تىنىباي، جولامان جانداربەكوۆ سياقتى كوكىرەگى وياۋ ازاماتتار مەشىت سالىپ، قازاق بالالارىنىڭ ءبىلىم الۋىنا جول اشتى. 1930 جىلدارى بەلگىسىز جاعدايدا جولامان مەشىتى ورتەنىپ كەتەدى.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ايگىلى «اباي جولى» ەپوپەياسىنداعى قالالىق ساۋداگەر تىنىبەك دەگەن كەيىپكەردىڭ ءپروتاتيۆى بولعان تىنىباي قاجى قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ باسىنا كۇن تۋعان ساتتە جانىنان تابىلىپ، قول ۇشىن سوزعان. ومبىداعى تۇرمەدەن بوساپ كەلگەن اعا سۇلتان قۇنانباي: «وسى جولى قۇدايدان سوڭعى قۋاتىم قۇدالارىم بولدى. ادال دوستىقتى، شىن بەدەلدى سولاردان كوردىم. اتاپ ايتقاندا الشىنباي مەن تىنىبەك» دەپ ايتۋى ەكى تاريحي تۇلعاعا دەگەن ايرىقشا قۇرمەتى ەدى.

قازاق اراسىنان شىققان تۇڭعىش كاسىپكەرلەردىڭ ءبىرى، ەكىنشى گيلديالى كوپەس، ۇلت جاناشىرى تىنىباي كاۋكەنۇلى 1887 جىلى 98 جاسىندا قايتىس بولادى. ءوزىنىڭ كىندىگىنەن ءۇش ۇل، ءبىر قىزى بولعان ەكەن. ۇلدارى وزىنەن بۇرىن دۇنيەدەن وتەدى. ۇلكەن ۇلى مەڭدىبايدىڭ ەسىمى تاريحي قۇجاتتاردا كوپ اتالادى. شاماسى اكە كاسىبىن جالعاستىرعان ىسكەر ازامات بولعان سياقتى. تىنىباي قاجى قايتىس بولارىنىڭ الدىندا وزىنە ءتيىستى ءۇيىن، قورا-جايىن، قامباسىن مەشىت قاراماعىنا وتكىزگەن ەكەن. كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا،  مارقۇمنىڭ زيراتى سول جاعالاۋداعى قورىمدا  بولعان. كەيىنەن قابىرستان ءسۇرىلىپ، ورنىنا كوپ قاباتتى ۇيلەر سالىنعان ەكەن. سونىمەن قاتار مەتساناتتىڭ فوتوسۋرەتىن دە كەزدەستىرمەدىك. ۇلكەن قالادا تۇرعان بەلگىلى تاريحي تۇلعا، بىرنەشە اتاعى بار ايگىلى كوپەس تىنىباي كاۋكەنۇلىنىڭ فوتوسۋرەتى بولۋ كەرەك، ونى ىزدەپ تابۋ الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە دەپ بىلەمىز.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، كەزىندە ءوز ەڭبەگىمەن داۋلەت جيناپ، ەلىنىڭ يگىلىگىنە جۇمساعان تىنىباي قاجىنىڭ ەسىمى سەمەيلىكتەردىڭ جادىندا ماڭگى ساقتاۋ ماقساتىندا يگىلىكتى شارالار جۇرگىزىپ، كەزىندە ءوزى ىرگەتاسىن قالاعان سول جاعالاۋداعى قالانىڭ بولىگىنەن ءبىر ۇلكەن مولتەك اۋدانعا نەمەسە كوشەگە بەلگىلى كاسىپكەردىڭ ەسىمىن بەرسە، تاريحي تۇلعاعا دەگەن قۇرمەت بولار ەدى.

داۋلەت تىلەۋبەردى

Abai.kz