سۋرەتتە: رەسەيلىك ەكونوميست ميحايل دەلياگين

سۋرەتتە: رەسەيلىك ەكونوميست ميحايل دەلياگين

جاقىندا عانا ەكاتەرينبۋرگ قالاسىندا وتكەن قازاقستيان-رەسەسي شەكارا ماڭى ىنتاماقتاستىعىن دامىتۋ سامميتىندە ونداعان ىسكەرلىك شارتتار جاسالدى. وسىعان بايلانىستى قازاقستاندىق «مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ تۋرالى» جاڭا زاڭ جوباسى جاسالدى. بۇل قۇجات 2014 جىلدان باستاپ وتاندىق كاسىپكەرلەرگە بەرىلەتىن جەڭىلدىكتى الىپ تاستاپ، ەسەسىنە رەسەيلىك جانە بەلورۋستىق مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلارعا ەسىك اشپاقشى. ەڭ قورقىنىشتىسى سول، زاڭ جوباسىنا قانداي دا ءبىر وزگەرىس ەنگىزۋگە كەش ەكەن. «اتامەكەن» ۇلتتىق ەكونوميكالىق پالاتاسى باسقارماسىنىڭ توراعاسى ابىلاي مىرزاحمەتوۆ: «قازاقستان كەدەندىك وداق اياسىنداعى ۇلتتىق رەجيمدى الىپ تاستاۋ جونىندەگى حالىقارالىق كەلىسىمدى راتيفيكاتسيا­لاۋ كەزىندە ويسىراي جەڭىلدى. ەگەر مەملەكەتتىك ساتىپ الۋعا ورىستار مەن بەلورۋستاردى جىبەرسە، وندا جەرگىلىكتى ءونىم وندىرۋشىلەر وپىق جەيدى. دەمپينگ بولۋى دا مۇمكىن... ماسەلەن، تەندەرلىك تاپسىرىس بويىنشا كاسىپكەر تومەندەتىلگەن باعامەن ساتىلاتىن ءونىمدى الۋى ءتيىس ەكەن. ناتيجەسىندە ارزان باعاعا – ساپاسىز ءونىم الىنادى. ال، شىن مانىندە، ەكەۋىن بىرىكتىرۋگە مۇلدەم بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە ۇيىمداستىرۋشىلار تەندەرگە تۇسەتىن ءونىمنىڭ باعاسىن سوڭعى ساتتە عانا جاريالايتىن كورىنەدى. بۇل، ارينە مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ جۇيەسىن سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ ورداسىنا اينالدىراتىنى ءسوزسىز.مۇنداي باسەكەلەستىكتەن ەلىمىز ۇتىلماسا، ۇتپايدى. مەنىڭشە، بۇل ماسەلەنى 2018 جىلعا دەيىن توقتاتا تۇرۋ كەرەك ەدى. سەبەبى، بۇل ۋاقىتقا دەيىن وندىرۋشىلەر تاجىريبە جيناقتاپ، ونىمگە دەگەن سۇرانىستى قاناعاتتاندىرا الادى. ال قازىر ءونىم از جەردە، ءبىز رەسەي مەن بەلورۋسسيانى قالاي قۋىپ جەتەمىز؟ بىراق، قانشا شىرىلداساق تا، زاڭ جوباسىن وزگەرتە المايمىز. بۇل 2011 جىلى اتالعان كەلىسىمدى جۇرگىزىپ، ماقۇلداعان ازاماتتاردىڭ قاتەلىگى»، – دەدى اشىنىپ. تۇركىستان گازەتى بۇل ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى تالداپ جازدى: http://www.turkystan.kz/kz/articles/view/38510#comments. 

كەدەن وداعىنداعى رەسەيدىڭ جاساپ وتىرعان وزبىرلىعىنا بەلورۋسسيا دا نارازىلىق ءبىلدىرىپ وتىر. بۇل تۋرالى 2013 جىلعى قاراشانىڭ سوڭىندا  بەلورۋس رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەمەرى ۆلاديمير سەماشكو مالىمدەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، كەدەن وداعىنىڭ زاڭناماسىنداعى شيكىلىكتەردەن بەلورۋستىق ونەركاسىپ زيان شەگۋدە. اسىرەسە، بەلورۋستاردىڭ اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكالارىنىڭ رەسەي نارىعىنا ەنۋىنە توسقاۋىلدار قويىلۋدا. وعان قوسا، رەسەيدىڭ ويلاپ تاپقان يمپورتتالاتىن اۆتوتەحنيكالارعا سالىناتىن «ۋتيليزاتسيالىق سالىعى» بەلورۋستىڭ ماز اۆتو تەحنيكاسىنىڭ قۇنىنا 18% پايىزدىق ۇستەمە قوسۋىنا الىپ كەلىپ، باسەكەلەستىككە توتەپ بەرۋىن تومەندەتۋدە. ۆ. سەماشكونىڭ ايتۋىنشا، مۇنىڭ بارلىعى بەلورۋستاردىڭ شاش ەتەكتەن شىعىنعا باتۋىنا ىقپال ەتىپ وتىر. كورىپ وتىرعانىمىزداي، كەدەن وداعىنىڭ ىشىندە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ۇلەس سالماعى اناعۇرلىم كوپ بولىپ تۇر، جوعارىدا ايتىلعانداي، م. دەلياگيننىڭ ۇسىنعان ەكونوميكالىق ەكسپانسياسى اقىرىنداپ جۇزەگە اسىپ جاتقان سىڭايلى. اتام قازاق «ورىستان دوسىڭ بولسا، ايبالتاڭ قاسىندا بولسىن» دەپ بەكەر ايتپاعان.

مينسك سامميتىندە «كەدەن وداعىنا ارمەنيا كىرەدى، ودان كەيىن قىرعىزستان، سوسىن ۋكراينا كىرۋگە ىنتالى»، تىپتەن، ء«ۇندىستان مەن تۇركيا دا كىرمەكشى-مىس» دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلعانى ەسىمىزدە. بىراق، ءىس جۇزىندە بۇل اتالعان مەملەكەتتەردىڭ حالقى كەدەن وداعىنا كىرۋگە قارسى ەكەنىن الەمدىك قاۋىمداستىق كەيىنىرەك بىلە باستادى. قازىر ۋكراينادا «ەۆرومايدان» دەگەن اتپەن بەلگىلى حالىق تولقۋى باسىلماي تۇر، ۋكرايندىقتاردىڭ تالابى – ۋكراينا ەۆرو وداققا كىرۋى ءتيىس، ال، كەدەن وداعىنا كىرۋىنە ول ەلدىڭ حالقى ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق شوقپارىنان زارەزاپ بولعان ۋكراينا بيلىگى اسكەر مەن پوليتسيانى بارىنشا پايدالانىپ، قارسىلىق اكتسياسىن باسۋعا نيەتتەنگەنىمەن، قارۋلى قاقتىعىستا جۇزدەگەن ادام جاراقاتتانسا دا، ءتۇرلى-ءتۇستى «مايدانعا» ۇيرەنگەن ۋكرايندىقتاردى العان بەتىنەن قايتارۋ قيىن بولىپ تۇر. تىپتەن، كۇنى كەشە ەرەۋىلشىلەر كيەۆ قالاسىنىڭ اكىمشىلىگىن، ءتۇرلى مەملەكەتتىك عيماراتتاردى باسىپ الىپ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە شابۋىل جاسادى. ەۆروينتەگراتسيانى قولداۋشىلار ۋكراينانىڭ كەدەن وداعىنا قوسىلۋىنا قارسىلىق رەتىندە مەزگىلى شەكتەلمەگەن قارسىلىق كورسەتەتىنىن جاريالادى. ولار كەدەن وداعىنا كىرۋدى – رەسەيدىڭ بودانىنا اينالۋمەن تەڭ دەپ تۇسىنەدى. ارمەنيا بيلىگىنىڭ كەدەن وداعىنا قوسىلامىز دەگەن مالىمدەمەسى دە ول ەلدىڭ ىشىندە قاتتى نارازىلىق تۋىنداتىپ وتىر. بۇل شەشىمگە قارسىلىق رەتىندە ازاماتتىق ۇستانىمدارىن ءبىلدىرۋ ماقساتىندا ارمەنيا استاناسى ەرەۆاندا مىڭداعان ادام قاتىسقان ۇلكەن ميتينگ ءوتتى. ميتنينگتى ۇيىمداستىرۋشى – ارمەنيا پرەزيدەنتتىگىنە ۇمىتكەر كانديدات بولعان  پارۋير ايريكيان ارمياندار ەۆروينتەگراتسيانى قولدايتىنىن ايتتى. ونىڭ باستاماسى قوعامدىق قولداۋعا يە بولىپ، «ابىرويلى وتان» ازاماتتىق باستاما ۇيىمى، «مۇرا» وپپوزيتسيالىق پارتياسى،  ارمەن مارتيروسيان جانە داۆيد ساناساريان سياقتى قوعام قايراتكەرلەرى باستاعان مىڭداعان ەرەۆاندىقتاردىڭ قارسىلىق شەرۋىنە ۇلاستى. ۆ.ءپۋتيننىڭ ەرەۆانعا رەسمي ساپارىنا دا ارمياندار اشىق قارسىلىق تانىتتى.

كەدەن وداعىنا كىرمەكشى بولىپ وتىرعان قىرعىزستان 2015 جىلى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق جۇمىسىن باستاعاندا ونىڭ تولىق مۇشەسىنە اينالادى ەكەن. بۇلاي دەپ ساۋەگەيلىكپەن ايتقان – رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى - سەرگەي گلازەۆ. دەگەنمەن، مۇنداي ماڭىزدى ساياسي شەشىمدى قابىلداۋ قىرعىزستانعا وڭاي بولىپ وتىرعان جوق. ءبىر جاعىنان قىرعىزدار 1998 جىلعى 20 جەلتوقساندا دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا (دسۇ) كىرىپ العان. ياعني، قىرعىز اعايىندار 15 جىل بويى دسۇ قىزىعىن كورىپ، نانىن جەدى، ارتىقشىلىعى مەن پايداسىن كوردى. وسى جەردە: «ولاي بولسا، قىرعىزستان كەدەن وداعىنا نەسىنە كىرمەك؟» دەگەن سۇراق تۋىندارى ءسوزسىز. ونىڭ سىرى مىنادا بولسا كەرەك. قىرعىز ەكونوميكاسى نەگىزىنەن قىتايدىڭ تاۋارلارىن رەەكسپورتتاۋمەن (يمپورتتى ءۇشىنشى ەلدەرگە قايتا ەكسپورتتاۋ، قازاقشا ايتساق، الىپ-ساتۋ) پايدا تاباتىنى بارشامىزعا ءمالىم (قازاقستانعا – «دوردوي» كوتەرمە بازارى، وزبەكستان مەن تاجىكستانعا – «قاراسۋ» كوتەرمە بازارى ارقىلى). كەدەن وداعى قۇرىلعالى قىرعىز شەكاراسىنا «قۇلىپ» سالىندى. وشتاعى قىرعىز-وزبەك اراسىنداعى قانتوگىسپەن اياقتالعان جانجالدان سوڭ وزبەكستان مەن قىرعىزستاننىڭ قارىم-قاتىناسى دا ناشار. وسىنداي قيىن جاعدايدان رەەكسپورتتىق ساۋدا داعدارىسقا ۇشىرىپ، قىرعىز ەكونوميكاسى ابدىراپ قالدى. ەندى ولار ورىن العان قيىندىقتان شىعۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋدا. سونداي جولدىڭ ءبىرى – كەدەن وداعىنا كىرىپ، «ۇلكەن اعالاردىڭ» قامقورلىعىن كورۋ.  2013 جىلعى 19 قاراشادا ماسكەۋ قالاسىندا وتكەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيانىڭ كەڭەسىندە قىرقىزستاننىڭ كەدەن وداعىنا كىرۋىنىڭ «جول كارتاسى» ماقۇلداندى. قىرعىزستاننىڭ ەكونوميكا ءمينيسترى تەمىر ساريەۆتىڭ ايتۋىنشا، «جول كارتاسى» بۇل ەل ءۇشىن ماڭىزدى بەس ماسەلەنى قامتيدى: رەسپۋبليكا كاسىپكەرلەرىن قولدايتىن ارنايى قور قۇرۋ، ەڭبەكتى كوپ قاجەت ەتەتىن وندىرىستەردى دامىتۋعا تاجىريبەلىك كومەك بەرۋ،  «دوردوي» جانە «قاراسۋ» كوتەرمە بازارلارىنا قولداۋ كورسەتۋ، ەڭبەك ميگرانتتارىن قورعاۋ تۋرالى جەكە كەلىسىم جاساۋ، قىرعىزستاننىڭ سىرتقى شەكارالارىن جاراقتاندىرۋعا كومەك كورسەتىلۋى. ەڭ باستىسى – قىرعىزدار كەدەن وداعىنا كىرگەنى ءۇشىن ونىڭ مۇشەلەرىنەن  $1,2-1,6 ملرد. قايتارىمسىز كومەك الادى ەكەن. الايدا، بيلىك قولداعانىمەن، قىرعىزستاننىڭ ىشىندەگى بىرقاتار ساياسي كۇشتەر كەدەن وداعىنا كىرۋگە قارسىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، ساياسي شەرۋلەر وتكىزىپ تە ۇلگەردى.

وتكەندە عانا قىرعىزستان پرەزيدەنتى ا. اتامباەۆ كەدەندىك وداققا كرەمل ۇسىنعان جاعدايمەن كىرۋدەن باس تارتتى. ء«بىز قىرعىزستان ازاماتتارىنىڭ مۇددەسىنە جاۋاپتى جولمەن بارامىز» دەپتى. ول قىرعىزستاننىڭ ۇسىنىلعان  ىنتىماقتاسۋ نۇسقاسىنا بالامانىڭ ازدىعى بولا تۇرا، رەسەي، بەلارۋس جانە قازاقستان وداعىنا تەك قانا «بىشكەك تالابى ورىندالعان جاعدايدا عانا» قوسىلاتىندىعىن اتاپ ءوتىپتى. اbai kz سايتىندا جازىلعانداي، قىرعىزستان پرەزيدەنتىنىڭ ءسوزى  كرەملدىڭ بۇرىنعى كسرو ەلدەرىن كەدەندىك وداققا كىرۋگە ماجبۇرلەيتىن  بوپساعا جۇگىنبەيتىنىم جونىندەگى العاشقى اشىق مالىمدەمە  بولدى. بۇعان دەيىن ۋكراينا مەن ارمەنيا پرەزيدەنتتەرى   ماسكەۋ تاراپىنان قىسىمنىڭ بارلىعى تۋراسىندا ادەپپەن عانا جوققا شىعارىپ كەلگەن. «سىزدەر مەنى ءالى كۇنگە دەيىن نەعىپ بىلمەيسىزدەر؟ ەلگە زياندى نە نارسەگە دە مەنى «جانشۋ» - مۇمكىن ەمەس. ءبىز كەدەندىك وداققا ەگەر ءبىزدىڭ تالاپ ەسكەرىلگەندە عانا ەنەتىن بولامىز.  ال اتامباەۆتى بوپسالاۋ مۇمكىن ەمەس، مەن شىنىعىپ بولعان اداممىن. ء بىزدىڭ تاڭداۋىمىز ازداۋ، بىراق تەك قانا قىرعىزستاندىقتاردى قاناعاتتاندىراتىن ءارى ءبىزدىڭ مۇددەمىزدى قورعايتىن جولمەن عانا جۇرەمىز»، - دەپ مالىمدەپتى ا. اتامباەۆ ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا.

سونىمەن قاتار، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ (قحر) توراعاسى سي تسزينپين بىشكەككە جاساعان رەسمي ساپارىندا «ۇلى جىبەك جولىن» جاڭعىرتاتىنىن ايتىپ، بۇل جوبادان قىرعىزستاننىڭ قۇر الاقان قالمايتىنىن اڭعارتتى. كەدەن وداعىنا كىرسە، قىتايمەن قارىم-قاتىناستارى قالاي بولارى بەيمالىم. كىرمەسكە امالى تاعى جوق. وسىلايشا، قىرعىزستاننىڭ نە ىستەرىن بىلمەي دال بولىپ وتىرعانى، ال، كەدەن وداعى بولسا، «ەكونوميكالىق ماسكا» كيگەن رەسەيدىڭ ساياسي ويىنشىعىنا اينالىپ بارا جاتقانى بايقالادى.

رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋى بارىسىندا ەسكەرۋى ءتيىس دەپ دەلياگيننىڭ تۇجىرىمداعان پرينتسيپتەرىنىڭ ىشىندە ەرەكشە ورىن الاتىن رازۋمنىي ەگويزم جانە كونسترۋكتيۆنىي رەۆانشيزم دەگەن ۇستانىمدار دا قازاقستاندىق مۇددە ءۇشىن اسا قاۋىپتى. عالامدانۋ جاعدايىندا الەمدىك ەكونوميكا ءوزارابايلانىس پەن وزاراتاۋەلدىلىك پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەلىپ دامۋدا. مۇنداي جاعدايدا ءوزارا ءتيىمدى سەرىكتەستىك الدىعا شىعادى، سانالى نەمەسە ساناسىز ەگويزمگە ورىن جوق. ءبىر ەلدىڭ ەگويست بولۋى باسقا ەلدەردىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنە ۇلكەن نۇقسان كەلتىرەرى ءسوزسىز. ال، كونسترۋكتيۆتى رەۆانشيزم دەگەندى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ رەۆانش – قارىمتا قايتارۋ دەگەن ۇعىم. قولدان شىعارىپ، جوعالتىپ، ايرىلىپ قالعان قانداي دا ءبىر مۇلىكتى، مەنشىكتى، ەسەنى قايىرۋ. بارىمتاعا قارىمتا دەگەن سياقتى. سوندا رەسەيدىڭ قايتارا الماي جۇرگەن قارىمتاسى نە؟ ايتپاسا دە تۇسىنىكتى، ول رەۆانش - رەسەيدىڭ «اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس» بولعان، ارعى تاريحىنداعى يمپەرياليستىك سامودەرجاۆيە، بەرگىسى كەڭەستىك وتكەن ءداۋىردى اڭساۋشىلىق. بۇعان قوسا، ۇلى ورىس شوۆينيزمىنە نەگىزدەلگەن، ءالى كۇنگە دەيىن كۇشىن جويماي كەلە جاتقان جاڭا رەسەيلىك يمپەريالىق امبيتسيا تاعى بار... وسىدان كەلىپ، دەلياگيننىڭ «ستراتەگيچەسكوي تسەليۋ ياۆلياەتسيا ۆوسسوەدينەنيە ۆ رامكاح ەدينوگو گوسۋدارستۆا روسسي، بەلورۋسسي ي كازاحستانا» دەگەن تۇجىرىمىنىڭ استارىندا نە جاتقانىن تۇسىنۋگە بولادى. جامان ايتپاي جاقسى جوق، رەسەيدىڭ كەدەن وداعىن وسىلايشا بۇرا تارتىپ، ءوزىنىڭ ەگويزمى مەن رەۆانشيزمىن جۇزەگە اسىرۋىنان، بەلورۋسسيا مەن قازاقستاننىڭ رەسەيلىك مۇددە جەتەگىندە كەتۋىنەن، ەكونوميكالىق وداقتىڭ رەسەي ىقپالىنداعى ءبىرتۇتاس مەملەكەت سياقتى ساياسي سيپات الۋىنان قاتتى ساقتانۋىمىز كەرەك. كەدەندىك وداقتىڭ ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىككە ۇلاسۋى، ودان ەۋرازيالىق وداققا اينالۋى بىرتە-بىرتە ورتاق پارلامەنت قۇرۋ، ورتاق ۆاليۋتا ەندىرۋ، ورتاق شەكارا ت.ب. «ورتاق بەلگىلەردى» تۋىنداتىپ، ساياسي وداق بولىپ شىعا كەلگەنىن بايقاماي قالمايىق. مۇنداي «ساياسي وداق» تاۋەلسىزدىگىمىزدى جالماپ جەپ، تۇبىنە جەتۋى مۇمكىن. ولاي بولسا، ساۆيتسكي، ترۋبەتسكوي، گۋميلەۆ، دۋگين، دەلياگين، نارىشكين سياقتى ت.ب. ورىس ويشىلدارىنىڭ «ەۋرازياشىل ارمانى» ورىندالدى دەي بەرىڭىز. ولاردان بولەك ورىس شوۆينيستەرى دە ايانىپ قالعان جوق. ا.سولجەنيتسىننىڭ «ليتەراتۋرنايا گازەتا» مەن «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتتەرىندە 1990 جىلعى 18 قىركۇيەكتە قاتار جاريالانعان «كاك نام وبۋسترويت روسسيۋ» اتتى اتىشۋلى ماقالاسىن قالاي ۇمىتامىز... قازاقستاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا قول سۇعۋ ارقىلى رەسەيدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋدى ۇسىنعان سولجەنيتسيندىك يدەيا قوعامدىق پىكىردىڭ قاتتى قارسىلىعىنا ۇشىراعان ەدى. «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن تارتادى» دەگەننىڭ كەرىن كەلتىرىپ، قازاقستاننىڭ ىشىندەگى كەيبىر ورەكەڭدەر دە قازاقتىڭ ەلدىگىنە قاتىستى توسىن پيعىل تانىتقانى جاسىرىن ەمەس...

2012 جىلى، تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا وتكەن ءبىر كەزدەسۋدە قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، 12-ءشى شاقىرىلىمداعى قازاقستاننىڭ (قازسسر) جوعارعى كەڭەسىنىڭ ەكس-دەپۋتاتى، سوڭعى شاقىرىلىمداعى كسرو جوعارعى كەڭەسى ەكس-دەپۋتاتى نىعمەت جوتاباەۆ اعامىز 1991 جىلى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى زاڭنىڭ قالاي تالقىلانىپ، قايتىپ قابىلدانعانىنىڭ كۋاگەرى رەتىندە جان-جاقتى اڭگىمەلەپ بەرگەن ەدى. سوندا، جوعارعى كەڭەسكە تالعار قالاسىنان سايلانعان دەپۋتات ت.جاۆورونكوۆا: «قازاقستانعا ەگەمەندىك دەگەن نە كەرەك، بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسى سياقتى قازاق يمپەرياسىن قۇرماقپىز با؟» - دەپ قارسى شىقسا، كوكشەدەگى ماكينسكىدەن سايلانعان يۋ.سۋحوۆ دەگەن دەپۋتات: «ۆوپروس و نەزاۆيسيموستي كازاحستانا سلەدۋەت ۆنەستي نا وبششەنارودنىي رەفەرەندۋم!» جانە «ەسلي بۋدەت پرينيات ەتوت زاكون، تو رۋسسكويازىچنوە ناسەلەنيە موجەت وكازاتسيا ۆ چۋجوم گوسۋدارستۆە» - دەپ بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپتى. جوعارعى كەڭەستە ورىن العان كەلەڭسىز پىكىرسايىسقا كۋاگەر بولعان اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭىمىز وسىنداي ۇزاققا سوزىلعان ءتۇرلى داۋ-داماي مەن يدەيالىق تەكە-تىرەستىڭ ارقاسىندا  قابىلدانىپتى... وكىنىشتىسى سول، سولجەنيتسىن دا، جوعارى كەڭەستە تاۋەلسىزدىگىمىزگە قارسىلىق بىلدىرگەن دەپۋتاتتار دا كەزىندە قازاقستاندى پانالاپ، قازاقتىڭ ءدام-تۇزىن تاتقاندار. ياعني، «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە» دەگەندى تارك ەتكەندەر. ال، قاۋىپتىسى، يدەيالىق تۇرعىدان ەلىمىزدى ىشتەن ىرىتۋگە تىرىسىپ جۇرگەندەر ءالى دە بارشىلىق. وندايلارعا زاڭ جۇزىندە قاتاڭ تيىم سالۋدى دۇرىس جولعا قويىپ، ۇلتتىق مۇددەمىز بەن قاۋىپسىزدىگىمىزدى تايسالماي قورعاۋعا ءتيىسپىز.

دەلياگين سياقتى رەسەيلىك عالىمدار مەملەكەتتىڭ رەسمي ۇستانىمىنا بالاما تۇجىرىمدار ۇسىنۋعا شەبەر (ولاردى بيلىك ەسكەرىپ تە جاتىر), ال، ءبىزدىڭ قازاقستاندىق ەكونوميست عالىمدار مەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ كوبىنەسە رەسمي ۇستانىمنىڭ اۋقىمىمەن شەكتەلەتىنىنە، ءبىر باعىتتا عانا وي تولعايتىنىنا قىنجىلاسىڭ. بۇعان سەبەپ بولىپ وتىرعان بىلىمسىزدىك پە، الدە، جاسىقتىق پەن نەمقۇرايلىق پا؟ باسقاسى باسقا، مەملەكەتىمىز بەن ۇلتىمىزدىڭ تاعدىرىن شەشەتىن وزەكتى ماسەلەلەرگە كەلگەندە ۇندەمەي، بۇعىپ قالعان زيالى قاۋىم ەل-جۇرتقا پايدا اكەلمەسى انىق. حالىق جاۋتاڭداپ زيالىسىنا قاراسا، ال، زيالى دەگەندەرىمىز جەرگە قاراسا... بولاشاعىمىز قانداي بولماق؟ ۇلت زيالىلارىنا جۇكتەلەتىن مىندەتتىڭ اۋىر بولاتىنى وسىدان. كەزىندە، الاشتىڭ زيالى قاۋىمى قانداي ەدى؟ ەلى مەن جەرى ءۇشىن كۇرەسىپ، قاندىقول بولشەۆيكتەردەن تايسالماستان، دامۋدىڭ بالاما جولدارىن ۇسىنىپ، يدەيالىق مايدان اشىپ، ۇلتتىق يدەيانىڭ جولىندا قۇربان بولدى... قازىر زامان باسقا، زاڭ اۋقىمىنداعى شىعارماشىلىق، وي ەركىندىگى كونستيتۋتسيامەن بەكىتىلگەن، ال، ەلباسى ونىڭ كەپىلى. سوندىقتان دا، الاڭداماي، بالاما باعىتتاردا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ءتۇرلى ساياسي-ەكونوميكالىق دامۋ ستسەناريلەرىن جاساپ، جاعىمدى جانە جاعىمسىز تۇستارىن انىقتاپ، كەلەشەگىن بولجاۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇل كەدەن وداعىنا دا قاتىستى ماسەلە.

بالاما باعىت-جوبالاردىڭ بولعانى قاشاندا جاقسى ەمەس پە؟ ءتۇرلى جاعدايلاردىڭ اسەرىنەن ءبىر باعىتتىڭ ناتيجەلىگى تومەن بولىپ جاتسا، وعان قاراعاندا تيىمدىلەۋ ەكىنشى جول ونى الماستىرا قويادى. بۇل تۇرعىدا قازاقستاندىق وپپوزيتسيا دا ويلانۋى ءتيىس: ءبىر باعىتتا بيلىكتى سىناپ-مىنەي بەرگەننەن پايدا جوق، ودان دا مەملەكەتتىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن جەتىلدىرۋگە سەپتىگى تيەتىن بالاما جوبالاردى ازىرلەپ، قوعام تالقىسىنا سالىپ، بيلىككە ۇسىنىپ، باستاماشىل بولعان اناعۇرلىم ۇتىمدى بولماق. بيلىك تە بۇعان ۇركە قاراماي، سەرىكتەسىپ ارەكەت ەتۋدى سەرت ەتسە، ناعىز جاسامپازدىققا نەگىزدەلگەن قوعامدىق ديالوگ داميدى. «حالىق ايتسا قاپى ايتپايدى» دەمەكشى، «كەلىسىپ پىشكەن توننىڭ كەلتە بولماسى» انىق. ەلدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق ومىرىندەگى بارلىق كۇشتەر ءۇشىن دە، ءاربىر قازاقستاندىق ازامات ءۇشىن دە ورتاق ءارى ەڭ بيىك ماقسات – تاۋەلسىز قازاقستاندى دامىتۋ، ۇلتتىق مۇددەلەرىن قورعاۋ مەن قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ بولۋى ءتيىس. ەگەمەن ەل مەن سانالى ازامات ءۇشىن ۇلتتىق مۇددە، تاۋەلسىزدىك پەن مەملەكەتتىلىكتىڭ تاعدىرىنان ارتىق قانداي وزەكتى ماسەلە بار؟

ماقالا جازۋ بارىسىندا، وسىنداي، مازاسىز ويعا بەرىلىپ وتىرعانىمىزدا، بەلگىلى وتاندىق ساياساتتانۋشى ەرلان قاريننىڭ «الاش ايناسى» گازەتىنە  بەرگەن سۇحباتىن وقىپ (2012 جىلعى 11 جەلتوقسانداعى № 219 سانى، 6 بەت), بۇل كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەنىمەن، اشىق ايتىلماي كەلە جاتقان تولعاقتى ماسەلە ەكەنىنە كوزىم جەتكەندەي بولدى. ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى تۋرالى ە. قارين بۇل سۇحباتتا: «...شىنىمدى ايتسام، بۇرىندارى ءوزىم دە ءبىر ءىس-شارالار وتكىزسەم، ساياساتتانۋشىلاردىڭ كونگرەسىن ۇيىمداستىرساق تا «ەۋرازيالىق» دەگەن ۇعىمدى قوسۋدى ءجون كورەتىن ەدىم. ونداعى ماقسات - ەۋرازيا سياقتى ۇلكەن قۇرلىقتىڭ اتاۋى ارقىلى قازاقستاندى كەڭىنەن تانىتۋ ەدى. بىراق، سوڭعى كەزدە وسى ءبىر تىركەستى ابايلاپ پايدالاناتىن بولدىم. ويتكەنى، كەيدە سول «ەۋرازيالىق» ۇعىمىنىڭ استارىندا رەسەيلىك دەگەن تۇسىنىك جاتقان سياقتى بولىپ كورىنەدى. ارينە، جالپى «ەۋرازيالىق» دوكترينا دۇرىس ستراتەگيالىق باستاما. بىراق، وسى تۇجىرىمداما ءار ەلدە ءارتۇرلى تۇسىندىرىلەدى، سوعان  سايكەس  وسى يدەيا ارقىلى اركىم ءوز ىقپالىن كۇشەيتكىسى كەلەدى. وسى تۇجىرىمدامالار اراسىندا بەلگىلى ءبىر قاراما-قايشىلىق تا بار. بالكىم، ءوزىمىزدىڭ دە كەمشىلىگىمىز شىعار. بىزدە كوپ ماسەلەلەر بويىنشا  ينتەللەكتۋالدىق قولداۋ جوق. سىرتتا بولىپ جاتقان ۇلكەن وقيعالاردى قورىتىپ، ساراپتاپ وتىرۋعا ۇمتىلىسىمىز از. زيالىلار، ساراپشى قاۋىم جاڭاعى ايتىپ وتىرعان تۇركى بىرلىگى، ەۋرازياشىلدىق دەگەن سياقتى يدەيالاردى تالقىلاپ، جاڭا يدەيالارمەن تولىقتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ  تۇجىرىمدامامىزدى ۇسىنبايدى. مىسالى، رەسەيدىڭ وزىندە ەۋرازياشىلدىق يدەيانىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. ءار توپتىڭ كوزقاراسى ءارتۇرلى. جانە ولار ارقاشان باس قوسىپ تالقىلاپ، ۋاقىت وتكەن سايىن دامىتىپ، جەتىلدىرىپ وتىرادى. سوسىن دوكترينا رەتىندە شىعارادى... ال بىزدەگى زەرتتەۋشىلەر، زيالىلىار ونداي ماسشتابتى تاقىرىپتارعا قىزىعۋشىلىق تانىتپاي ما، الدە دەڭگەيلەرى جەتپەي مە، ايتەۋىر سىلكىنىس جوق. تەك قانا سول يدەيالارعا پىكىر بەرۋمەن عانا شەكتەلىپ جاتىرمىز» - دەپ وي تولعايدى. مىنەكي، ماسەلە قايدا جاتىر...

كورىپ وتىرعانىمىزداي، ساياسي عىلىم سالاسىندا ەل-جۇرتىمىزدىڭ تاعدىرىنا قاتىستى وتكىر ماسەلەلەر جەتەرلىك. سونىڭ ىشىندە، الىس-جاقىن شەت ەلدەردىڭ قازاقستانعا دەگەن، ونداعى مەملەكەت قۇرۋشى ءتول ۇلت – قازاققا دەگەن رەسمي ۇستانىمدارىمەن قاتار، دەلياگين سياقتىلاردىڭ نە دەيتىندەرىنە دە ءمان بەرۋىمىز قاجەت. قازىر اقپارات عاسىرى بولعاندىقتان، اقپاراتتىق سوعىس باستى ورىندا، بۇگىنگى الەمدە ۇلتتىق مۇددەنى كوكسەيتىن يدەيالىق تەكە-تىرەس پەن يدەولوگيالىق  مايدان قىزىپ تۇر. ءبىزدىڭ ودان تىس قالىپ، نەمەسە، بەيقام بولۋىمىز قاتەرلى بولماق. سىرت ەلدىڭ بىزگە دەگەن رەسمي ساياسي ۇستانىمىنىڭ استارىندا جاتقان ءتۇرلى جىمىسقى پيعىلداردى بىلۋگە تىرىسۋ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزدى قامتاماسىز ەتۋدىڭ بىردەن-ءبىر باعىتى ەكەنى داۋسىز. بۇل مەملەكەتتىڭ ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ينستينكتى ىسپەتتى. سول ءۇشىن، ءاربىر ازاماتتىڭ ءوز قىزمەتى ارقىلى ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋعا قولىنان كەلگەنشە اتسالىسۋى پارىز. تاعى ءبىر رەسەيلىك عالىم ا. زينوۆەۆ: «گوسۋدارستۆەننوست سۋۆەرەننا. ەتو زناچيت، چتو ونا زاكوننو (فورمالنو) نە پريزناەت ۆ رامكاح سۆوەگو پودۆلاستنوگو وبششەستۆا نيكاكوي درۋگوي ۆلاستي ناد سوبوي ي نە دەليت ۆلاست ني س كەم، كتو (ي چتو) ناحوديتسيا ۆنە گوسۋدارستۆەننوستي... گوسۋدارستۆو پوددەريجيۆاەت، وحرانياەت، ورگانيزۋەت ي داجە ۆ كاكوي-تو مەرە سوزداەت ەكونوميكۋ نە دليا ەكونوميكي ساموي پو سەبە، ا دليا سەبيا، كاك يستوچنيك سۆوەگو سۋششەستۆوۆانيا ي كاك ارەنۋ سۆوەي جيزنەدەياتەلنوستي» - دەپ باتىل كورسەتۋى كوپ نارسەنى اڭعارتادى.

وسى جەردە ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر ءجايت بار. ول – «كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياسات» ۇستانىمى. قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى كوپ ۆەكتورلىق ۇستانىم دەگەن جاقسى-اق ارينە. بىراق، بۇل الەم ەلدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ءۇشىن جالپىلاما ۇستانىم. گلوباليزاتسيا ءداۋىرى كوپۆەكتورلى، كوپباعىتتى ىنتىماقتاستىققا نەگىزدەلگەن. دەگەنمەن، دامىعان شەتەلدەر كوپۆەكتورلىقتى جالپى مويىنداعانىمەن، ونى رەسمي ۇستانىم دەپ قابىلدامايدى. ولار ءۇشىن الەمدە دوس تا، جاۋ دا جوق، تەك قانا ماڭگىلىك ۇلتتىق مەملەكەتتىك مۇددەلەرى عانا بار. ۇلتتىق مەملەكەتتىك مۇددەلەرىنە سايكەس كەلسە دوس، ساي بولماسا جاۋ. ياعني، سىرتقى ساياساتتاعى جاي باعىتتارى مەن باسىم باعىتتارى انىق. قازاقستان ءۇشىن دە بۇل قاعيدانى ەسكەرەتىن كەز كەلدى، سول كەزدە سىرت الەم ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىمىزبەن ەسەپتەسىپ، ەلەپ-ەسكەرەتىن بولادى. كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياسات ۇستانىپ، جالپىعا بىردەي جالپىلداپ، «جالپاقشەشەي» بولعانىمىزبەن، ءبارىبىر بۇكىل الەمگە جاقپاسىمىز انىق. تۇپتەپ كەلگەندە، سىرتقى ساياسات ۇلتتىق مۇددەمىزدى قورعاۋ مەن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قىزمەت ەتۋى ءتيىس. دەلياگيننىڭ تۇجىرىمى مەن رەسەيدىڭ سىرتقى ساياسي ۇستانىمى دا وسى قاعيداعا نەگىزدەلگەن. ول ەل ءجۇز جەردەن وداقتاس بولسا دا، ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسى ءۇشىن ەشكىمدى وڭدىرماسى بەلگىلى. «باقسام، باقا ەكەن» دەمەكشى، كەدەن وداعىنا كىرۋ - پايداعا كەنەلۋ ەمەستىگى انىق بولدى. وداقتىڭ ىشىندە دە ءوزارا باسەكەلەستىك پەن ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن كۇرەس قىزىپ تۇر. وسىندايدا «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ ارتىق» دەگەن اتالارىمىزدىڭ ايتقانى تاعى دا ويىڭا كەلەدى. كەزىندە، بالكىم، مينسكىدە ايتقان ەلباسىمىزدىڭ سىنىنان كەيىن رەسەي ءوزىنىڭ امبيتسيالىق ايىلىن جيىپ، كەدەن وداعىنىڭ جۇمىسى جاقسارىپ كەتەر دەگەن ءۇمىتىمىز بار. دەگەنمەن، قازاق ەلى كەدەن وداعىمەن شەكتەلىپ قالماي، بالاما باعىتتار مەن مۇمكىندىكتەردى بارىنشا قاراستىرا وتىرىپ دامۋعا كۇش سالۋى قاجەت. كەزىندە, قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ 2008 جىلعى 29 تامىزداعى № 653 جارلىعىمەن بەكىتىلگەن «2009–2011 جىلدارعا ارنالعان «ەۋروپاعا جول» مەملەكەتتىك  باعدارلاماسى» بولدى، ءبىزدىڭ ەلگە سونداي كەشەندى، كەڭ اۋقىمدى ءىس-قيمىل كەرەك. الدە، ءبىزدىڭ «ەۆروپاعا جولىمىز» رەسەي مەن بەلورۋسسيادان ءارى اسپاعانى ما؟ تاعى ءبىر نازار اۋداراتىن ماسەلە، بولاشاقتا قۇرىلادى دەپ  وتىرعان ەۋرازيالىق وداقتىڭ اتىنا زاتى ساي ەمەستىگى. ءۇش قانا مەملەكەت بىرىككەن شاعىن وداقتى «ەۋرازيالىق» دەپ دابىرايتىپ ايتۋعا كەلىڭكىرەمەيدى، ەۋرازيادا قانشاما مەملەكەتتەر بار. باسقاسىن ايتپاعاندا، قىتاي، ءۇندىستان، جاپونيا، تۇركيا سياقتى ءىرى مەملەكەتتەر سىرت قالىپ وتىر. سوندىقتان، قازاقستان ءۇشىن  ءوزىنىڭ گەوساياسي جاعدايى مەن ترانزيتتىك الەۋەتىن ۇلتتىق مۇددەگە ساي پايدالانا وتىرىپ، ەركىن ساۋدا مەن اشىق قارىم-قاتىناسقا نەگىزدەلەتىن جان-جاقتى ەكونوميكالىق دامۋ اناعۇرلىم ءتيىمدى بولار ەدى. دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ (دسۇ) ءجونى باسقا، وعان تولىققاندى مۇشە بولۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. «داريانىڭ تۇبىنەن قۇدىق قازبا» دەگەن حالىق دانالىعىن ەسكەرگەن ءجون. الەمدىك اۋقىمداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق ۇيىم تۇرعاندا، قازاقستان قانداي دا ءبىر ايماقتىق وداققا كىرىپ، كىرىپتار بولماي-اق، تاۋەلسىز ەل رەتىندە دسۇ مۇشە بولىپ، ەۋرازيا كەڭىستىگى مەن ورتالىق ازياداعى ەكونوميكالىق حاب پەن ەكسپورت-يمپورت ءشليۋزىنىڭ ءرولىن اتقارۋعا، كولىك-كوممۋنيكاتسيالىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتا وتىرىپ، ۇتىمدى ترانزيتتىك ءدالىز بەن ءىرى قارجىلىق ورتالىققا  اينالۋعا تىرىسقانى ءجون.  ەلباسىمىز دا 2013 جىلدىڭ   9 قاڭتارىندا جاساعان مالىمدەمەسىندە قازاقستان ءوزىنىڭ ەگەمەندىگىنە قاۋىپ ءتوندىوىپ جاتسا، كەز-كەلگەن وداقتان مۇشەلىكتەن شىعا الادى دەگەن ەدى.

تولعانىستى ويدىڭ توق ەتەرىن ايتساق، دەلياگيننىڭ «پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتى ەكونوميكالىق ەكسپانسيالاۋىمىز قاجەت!» دەگەنىن رەسەي اقىرىنداپ ىسكە اسىرىپ جاتقان سىڭايلى. ەكونوميكالىق مونوپولولياعا قول جەتكىزگەن ەل بىرتە-بىرتە ساياسي گەگەمون بولۋعا دامەلەنەدى. ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىككە ۇرىنعان ەل بولسا، ساياسي تاۋەلدىلىككە دۋشار بولادى، بۇل نەوكولونياليزمنىڭ جىمىسقى جولى. رەسەي سىرتقى ساياساتىندا ماڭىزدىلىقتارى مەن باسىمدىقتارىن ناقتىلاپ العان ەل. الەمدىك ارەنادا دا ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنە سايكەس ء«يا» نەمەسە «جوق» دەپ ويىن اشىق ايتا الادى، ونىسىن بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە بىرنەشە رەت كورسەتتى. جانە، ويعا العانىن ءىس جۇزىنە اسىرا الاتىن، اسكەري كۇشى قۋاتتى، ءتۇرلى رەسۋرستارعا باي ەل. ورىس ەلىمەن قارىم-قاتىناس جاساعاندا پايدامەن بىرگە ايلانى دا ۇنەمى ويلاۋىمىز كەرەك.

سەيىلبەك مۇساتاەۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ

ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى،

ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

سوڭى

Abai.kz