جەمقورلىق راس، جاھانعا جايىلعان كەساپات. ول كەساپاتتى الەمدى كەزگەن كەز كەلگەن قۋ تۇياق تاراتىپ جۇرە بەرەتىن بولدى. مىسالى، مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان ءبىر ىسقاياق  قازاقستانعا كەلەدى دە شارۋاڭدى جايعاپ، قارىنىڭدى مايلاپ بەرەمىن دەپ سوعادى. ءبىزدىڭ كىسىلەر وعان، ارينە، بەك سەنەدى دە «ورامال تون بولماسا دا جول بولادىنىڭ» كادەسىن جاساپ جىبەرەدى. ودان كەيىن الەمدىك دەڭگەيدە شۋ شىعادى. ول شۋدى باسۋ ءۇشىن الەكەدەي جالانىپ تاعى ءبىر قۋ شىعادى.

جەمقورلىق ورمەكشىنىڭ تورى سياقتى جەر جيھانداعى ەلدەردىڭ ءبارىن شىرماپ العان قۇبىلىس. ترانسپەرەنسي ينتەرنەشنل (Transparency International) حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ ماماندارى قاي مەملەكەتتە كەدەيشىلىك باسىم، قاي مەملەكەتتە الەۋمەتتىك احۋال ۋشىعىپ تۇر سول مەملەكەتتى پارەقورلىق، جەمقورلىق، كوررۋپتسيا جايلاعان دەيدى. ماسەلەن، قازاقستان بىلتىر كوررۋپتسيا جونىندەگى كورسەتكىش بويىنشا 180  ەلدىڭ ىشىندە 145 ورىندى يەمدەنىپ، الگى «ابرويلى مەجەنى» شىعىس  تيمورمەن بولىسكەن ەدى. شىعىس تيمور دەگەن جاسىل جاپىراقتان باسقا ەشتەڭە ونبەيتىن، تاۋلارىنان ىستىق لاۆالار اتقىلاپ جاتاتىن تىنىشسىز ايماق. ەلدىڭ ىشكى احۋالى دا تۇراقسىز. ۇنەمى سوعىس، ۇنەمى قاقتىعىس. جەر استى قازبا بايلىعىمەن عانا ەمەس، 130 ۇلتتىڭ اۋزىن الىپ، بىرلىگىن تاۋىپ وتىرعان قازاقستان وزىندەگى وسىنوۋ جاراسىمدى تۇرمىستىڭ جايىمەن دە شىعىس  تيموردان  وزىق  شىقسا كەرەك-ءتى. بىراق، جاعداي ولاي بولماي تۇر.

جەمقورلىق راس، جاھانعا جايىلعان كەساپات. ول كەساپاتتى الەمدى كەزگەن كەز كەلگەن قۋ تۇياق تاراتىپ جۇرە بەرەتىن بولدى. مىسالى، مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان ءبىر ىسقاياق  قازاقستانعا كەلەدى دە شارۋاڭدى جايعاپ، قارىنىڭدى مايلاپ بەرەمىن دەپ سوعادى. ءبىزدىڭ كىسىلەر وعان، ارينە، بەك سەنەدى دە «ورامال تون بولماسا دا جول بولادىنىڭ» كادەسىن جاساپ جىبەرەدى. ودان كەيىن الەمدىك دەڭگەيدە شۋ شىعادى. ول شۋدى باسۋ ءۇشىن الەكەدەي جالانىپ تاعى ءبىر قۋ شىعادى.

جەمقورلىق ورمەكشىنىڭ تورى سياقتى جەر جيھانداعى ەلدەردىڭ ءبارىن شىرماپ العان قۇبىلىس. ترانسپەرەنسي ينتەرنەشنل (Transparency International) حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ ماماندارى قاي مەملەكەتتە كەدەيشىلىك باسىم، قاي مەملەكەتتە الەۋمەتتىك احۋال ۋشىعىپ تۇر سول مەملەكەتتى پارەقورلىق، جەمقورلىق، كوررۋپتسيا جايلاعان دەيدى. ماسەلەن، قازاقستان بىلتىر كوررۋپتسيا جونىندەگى كورسەتكىش بويىنشا 180  ەلدىڭ ىشىندە 145 ورىندى يەمدەنىپ، الگى «ابرويلى مەجەنى» شىعىس  تيمورمەن بولىسكەن ەدى. شىعىس تيمور دەگەن جاسىل جاپىراقتان باسقا ەشتەڭە ونبەيتىن، تاۋلارىنان ىستىق لاۆالار اتقىلاپ جاتاتىن تىنىشسىز ايماق. ەلدىڭ ىشكى احۋالى دا تۇراقسىز. ۇنەمى سوعىس، ۇنەمى قاقتىعىس. جەر استى قازبا بايلىعىمەن عانا ەمەس، 130 ۇلتتىڭ اۋزىن الىپ، بىرلىگىن تاۋىپ وتىرعان قازاقستان وزىندەگى وسىنوۋ جاراسىمدى تۇرمىستىڭ جايىمەن دە شىعىس  تيموردان  وزىق  شىقسا كەرەك-ءتى. بىراق، جاعداي ولاي بولماي تۇر.

كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ كەتپەنىن بىرگە كوتەرىسكەن ەلدەردىڭ دە جەمقورلىق ماسەلەسىندە ەرلەپ كەتكەنى شامالى. اتالعان حالىقارالىق ۇيىمنىڭ 2008 جىلى جاساعان كەستەسىنە قاراساق، 180-ءنىڭ «بايگەسىنە قوسىلعان» ازەربايجان جەمقورلىققا بەيىمدىلىگى جونىنەن  158 ورىندى،  بەلارۋس پەن تاجىكستان  151 ورىندى يەمدەنىپ، قىرعىزستان مەن وزبەكستان، تۇركمەنىستان ۇشەۋى  166  ورىندى ءوزارا تەڭ بولىسكە سالىپتى.

ترانسپەرەنسي ينتەرنەشنل ۇيىمىنىڭ ماماندارى جەمقورلىق الەۋمەتتىك تۇرمىسى كۇردەلى مەملەكەتتەردىڭ «جەكەمەنشىگى» دەيدى. ءبىز ساراپشى مامانداردىڭ پىكىرىنە مىنانى قوسار ەدىك: كوررۋپتسيا مەملەكەتتىڭ تاعدىرىنا تۇكىرە قارايتىن، ءىشىپ-جەۋدەن وزگەنى ەش ويلامايتىن، ۇلت بايلىعىن توناۋدى عانا بىلەتىن شەنەۋنىكتەر سالتانات قۇرعان  ىرىپ-شىرىگەن جۇيەدە ءومىر سۇرەدى.  قازاقستاننىڭ جاعدايىنان ءبىز وسى جايتتاردى كورىپ وتىرمىز.

كوررۋپتسيانىڭ گۇلدەنۋىنە، وركەندەپ وسۋىنە حالىقتىڭ تابيعاتى، ساناسى، ساۋاتسىزدىعى دا ىقپال ەتپەي قويمايتىن سياقتى. ماسەلەنكي، مۇقتاج ءىسىن زاڭ اياسىندا تىندىراتىن قازاق ىلۋدە ءبىر. كوبى شارۋانى «بارماق باستى كوز قىستىمەن بىتىرگەندى» ءجون كورەدى. سولاي ەتكەندە عانا ءبارىنىڭ دۇرىس بولاتىنىنا بايلام جاساپ العان. جوعارى وقۋ ورنىنا تالاپكەر تىلەك بىلدىرسە اتا اناسى «وسى بالانىڭ ءبىلىمى جەتەر مە ەكەن؟ سونى قاداعالاپ، سونى تالاپ ەتەيىكشى» دەمەيدى، تانىس ىزدەيدى. قىزمەتكە تۇرسا دا تانىس ىزدەپ تانتىپ جۇرگەنى. سوعان ساي كەڭسەدەگىلەر دە كەرگيدى. بۇنىڭ ءبارى بەرىدەگى ۇساق-تۇيەكتەردىڭ ۇسقىنى. ال اق جاعالىلاردىڭ اراسىندا «تۇيەنى تۇگىمەن، بيەنى بۇگىمەن» جالماۋ - سالتقا اينالعان. بىلايشا ايتقاندا، جەمقورلىق قازاقستاندا ءومىر ءسۇرۋدىڭ سالتى بولىپ سانالادى.

ءسويتىپ جەمقورلىق جايلاعان قازاقستان ەش قىمسىنباستان جاھاندىق جەمقورلىققا قارسى مايدان اشىپ، بەلسەندىلىك تانىتىپ جاتىر.

مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ استاناداعى تاۋەلسىزدىك سارايىندا وتكەن «جەمقورلىقپەن كۇرەس جانە ءتيىستى باسقارۋ شىعىس ەۋروپا مەن ورتالىق ازيانىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋىنىڭ شارتى رەتىندە» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيانىڭ اشىلۋىنا قاتىسىپ:

- مۇنداي جاۋىزدىققا قارسى كۇرەسۋ - قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ ماڭىزدى باسىمدىعى. ءبىز مۇنى ەلىمىزدىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى دامۋ ستراتەگياسىندا بەلگىلەدىك، - دەپ جىبەردى. ەندەشە، 2030 جىلعا دەيىن جەمقورلىققا قارسى كۇرەستە، جەمقورلىقتىڭ ءوزى دە تيىلا قومايتىن بولسا كەرەك.

60 مەملەكەتتىڭ جانە 20 حالىقارالىق ۇيىمنىڭ وكىلى قاتىسقان كونفەرەنتسيانىڭ بارىسىنان تاراعان رەسمي اقپاراتتارعا سۇيەنسەك،   قازاقستان جەمقورلىققا قارسى كۇرەس دەڭگەيى جونىندە پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە كوشباسشىلىق ۇستانىمدى ۇستاناتىنعا ۇقسايدى. تمد ەلدەرى اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلداعان  قازاقستاندا 2011 جىلعا دەيىن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس جونىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلاما جۇزەگە اسىرىلاتىن كورىنەدى.

جەمقورلىققا قارسى كۇرەستىڭ تاريحىندا بىلتىر قازاقستاننىڭ قىزمەت لاۋازىمى ءىرى ءبىر شەنەۋنىگى تۇتقىندالىدى. بىراق ونىڭ جەمقورلىق ارەكەتى جۇرتتى يلاندىرۋ بىلاي تۇرسىن،  موينىنا قويىلعان ءىسى سوتتا دالەلەدەنبەدى دە. ول، ءىشىڭىز سەزىپ وتىر - جاقسىبەك كۇلەكەەۆ دەيتىن ازامات. جاقسىبەك سومكەسىنە سالىپ الىپتى دەگەن 100 مىڭ دوللار قاسكۇنەمدەردىڭ ءىسى بولىپ شىقتى. قىسقاسى، كوررۋپتسيامەن كۇرەس قازاقستاندا توپ ارلىق ەگەستى شەشۋدىڭ، ەسە قايتارۋدىڭ قۇرالىنا ۇلاسىپ بارادى. بۇدان ەلدىڭ ەسەبى تۇگەندەلىپ، جەمقورلىقتىڭ جۇگەندەلمەسى انىق. بىراق سىرتقا سۇيكىمدى كورىنىپ، پايداسى بەيماعۇلىم القالى وتىرىستار وتكىزۋ ارقىلى يميدج جاساپ ۇلگەرگەن استانادا اتىنىڭ ءوزى ۇباق-شۇباق ءبىر جيىن ءوتتى...

«اباي-اقپارات».