جۇماش كەنەباي. زامانبەك نۇرقادىلوۆ قانداي ادام ەدى؟
«اكەگە تارتىپ ۇل تۋسا يگى...»
(العىسوز ورنىنا)
2014 جىلى مارقۇم، اسىل ازامات زامانبەك قالابايۇلى نۇرقادىلوۆ ءتىرى بولعاندا، اسقارالى بيىك 70 جاسقا تولار ەدى-اۋ. بىراق، قاپيادا كەلگەن اجال ارىسىمىزدى ورتامىزدان الىپ كەتكەن بولاتىن.
20012 جىلدىڭ اياق شەنىندە زاكەڭنىڭ ورتامىزدا جۇرسە، كەلەسى جىلى 70 جاسقا كەلەتىنى جانە باسقاداي ماسەلەلەر جونىندە اقىلداسۋ ماقساتىندا، الماتى قالالىق تۇرعىن ءۇي باسقارماسىنىڭ باستىعى، مارقۇمنىڭ ۇلى - قايرات زامانبەكۇلى نۇرقادىلوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولعانىم بار.
باسى قاتتى باستالعان اڭگىمەمىزدىڭ اياق جاعى ءسال جىلىمىققا ۇلاسقانداي سىڭايدا قايرات ىنىممەن قوشتاسقان ەدىم. سونداعى ءبىر بايقاعانىم – قايرات ءىنىمنىڭ مارقۇم اكەسى زاكەڭە سىرتتاي قۇيىپ قويعانداي قاتتى ۇقساستىعى ەدى. سول جولى مەن بۇل جىگىت تە تۋرا «اكەسىندەي تىك مىنەزدى مە، قالاي...» دەگەن ويعا قالعانمىن. قايرات ءىنىم جونىندە ونىڭ مارقۇم اكەسىنىڭ دوسى، جەرلەسى بولات نۇرعازىۇلىنان سۇراعانىمدا، ول كىسى بىردەن اشىلىپ، ەشتەڭە ايتا قويماعان. وسى بولات نۇرعازيەۆ تاياۋدا 70 جاسقا تولىپ، داستارحانعا شاقىرىلعان ادامدار تىزىمىنەن قايرات نۇرقادىلوۆتىڭ اتىن كورىپ قالعان ەدىم. بىراق، قايرات ءىنىم ول تويعا كەلمەدى.
«اكەگە تارتىپ ۇل تۋسا يگى...»
(العىسوز ورنىنا)
2014 جىلى مارقۇم، اسىل ازامات زامانبەك قالابايۇلى نۇرقادىلوۆ ءتىرى بولعاندا، اسقارالى بيىك 70 جاسقا تولار ەدى-اۋ. بىراق، قاپيادا كەلگەن اجال ارىسىمىزدى ورتامىزدان الىپ كەتكەن بولاتىن.
20012 جىلدىڭ اياق شەنىندە زاكەڭنىڭ ورتامىزدا جۇرسە، كەلەسى جىلى 70 جاسقا كەلەتىنى جانە باسقاداي ماسەلەلەر جونىندە اقىلداسۋ ماقساتىندا، الماتى قالالىق تۇرعىن ءۇي باسقارماسىنىڭ باستىعى، مارقۇمنىڭ ۇلى - قايرات زامانبەكۇلى نۇرقادىلوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولعانىم بار.
باسى قاتتى باستالعان اڭگىمەمىزدىڭ اياق جاعى ءسال جىلىمىققا ۇلاسقانداي سىڭايدا قايرات ىنىممەن قوشتاسقان ەدىم. سونداعى ءبىر بايقاعانىم – قايرات ءىنىمنىڭ مارقۇم اكەسى زاكەڭە سىرتتاي قۇيىپ قويعانداي قاتتى ۇقساستىعى ەدى. سول جولى مەن بۇل جىگىت تە تۋرا «اكەسىندەي تىك مىنەزدى مە، قالاي...» دەگەن ويعا قالعانمىن. قايرات ءىنىم جونىندە ونىڭ مارقۇم اكەسىنىڭ دوسى، جەرلەسى بولات نۇرعازىۇلىنان سۇراعانىمدا، ول كىسى بىردەن اشىلىپ، ەشتەڭە ايتا قويماعان. وسى بولات نۇرعازيەۆ تاياۋدا 70 جاسقا تولىپ، داستارحانعا شاقىرىلعان ادامدار تىزىمىنەن قايرات نۇرقادىلوۆتىڭ اتىن كورىپ قالعان ەدىم. بىراق، قايرات ءىنىم ول تويعا كەلمەدى.
داستارحان باسىنا جينالعان وڭكەي ىعاي مەن سىعايلاردىڭ، بوكەڭ مەن زاكەڭنىڭ كۋرستاستارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى وتىرىستا زامانبەك نۇرقادىلوۆ تۋرالى ايتۋدان قاشقاقتاپ وتىرعانداي اسەر ەتكەن ماعان. مەن جانە ساپۋرا جۇسىپوۆاعا ءسوز بەرىلگەندە مارقۇم زامانبەك اعا تۋرالى ايتقانىمىزدان كەيىن بارىپ، ءبىراز ادامنىڭ مارقۇم زامانبەك نۇرقادىلوۆ تۋرالى جىلى-جىلى، سوزدەر ايتا باستاعانىن، ت.قوجاعاپانوۆ، ت.ب. كۋرستاستارىنىڭ مارقۇم جايلى اسا ساقتىقپەن سويلگەندەرىن مەن سول جولى امالسىزدان بايقاپ قالعان بولاتىنمىن...
ءيا، مەن اڭگىمە ەتىپ وتىرعان قايرات نۇرقادىلوۆتىڭ سول جولى ماعان بەرگەن ۋادەسىندە تۇرا ما، جوق پا، ول جاعىنا ءالى كوزىم جەتپەيدى. الدا اماندىق بولسا، ونى دا كورە جاتارمىز...
ال، مەنىڭ قايراتتىڭ اكەسى، مارقۇم زامانبەك قالابايۇلى نۇرقادىلوۆپەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي، وتە جاقىن ارالاستىقتا، ءتىپتى، اسىل ازاماتتىڭ وققا ۇشاتىن كۇنىنە دەيىن جانىندا جۇرگەنىمنەن، تەكتى تۇلعا تۋرالى ول كىسىنىڭ كوزى تىرىسىندە دە، كوزى جۇمىلعاننان كەيىن دە، كوپتەگەن ماقالالار، تولعاۋ ولەڭدەر، داستاندار جازعانىمنان، ولاردىڭ دەنى باسپاسوزدە، عالامتوردا ءجيى جاريالانعانىنان، بىلايعى كوپشىلىك جاقسى حاباردار بولار دەپ ويلايمىن.
ال، قايرات نۇرقادىلوۆتىڭ ءدال اكەسىندەي ۇلت پەرزەنتى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلە الا ما، جوق پا، وعان ساۋەگەيلىك جاساي المايمىن. ءتىرى تۇرساق، ول جاعىن دا كورە جاتارمىز دەپ ويلايمىن...
زامانبەك جايلى وي-تولعاۋ
بىلايعى جۇرتشىلىققا مارقۇم زامانبەك قالابايۇلى نۇرقادىلوۆتىڭ كىم ەكەنىن تانىستىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق سياقتى. دەگەنمەن، ۇلتىمىزدىڭ وسىناۋ ءبىرتۋار ۇلى تۋرالى ءوزىم بىلەتىن جانە ءوزىم كۋا بولعان جاعداياتتاردى عانا قال-قادارىنشا بايانداعاندى ءجون كورگەن ەدىم.
زامانبەك نۇرقادىلوۆتىڭ – ۇلتىمىزدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ۇلت پەرزەنتى بولعانىن اشىق ايتۋىمىز كەرەك. زامانبەك مارقۇم ءوز تۇسىندا قازىرگى وزدەرىن «ماڭگىلىك» سانايتىن اۆتوريتارلى بيلىكتىڭ جوعارى ەشەلونىندا نەبىر جاۋاپتى دا لاۋازىمدى قىزمەتتەردى اتقارعانىن ءبىز جاقسى ءبىلمىز. ز.نۇرقادىلوۆ – ن. نازارباەۆتىڭ ەڭ جاقىن ءارى ونىڭ مۇراتتاس ادامدارىنىڭ ءبىرى بولعانىن نەسىنە جاسىرامىز.
باسقاشا ايتقاندا، بۇل ەكى ادام ءبىر-بىرىنە وتە سەنىمدى بولىپ كورىنەتىن. زاكەڭ ۇزاق جىلدار بيلىكتەگى، وپپوزيتسياداعى نەبىر تانىمال تۇلعالارمەن جاقىن ارالاسقان ادام. مىنەزى تىك، اناۋ-مىناۋ جامان-جاۋتىكتەردى ماڭىنا جاقىن جۋىتپايتىن ءارى ولاردى مەنسىنە دە بەرمەيتىن، ايتقانىنان قايتپايتىن، وتە بىربەتكەي ادام ەدى. ءبىر قاراعان ادامعا، زامانبەك پەن نۇرسۇلتانداي جاقىن، سىرلاس ءارى سەنىمدى «دوستار» بۇل ومىردە جوق سياقتى بولىپ كورىنەتىن. ەگەر شىن مانىندە ولار سونشالىقتى سەنىمدى دوستار بولسا، اي مەن كۇننىڭ امانىندا ولاردى نە جىن ۇرىپتى دەپ تاڭ قالارسىز. ول تۋرالى وسى ماقالانىڭ دامۋ بارىسىندا، مۇمكىندىگىنە قاراي، جاسىرىپ-جاپپاي، ەش بوياماسىز، قوسپاسىز، اسىرەلەۋسىز بايانداپ بەرۋگە، سىزدەرگە ۋادە بەرەمىن...
مىنا ءدىنسىز، ءتىلسىز، تەكسىز، بوتەن تىلدە شۇلدىرلەگىش شەنەۋنىكتەرگە مۇلدەم ۇقسامايتىن بۇل زاكەڭنىڭ بويىنداعى ەڭ اسىل قاسيەت – ازاماتتىڭ ءوزىنىڭ تۋعان ۇلتىن شەكسىز ءارى قالتقىسىز ءسۇيۋى دەر ەدىم. اسىلى، ءبىزدىڭ زامانبەك اعامىز محابباتتىڭ قاي تۇرىنە دە وتە ادال بولعان جان. «ماحابباتسىز دۇنيە بوس» دەپ دانىشپان اباي ايتقانداي، ول جان جارى ماقپالىن دا، كەنجەسى مەرەيىن دە، تۋعان ۇلتى قازاعىن دا، جان-تانىمەن، ەش بوياماسىز، جاساندىلىقسىز، قالتقىسىزى، بەرىلە سۇيگەن عاجاپ جان!
مەن زاكەڭنىڭ تۋعان ۇلتى قازاعىن جانە ماقپالىن، قىزى مەرەيىن ەرەكشە جاقسى كورگەنىنىڭ تالاي رەت كۋاسى بولعان جانمىن. سونىمەن بىرگە بۇل ادام ەشقاشان دا وتىرىك ايتپايتىن جانە ىشىنە ەشتەڭە دە بۇگىپ قالمايتىن. ايتارىن بۇكپەسىز اشىق ايتىپ سالىپ، قاراپ وتىراتىن. جىبەرگەن اعاتتىعىنا وكىنبەيتىن. جانە دە ەشكىمدى دە سىرتىنان ءسوز قىلمايتىن. ايتارىن كىم بولساڭ دا، ءوتىڭ جارىلىپ كەتسە دە، بەتىڭە ايتاتىن. ءوزى ەشقاشان دا كەك ساقتامايتىن. سونىمەن بىرگە مارقۇم زامانبەك اعا وتە اڭقاۋ جان بولدى.
ءبىزدىڭ زاكەڭ اقشانىڭ جانە بايلىقتىڭ بەتىنە قارامايتىن اتىمتاي جومارت جان بولدى. ءبىر جاقىن ادامى ۇيىنەن ءبىر ميلليون اقش دوللارىن ۇرلاپ كەتكەندە دە، پەندە بولىپ، قىڭق دەمەگەن. سول ۇرلانعان اقشانى بيلىكتەگىلەر بەس ەسە مولشەردە قايتارىپ بەرەتىن بولعاندا دا، ونى ماعان ءجاي ءبىر اڭگىمە رەتىندە ايتىپ، سونشالىقتى قۋانا دا قويماعان. جانە اقشادان قىسىلىپ كەلگەن تالاي جانعا اقشانى قولما-قول قالتاسىنان سۋىرىپ بەرگەنىنىڭ دە كۋاسى بولعانىم بار. الماتى قالاسىنىڭ اكىمى بولىپ وتىرعاندا تالاي قازاققا جاقسىلىق جاساعانىن ءوز كوزىممەن كورگەنمىن...
زاكەڭنىڭ شاپاعاتى تيمەگەن الماتى قالاسىندا قازاق زيالىسى جوق شىعار؟ بۇل اسىل ازامات بويىندا بارىن قازاعىنا ارنادى. مۇنداي زامانبەك قالابايۇلىنىڭ بويىنداعى تەكتى مىنەز – كەز كەلگەن قازاق شەنەۋنىگىنىڭ بويىنان تابىلا بەرمەيتىنى، تاعى دا جالعان ەمەس. ونىڭ ءبىر باستى سەبەبى – زاكەڭنىڭ اۋىلدا تۋىپ، سوندا ءوسىپ، تۋعان ۇلتىنىڭ ۋىزىنا جارىعاندىعىنان شىعار دەيمىن. ال، ورىسشا وقىپ، ورىسشا ءبىلىم العان بۇگىنگى بيلىكتەگى شالا قازاقتاردان زامانبەك اعا مىڭ ەسە ارتىق ءارى ولاردان تىم بيىك تۇراتىن. ول كىسىنىڭ ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى: «قازاعىم»، «ۇلتىم»، «ۇلى دالام» بولىپ كەلەتىن.
جۇرت ايتىپ جۇرگەندەي، زامانبك نۇرقادىلوۆ «اقىنجاندى» عانا ەمەس، ناعىز اقىن بولاتىن. مەن زاكەڭنىڭ «شىعىس پوەزياسى» اتتى كىتابىنىڭ رەداكتورى بولۋ باقىتىنا يە بولعان جانمىن. جازۋشى روللان سەيسەنباەۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، زاكەڭ پوەزياسىنىڭ قولجازباسىن قولىما العان بولاتىنمىن. ول كەزدە ز. نۇرقادىلوۆ الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى بولاتىن. جىگىتتەردىڭ ۇسىنىسىمەن ول كىتاپقا رەداكتور رەتىندە اتى-ءجونىمدى جازباعان ەدىم. قازىر سوعان قاتتى وكىنەمىن.
كىتاپ شىققاننان كەيىن، ارادا بىرەر جىل وتكەندە، زامانبەك اعا بۇل كىتاپتىڭ «جاسىرىن رەداكتورى» مىنا مەن ەكەنىن ءبىلىپ، ەڭبەگىمدى قولما-قول تولەگەن ەدى. زاكەڭ ول كەزدە شىعىس پوەزياسىمەن ءومىر سۇرەتىن. قولى قالت ەتكەن ساتتە ماعان: ءنيزاميدىڭ، ءحافيزدىڭ، ومار حايامنىڭ، رۋداكيدىڭ، فەرداۋسيدىڭ، ءناۋايدىڭ ولەڭدەرىن ءوز اۋدارمىسىندا وقىپ بەرۋگە قۇمار بولاتىن. ءتىپتى، قىزا-قىزا كەلە ءوزىنىڭ كەيبىر قولجازبالارىنا «نۇرزامي» دەپ قول قوياتىن (ول قول قويىلعان قولجازبا مەندە ساقتاۋلى تۇر).
«ناعىز تازات اقىن ادامنان - جاۋىزدىق شىقپايدى» دەيدى شىعىس دانالىعىندا. وسى قاناتتى ءسوز تۋرا زامانبەك اعاعا ارنالعانداي ەدى. زاكەڭنىڭ جۇرەگى اسا نازىك بولدى. انالاردىڭ وسپادارلىعىنا جۇرەگى قاتتى اۋىراتىن. تۇنىمەن ۇيىقتامايتىن. ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن دەگەن ادامدارىنا ءتۇن ورتاسىندا، تاڭعا جۋىق تەلەفون شالىپ، ءوزىن تولعاندىرعان ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى بايانداپ جاتاتىن. ءوزىم دەگەن جانعا وزەگىندەگىسىن سۋىرىپ بەرەتىن. تالاي رەت تاڭعا جۋىق زاكەڭ سوققان تەلەفون قوڭىراۋىنان ويانىپ ءجۇردىم. ول كىسى ءتۇن ورتاسى، تاڭعا جۋىق شاقىرسا دا، الىپ-ۇشىپ سول ۇيگە جەتەتىنمىن.
جانە ءبىزدىڭ زاكەڭ ناعىز باتىر ەدى. سول جىلدارى رەسپۋبليكا الاڭىنا جالعىز ءوزى شىعىپ، «كوسەمدى» جەكپە-جەككە شاقىرعانىن، بيلىك وكىلدەرى شوشىپ كەتىپ، زاكەڭە شيكى جۇمىرتقا لاقتىرىپ، ۇرىپ قۇلاتىپ، ماسقارا بولعانىن كىم بىلمەيدى. پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا جالعىز ءوزى تۇسپەك بولىپ، سول كەزدەگى وپپوزيتسيا سەركەلەرىمەن ءتىل تابىسا الماي، وڭاشادا ويعا شومىپ، قاتتى كۇيزەلگەنىن دە مەن جاقسى بىلەمىن. ويتكەنى زاكەڭنىڭ انا جىگىتتەرمەن ەكى ورتاداعى «شابارمانى» مەن بولعان ەدىم. بيلىكتىڭ جوعارعى شىڭىنداعى بەلگىلى ادامدارمەن زامانبەك اعانىڭ قالاي سويلەسكەنىن دە مەن جاقسى بىلەمىن.
وسى زامانبەك اعا نەبىر قۇپيا قۇجاتتاردى قىرعىزستان ارقىلى شەتەلگە شىعارعانىن، وندا «زامانبەك قورىن» اشقانىن، شەتەلدە جۇرگەن اكەجان قاجىگەلديندى ءوز اياعىمەن ىزدەپ بارىپ، سول جىلدارى جىبەرگەن قاتەلىگى ءۇشىن اكەجاننان، كەيىن، الماتىداعى ءبىر ميتينگىدە حالىقتان كەشىرىم سۇراعانىن، بۇگىندە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەۋى مۇمكىن. عالىمجان جاقيانوۆ قۇسمۇرىن، شىدەرتى اباقتىلارىندا قاماۋدا وتىرعاندا، وسى زاكەڭ سول جىگىتكە قورعان بولۋعا تىرىسقانىن، مىنا مەن ءوز كوزىممەن كورگەن اداممىن.
زاكەڭنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا بۇگىنگى بيلىك ز.نۇرقادىلوۆتىڭ ۇستىنەن تالاي رەت ويدان شىعارىلىپ، قولدان قۇراستىرىلعان قىلمىستىق ىستەر قوزعاعانى بەلگىلى. ءتىپتى، زاكەڭدى ۇيىنەن تۇتقىنداپ الىپ كەتپەك تە بولعان. سونداي ءبىر وقيعا كەزىندە، زامانبەك اعا ماعان تەلەفون شالىپ:
- جۇماش، مىنالار مەنى ۇيدەن ۇستاپ اكەتپەك بولىپ جاتىر. كەلىپ كورسىن، مەن قارۋ قولدانامىن. بىلايشا ايتقاندا، جاستىعىمدى الا كەتەمىن. سەن، گازەت رەداكتسياسىنان ەشقايدا كەتىپ قالما، حابار مەنەن بولادى،-دەگەنى بۇگىنگىدەي ەسىمدە. مەن ول كەزدە «دات» جوباسى بويىنشا شىعىپ جاتقان «جۇما-تايمس» گازەتىنىڭ قۇرىلتايشىسى بولاتىنمىن...
وسى زاكەڭنىڭ سوت پروتسەسى كەزىندە ءوزىن-ءوزى ۇستاۋى دا قىزىق بولاتىن. زامانبەك اعا سوتتا ەمەس، تاپ ءبىر جاقىن تۋىسىنىڭ تويىندا وتىرعانداي، ءوزىن وتە ەركىن سەزىنىپ، انا سۋديانىڭ ءسوزىن قالاعان ۋاقىتىندا بۇزا بەرەتىن. زاكەڭنىڭ بۇل اڭعالدىعىنا سوندا قاتىسىپ وتىرعان جۋرناليستەر ءماز بولاتىن. سوت اشۋلاناتىن، بىراق، زاكەڭنەن قاتتى ىعاتىن.
بىردە جاڭا جىلدىڭ قارساڭىندا، وسى زامانبەك اعا ماعان تەلەفون شالىپ:
- جۇماش، مەنى ۇقك كوميتەتى شاقىرىپ جاتىر. سەن، جىگىتتەرگە ايت. سوندا كەلسىن!-دەگەن. مەن باقىتگۇل ماكىمبايعا، ەرمۇرات باپيعا تەلەفون شالىپ، سول جەرگە كەلسەك، زاكەڭ جوق. ءبىز نە ىستەرىمىزدى بىلمەي، داعدارىپ تۇرعانىمىزدا، ىشتەن زامانبەك اعانىڭ ءوزى شىققان بۋى بۇرقىراپ. وسىنى بايقاعان ەرمۇرات:
- زاكە، تاپ ءبىر ەت جەپ، سورپا ءىشىپ شىققانداي، بۋىڭىز بۇرقىراپ تۇر عوي،-دەپ ازىلدەپ جاتقان. بىراق، زاكەڭدە وندا ازىلدەسەتىندەي دە جاعداي جوق بولاتىن. مىنا جاۋىز بيلىكتىڭ بۇل سۇرقيا ارەكەتىنەن قاتتى قورقىپ قالعانداي كورىندى ماعان. ءيا، زاكەڭ دە ەت پەن سۇيەكتەن جارالاعان قاتارداعى پەندە ەمەس پە؟..
«باتىر –اڭعال كەلەدى» دەگەن راس بولسا كەرەك، سول اڭقاۋلىعىنىڭ ارقاسىندا بەلگىسىز بىرەۋلەردىڭ، قازىرگى بيلىك وكىلدەرىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ء«وزىن-ءوزى ءۇش رەت اتقانى» تۋرالى اڭىز تاراعالى دا ونشاقتى جىل بولىپ قالىپتى...
تاعدىر مەنى قازاقتىڭ وسىناۋ ءبىرتۋار تەكتى پەرزەنتىمەن جاقىن ءارى جاقسى ارالاسۋدى جازدى. 1991 جىلدان ول كىسى قاراقشىلار قولىنان كوز جۇماتىن 2005 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا مەن زامانبەك اعامەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي ءارى وتە جاقىن ارالاستىم. ايتقاندارىمنىڭ بارلىعى دا قالىڭ وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، اڭگىمەنى باسىنان باستايىن...
مەن «ازات» قوزعالىسىنان الماتى قالالىق اكىمدىگىنە قالاي قىزمەتكە كەلىپ، ودان قالاي كەتكەن ەدىم؟..
قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسى 1990 جىلى 1-شىلدەدە قۇرىلدى. وسى قوزعالىستىڭ «ازات» اتتى باسىلىمى – وسى جىلدىڭ سوڭىنا قاراي جارىق كورە باستادى. قازاقستانداعى ەڭ العاشقى تاۋەلسىز-ساياسي باسىلىم – وسى «ازات» گازەتى بولدى. مەن 1991 جىلدىڭ كۇز ايلارىندا جاستاردىڭ رەسپۋبليكالىق «جالىن» باسپاسىنان وسى «ازات» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، مارقۇم باتىرحان دارىمبەتكە ورىنباسار بولىپ كەلە قالعان ەدىم (بۇل تۋراسىندا «مەن «ازاتقا» قالاي كەلدىم؟» دەگەن دەگەن اڭگىمەمدە تولىق باياندالعان...). الماتى قالاسىنىڭ ءبىرىنشى باسشسى وسى زامانبەك نۇرقادىلوۆكە، ونىڭ ورىنباسارى ۆيكتور حراپۋنوۆقا، جالپى قالا باسشىلىعىنىڭ اتىنا نەبىر ۋىتتى سىني ماقالالاردى ءجيى-ءجيى جازىپ جۇرەتىنمىن. 1991 جىلعى تامىز (گكچپ) وقيعاسىنا بايلانىستى الماتى قالالىق اتقارۋ كوميتەتى باسشىلارىنىڭ، اسىرەسە، ارتومونوۆا دەگەن حاتشى ايەلدىڭ وپپوزيتسيالىق پيعىلداعى «تەرىس ويلى» ادامدار ءتىزىمىن (ول تىزىمدە «ازات» قوزعالسى بەلسەندىلەرى ءبىرىنشى تۇر ەكەن) جاساعانى تۋراسىندا مالىمەتتەر العانىمىز تاعى بار. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىزدىڭ «ازات» گازەتى قالا باسشىلىعىنا قاتتى شۇيلىگىپ العانىمىز تاعى دا وتىرىك ەمەس بولاتىن.
ورالداعى ورىس-كازاكتارىنىڭ ۇلتىمىزدى باسىنۋىنا بايلانىستى، سەمەي پوليگونى، سەمەيدىڭ باستىعى كەشىرىم بوزتاەۆ تۋرالى، پاۆلودارداعى ەرماك ەسكەرتكىشىنىڭ قۇلاتىلۋى جونىندە، ن.نازارباەۆتىڭ ماسكەۋشىلدىگى، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العىسى كەلمەي، «وداقتىق شارت» دەگەندى ويلاپ تاپقانى، ونىڭ گكچپ كەزىندە نۇرقادىلوۆتىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ۆ.حراپۋنوۆتىڭ ماسكەۋ بۇلىكشىلەرىن قولداپ شىعا كەلگەنى، رەسەي پرەزيدەنتى ب.ەلتسيننىڭ قازاقستانعا كەلۋى، قويشى، ايتەۋىر، سول تۇستاعى ۇلتتى وياتاتىن وتكىر ماقالالاردى «ازات» گازەتى ءار سانى سايىن جاريالاپ تۇردى. «ازات» گازەتى – از ۋاقىتتىڭ ىشىندە رەسپۋبليكاعا تانىمال قازاق وقىرماندارىنىڭ ەڭ باستى باسىلىمىنا اينالىپ شىعا كەلگەنى شىندىق بولاتىن. كۇن وتكەن سايىن، «ازات» گازەتىنىڭ تارالىمى كوبەيىپ، رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى ءسۇيىپ وقيتىن گازەت بولىپ شىعا كەلگەن. «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسىنىڭ باسشىلارى: سابەتقازى اقاتتي، ميحايل ەسەناليۆ، نۇرباقىت قويشىبەكوۆ، مارات شورمانوۆ، گۇلجيحان بيبولدينوۆا ەدى. قوزعالىستىڭ ءۇنى - تاۋەلسىز ساياسي «ازات» گازەتىنىڭ سول جىلدارى قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋعا قوسىپ جاتقان ۇلەسى ۇشان-تەڭىز ەدى (بۇل تۋراسىندا «مەن «ازاتقا» قالاي كەلدىم؟»، «گكچپ»، «ازات» قوزعالىسى»، «سەمەي پوليگونىن كىم جاپتى؟»،ت.ب. ماقالالارىمدا تولىق بايانداعانىمنان، بۇل ارادا ولارعا ءۇستىرتىن عانا شولۋ جاساپ وتىرمىن...).
1991 جىلى شىلدە ايىندا مەملەكەت باسشىسى ن.نازارباەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولعانىمىز بار. باتىرحان دارىمبەت، شەرحان مۇرتازا، ۋاليقان قاليجان، ورىس گازەتتەرىنىڭ تاعى ەكى رەداكتورى - وڭتۇستىك كورەيانىڭ سول كەزدەگى پرەمەر-ءمينيسترى رو دە ۋ-مەن كەزدەسۋگە قاتىستىق. ءبىر كەزدە ن.نازارباەۆ:
- قوناقتارعا سۇراقتارىڭ بار ما؟- دەپ، بۇرىلىپ، ءبىز جاققا قاراعان. شەرحان دا، ءۋاليحان دا ءبىراۋىزدان:
- جوق، نۇرەكە،-
جوق،نۇراعا،- دەپ باستارىن شايقادى.
تەك باتىرحان ەكەۋمىز عانا جارىسا قول كوتەرگەن ەدىك. ن.نازارباەۆ ماعان «سويلە» دەگەندەي باسىن يزەدى. مەن:
- نۇرەكە، مىنا قوناق كىسى كورەيانى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە شىعىستاعى جەتى ايداحاردىڭ قاتارىنا قوستىم دەدى. مەن سۇراقتى ول كىسىگە ەمەس، سىزگە قويعىم كەلىپ تۇر؟
- قوي،-دەدى ول.
- وسى وڭتۇستىك كورەيانىڭ باسشىسى ايتىپ وتىرعانداي، ءسىز قازاقستاندى قاشان شىعىستاعى سەگىزىنشى ايداحار قاتارىنا قوسار ەدىڭىز؟-دەدىم. نۇركەڭ جۇلىپ العانداي:
- اينالايىن، اۋزىڭا ماي، استىڭا تاي. اماندىق بولسا، سول كۇنگە دە جەتەمىز. تەك، تىنىشتىق بولسىن!- دەپ، ورنىنان تۇرا باستادى.
ءبىز قايتايىق دەپ تۇر ەدىك، پرەزيدەنت:
- سەن، ماعان كىر!-دەدى سۇق ساۋساعىمەن ءبىز جاقتى كورسەتىپ. شەرحان مىرزا:
- نۇرەكە، مەنى مە؟-دەدى.
- جوق، ءسىزدى ەمەس،-دەدى پرەزيدەنت.
ۋاليقان قاليجان دا:
- مەنى مە؟-دەدى.
- جوق،-دەپ انا كىسى باسىن شايقادى.
سوزدەن توسىلعان شەراعاڭ مەن ۋاليقان، ەشتەڭەنى ۇقپاعانداي، باتىرحان ەكەۋمىزگە وجىرايا قاراستى.
پرەزيدەنت ءوز بولمەسىنە كىرىپ كەتتى. ءبىز ەندى كەتەيىك دەپ تۇرعامىز، پرەزيدەنتتىڭ سول كەزدەگى كومەكشىسى نۇرتاي ابىقاەۆ كەلىپ ماعان:
- ءجۇرىڭىز،-دەدى.
انا كىسىلەر ء«بىزدى ەمەس، قايداعى ءبىر ەشكىم بىلمەيتىن وپپوزيتسيانى قابىلداعانى نەسى؟» دەگەندەي، ءبىر ءتۇرلى ۇنجىرعالارى ءتۇسىپ كەتكەن ەدى. نۇرتاي مىرزا:
- سىزدەر بوسسىزدار، -دەپ ايتتى دا مەنى ەرتىپ، ىشكە كىرىپ كەتتى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ ات شاپتىرىمداي بولمەسىنە يمەنە كىرىپ ەدىم، توردە ول كىسى وتىر ەكەن. ماعان:
- تورلەت، جىگىتىم،-دەپ، قولىن كوتەردى. مەن ۇزىن ۇستەلدىڭ شەت جاعىنا وتىرا كەتتىم.
- ءيا، سەن، انا باتىرحان ەكەۋىڭ «ازات» دەگەن گازەتتى شىعارادى ەكەنسىڭدەر عوي. سول گازەتتە ۇنەمى مەنى سىنايدى دەيدى. سول، راس پا؟-دەپ ماعان قارادى. مەن دە:
- راس،-دەپ قالدىم.
- راس بولسا، نەگە مەنى سىنايسىڭدار؟
- وداقتاعى بارلىق مەملەكەتتەر ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ جاتىر. ءسىز بولساڭىز، ءالى ماسكەۋدەن بىردەڭە كۇتەتىن سياقتىسىز. ءبىز سول تۋرالى جازامىز.
- سولاي دە، قاراي گور وزدەرىنىڭ بىلگىشىن. سەندەردەن باسقا ادام ەل بولاشاعىن ويلامايدى دەپ، سەندەرگە كىم ايتتى؟ مەن بولسام، كۇندىز-ءتۇنى وسى ەلدىڭ بولاشاعىن ويلاپ، شاپقىلىپ ءجۇرمىن. ال، سەندەر مەنى سىنايسىڭدار. بۇل دۇرىس ەمەس،-دەپ ول كىسى ورنىنان تۇردى. مەن دە ورنىمنان تۇرا بەرىپ ەدىم:
- وتىرا بەر،-دەدى انا كىسى ماعن قاراي بەتتەپ. ءبىر كەزدە مەنىڭ تۋ سىرتىمنان كەلىپ، ەكى قولىمەن يىعىمنان قاتتى قىسىپ، ۇستادى. قولى تاستاي ەكەن، جانىمدى كوزىمە كورسەتىپ بارادى. بەلىم قايقاڭداي باستاپ ەدى، انا كىسى:
- ءيا، كىم كۇشتى ەكەن؟-دەدى.
- ءسىز كۇشتىسىز،-دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىمنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بايقاماي قالدىم.
- ءا، بالەم، سولاي ما؟ ياعني، مەن كۇشتىمىن،-دەپ سويلەپ، قارسى الدىما وتىرا بەرىپ:
- قانداي بۇيىمتايىڭ بار؟-دەدى. مەن:
- ەشقانداي بۇيىمتايىم جوق،-دەدىم جۇلىپ العانداي.
- تاياۋدا تۇركياعا رەسمي ساپارمەن بارامىن. بىرگە بارۋعا قالايسىڭ؟-دەدى. مەن:
- باس رەداكتور باتىرحان دارىمبەتتىڭ بارعانى ءجون عوي. ايتپاقشى، مەنىڭ ۇلكەنىم بولاتقازى سوندا وقۋدا،-دەدىم.
- ول قالاي مەنەن بۇرىن بارعان؟-دەپ بەتىمە قارادى. مەن ۇندەمەدىم.
- ءيا، سونىمەن بۇيىمتايىڭدى ايتپايسىڭ با؟
- سول تۇركياداعى بالام، ءبىر جىلدان كەيىن وقۋىن ءبىتىرىپ ەلگە كەلەدى. سوعان پاتەر جاعى قالاي بولار ەكەن؟
- بولادى. نۇرتاي، جازىپ قوي،-دەپ ورنىنان تۇردى. ءبىز حوشتاسىپ، تاراستىق.
كوپ ۇزاماي، پرەزيدەنت تۇركياعا جولعا شىقتى. پرەزيدەنتپەن بىرگە باتىرحان كەتتى. ارادا ءبىر اپتا وتكەندە ىستامبۇلداعى بالام بولاتقازى ماعان تەلەفون شالىپ:
- اكە، قازاقستان پرەزيدنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەلىپ، قاسىندا ەكى كۇندەي بىرگە بولدىم. جاقسى ادام ەكەن، ماعان كومەكتەسەتىن بولدى،-دەپ قۋانىشىن ايتىپ جاتىر. ال، سول ساپاردا ولارمەن بىرگە بولعان مارقۇم باتىرحان دارىمبەت ءبىزدىڭ دەلەگاتتاردىڭ كەيبىر ورەسكەل قىلىقتارى تۋرالى ماعان ايتىپ بەرگەن ەدى. ول تۋرالى كەيىن، ارنايى جازاتىن بولامىن...
...پرەزيدەنتپەن بولعان اڭگىمەدەن كەيىن، زامانبەك اعا مەنى سول تۇستاعى الماتى قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قازىرگى ىشكى ساياسات بولىمىنە قىزمەتكە الدى. مەنىمەن سويلەسكەن سول كەزدەگى زاكەڭنىڭ ورىنباسارى بولات نۇرعازيەۆ بولدى.
مەن قزمەتكە كەلگەن وسىنداعى ەڭ قيىن ءبولىم ەكەن. كۇندە ميتينگى، كۇندە «چپ» دەگەندەي، ءبىر ورنىڭدا بايىز تاۋىپ وتىرعىزبايدى. مۇندا «انىقتاما-سپراۆكا» جازۋ – ەڭ باستى جۇمىس. وعان مەنىڭ قولىم تيە بەرمەيدى. مەنىڭ جۇمىسىمدى نەگىزىنەن بولىمدەگى ەكى قىز: فاريدا قاناعاتوۆا، يرينا دەەۆا اتقاراتىن، مەن ىلعي دا سىلتاۋ تاۋىپ، ءۇي كورمەي، ۇنەمى «ميتينگىلەتىپ» جۇرەتىنمىن. سول كەزدەگى كوللەگيا باستىعى ساپۋرا ءجۇسىپوۆا ماعان:
- جۇماش، سەنىڭ ءبىر جاپىراق قاعاز جازعانىڭدى ءومىرى كورمەپپىن. بۇل نە عىلعان بىتپەيتىن ميتينگى؟-دەپ تاڭ قالاتىن. نەگىزىنەن قولىمىز بوس ۋاقىتتى، قىدىرۋدى – بىزدەر «ميتينگىگە» جاباتىنبىز....
ۆيكتور حراپۋنوۆقا الماس مۇرزين اتتى ءبىر جىگىت كومەكشى بولىپ كەلدى، جاتاقحانادا تۇرىپ كەلگەن ول ءۇش ايدىڭ ىشىندە پاتەر الدى. جوعارى جاقتىڭ، اتاپ ايتقاندا، پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ نۇسقاۋىمەن مەن دە پاتەر الۋىم كەرەك بولاتىن. بىراق، ءبارىن ءبىلىپ تۇرىپ، زاكەڭ ۇندەمەيدى. بولىمدەگى قىزداردىڭ ايتۋىمەن، ءوزىم سوندا قىزمەتتە جۇرسەم دە، زاكەڭنىڭ قابىلداۋىنا جازىلدىم.
ونىڭ ۇستىنە سول كەزدەگى الماتى تۇرعىن ءۇي باسقارماسىنىڭ باستىعى - سەرىك سۇلتانعاليەۆ تا زاكەڭنىڭ الدىنان ءوتۋىمدى ۇسىنعان.
زامانبەك قالابايۇلىنىڭ قابىلداۋىنا كىرسەم، وندا ۆيكتور حراپۋنوۆ، سەرىك سۇلتانعاليەۆ، زاعيپا باليەۆا وتىر ەكەن. زاكەڭ بىردەن:
- ساعان نە كەرەك؟-دەدى قاباعىن ءتۇيىپ. مەن:
- پاتەر كەرەك،-دەدىم. ول كىسى:
- ساعان وسىندا قىزمەت ىستەگەنىڭ از با؟-دەدى. مەن:
- انا كىسىنىڭ ءوزى ءۇي ال دەپ وتىر عوي...
- سەن نەگە مەنەن بۇرىن ول كىسىگە كىردىڭ؟ بار، سول كىسىدەن ال! مەنى ۇمىتتى دەيسىڭ بە، «ازات» گازەتىندە جۇرگەنىڭدە «نۇرقادىلوۆ پەن حراپۋنوۆ جۇمىستان كەتسىن!»- دەپ جازعان سەن ەمەس پە؟
- ءيا، مەنمىن.
- بار، وندا ساعان ءۇي جوق!
وسى كەزدە سوزگە الماتى قالالىق ءۇي باسقارماسىنىڭ باستىعى سەرىك سۇلتانعاليەۆ ارالاستى:
- زاكە، بايقايسىز با، جۇماش وسىندا قىزمەتكە كەلگەلى: «زاكەڭ كەتسىن!» دەگەندەر تىيىلدى. ونىڭ ۇستىنە ۇلكەن كىسىنىڭ نۇسقاۋى بار، ءۇي بەرگەنىمىز ءجون سياقتى؟-دەدى. بىراق، ءبىر جاعىنا قىڭىرايىپ العان زاكەڭ كونبەي قويدى.
ءبىر كۇنى تومەنگى قاباتتا وتىراتىن الماتى قالالىق اكىمدىگىنىڭ ءىس باسقارۋشىسى جۇماسۇلتان كوپجانوۆ:
- جۇماش، كوڭىل كۇيىڭ جوق قوي، نە بولدى؟-دەدى. بۇرىننان سىرلاس اعاعا بارلىق ءمان-ءجايدى ءتۇسىندىردىم.
سول كۇنى جۇماسۇلتان اعا «تاراتكاداعى» ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ، تاڭ اتقانشا، ءالى الماعان پاتەرىمىزدى جۋدىق. 1990 جىلى «ازاتتىق» راديوسىنان بەرىلگەن مەنىڭ ءبىر ساعاتتىق «زوبالاڭ» اتتى داستانىمدى تىڭداپ، قاتتى اسەر العان. ول داستان 1986 جىلعى ايگىلى جەلتوقسان قاسىرەتى تۋرالى بولاتىن.
ول كىسى قايتارىندا:
- ساسپا، ءبارى رەتتەلەدى،-دەدى.
ءبىر كۇنى سول جۇماسۇلتان اعا:
- سەنىڭ 1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ارنالعان «ازاتتىق» راديوسىنان بەرىلگەن راديوينستسەنيروۆكاڭدى زاكەڭە تىڭداتتىم، ساعان قاتتى ريزا بولدى. وزىڭە نەشە بولمەلى ءۇي كەرەك، شەشىمدى ءوزىڭ ماشينكاعا باسىپ بەر، مەن اپارىپ، زامانبەك قالابايۇلىنا قول قويدىرىپ اكەلەمىن. قازىر كەلىندى شاقىرىپ، داستارحان دايىنداي بەر،-دەدى.
ايتقانىن قولما-قول ىستەدىم. شەشىمدى الىپ، جۇما اعا زاكەڭە كەتتى. اكىمشىلىكتىڭ قاسىنداعى «يۋبەلەينىي» دۇكەنىندە جۇمىس ىستەيتىن ايەلىم شولپان كەلىپ، جۇمىس كەڭسەسىندە داستارحان ازىرلەي باستادى. ارادا ەكى ساعات وتكەندە زاكەڭ قول قويعان قاعاز دا دايىن بولدى. ءسويتىپ، قاس-قاعىم ساتتە پاتەرلى بولىپ، دۇرىلدەتىپ تۇرىپ تويلادىق.
دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى ءوتىپ جاتتى. گاگارين مەن كيحتەنكو كوشلەرىنىڭ قيلىسىندا بولاشاق قاۋىمداستىق ءۇيىنىڭ ىرگەسى قالاناتىن بولدى. سوعان بەلگى تاس قويىلىپ، سونىڭ سالتاناتتى اشىلۋ راسىمىندە نۇرقادىلوۆ ءسوز سويلەيتىن ەدى. زاكەڭ مەنى شاقىرىپ الىپ:
- سوندا سويلەيتىن ءسوزىمنىڭ ءماتىنىن دايىندا، ءۇش-بەس مينۋتتان اسپاسىن،-دەدى. سويلەيتىن ءسوزدى وتىرا سالىپ جازىپ تاستادىم دا، كورسەتۋگە زاكەڭە باردىم. ول كىسى ءبىر جاققا اسىعىپ تۇر ەكەن، مەن اكەلگەن قاعازدى وقىعان جوق، قالتاسىنا سالا سالدى.
ەرتەڭىندە سالتاناتتى جينالىس بولاتىن جەرگە كەلگەن زامانبەك نۇرقادىلوۆ:
- ءسوزدى جازدىڭ با، قايدا؟-دەدى. ول قاعازدى كەشە ول كىسىگە بەرگەنىمدى ايتتىم. بارلىق قالتاسىن قاراپ شعىپ، الگى قاعازدى ازەر تاپتى-اۋ. جينالىس باستالىپ، زاكەڭ وقي باستادى.
بايانداما: «قانىشەر كومۋنيستىك پارتيا كەلمەسكە كەتىپ، دۇنيەجۇزىنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تارىداي شاشىلعان قايران مەنىڭ باۋىرلارىم...» دەپ باستالا بەرىپ، زاكەڭ تۇتىعىپ قالدى دا، ماعان اتىپ جىبەرەردەي، الا كوزىمەن قارادى. دۇنيەنىڭ ءار تۇكپىرىنەن اتامەكەنىن ساعىنىپ كەلگەن قازاقتار بولسا:
- وي، وركەنىڭ ءوسسىن! جاسا، زامانبەك بالام! - دەپ العىستارىن ايتىپ جاتىر. وسى كەزدە توپتىڭ اراسىندا تۇرعان، بۇگىندە مارقۇم سەرىك ەسىمبەكوۆ بار داۋىسىمەن ايعايلاپ:
- مىناداي ءسوز نۇرقادىلوۆتىڭ اۋزىنان شىقپايدى. ول بارىپ تۇرعان ءوزى ايتقان قانىشەر كوممۋنيست. مۇنى جازىپ بەرگەن داۋدە بولسا، انا كوكبورى. بۇل كوكبورىنىڭ ءسوزى!-دەمەسى بار ما.
تاعى دا ماعان الا كوزىمەن جەپ جىبەردەي قاراعان نۇرقادىلوۆ قولىنداعى مەن جازىپ بەرگەن قاعازدى ۋماجداپ، ۋماجداپ اناداي جەرگە لاقتىرىپ جىبەرىپ، قاعازسىز سويلەي باستادى. باعاناعىداي ەمەس، زاكەڭنىڭ ءسوزىنىڭ بەرەكەسى قاشا باستادى.
كەشكە قاراي جۇمىس بولمەمدە وتىر ەدىم، زاكەڭنىڭ مۇرات دەگەن كومەكشىسى كەلىپ:
- جۇماش، سەن نە ءبۇلدىردىڭ؟ زاكەڭ قاتتى اشۋلى، «سەنى تاپ» دەپ جىبەردى،-دەدى.
كەلسەم، زامانبەك اعا بولمەسىندە جالعىز وتىر ەكەن. ءوڭى ءورت سوندىرگەندەي اشۋلى:
- ءاي، باعانا سەنى كوكبورى دەدى مە، ناعىز يت ەكەنسىڭ. تامام ەلدىڭ الدىندا مەنى ماسقارا قىلدىڭ. بىلسەڭ، مەن ناعىز كوممۋنيستپىن، ولسەم دە كوممۋنيست بولىپ ولەمىن. سەن نەگە پارتيانى جاماندايتىن ءسوزدى جازىپ بەردىڭ؟
- ءسىز ءوزىڭىز جاز دەدىڭىز عوي؟
- جاز دەگەندە، مەن ساعان سولاي جاز دەدىم بە؟
- قايدان بىلەيىن. انا ءباسپاسوز حاتشىڭىزعا جازدىرمادىڭىز با؟
- ەندى ساعان جازدىرسام، نۇرقادىلوۆ اتىم بولماسىن. بار، بوسسىڭ!-دەپ مەنى بولمەسىنەن قۋىپ شىقتى. ەسىكتىڭ سىرتىندا تۇرعان مۇرات كومەكشى:
- ءاي، جۇماش، تىنىش جۇرمەيسىڭ عوي،- دەپ قالا بەردى.
ارادا بىرەر كۇن وتكەندە زامانبەك اعا ماعان دۇنيەجۇزى قازاقتارى قۇرىلتايىنا ارنالىپ، الماتى وبلىسى ۇزىناعاش اۋدانىنا قاراستى «دەگەرەستە» وتەتىن بايگەگە تىگىلگەن سۋ جاڭا «جيگۋليدى» سوندا اپارۋدى تاپسىردى. بۇل جونىندە زاكەڭ، ول كىسىنىڭ ورىنباسارى بولات نۇرعازيەۆ، كوللەگيا حاتشىسى ساپۋرا ءجۇسىپوۆا ماعان سەنىم ارتىپ جاتتى.
ەرتەلەتىپ جولعا شىقتىم. ۇزىناعاشتان وتە بەرە ماي قىزمەتكەرى توقتاتىپ، انا قالىڭ اعاشتىڭ ىشىندە مەنى بىرەۋلەردىڭ كۇتىپ وتىرعانىن ايتتى.
كەلسەم، قالىڭ اعاشتىڭ ورتاسىنداعى جاسىل الاڭعا مول داستارحان جايىلىپتى. داستارحان باسىندا نۇرەكەڭنىڭ ۇيىندەگى سارا جەڭگمىز، نينا حايۋپوۆا، زامانبەك نۇرقادىلوۆتىڭ ورىنباسارى اسەن بەسپاەۆا، الماتى قالالىق ساۋدا دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى ءبيبىنۇر سىلاشقىزى وتىر. اسەن سۇلەيمەنقىزى:
- ساكە، بۇل ءبىزدىڭ اكىمشىلىكتىڭ قىزمەتكەرى، قاينىڭىز جۇماش دەگەن جىگىت،-دەپ مەنى تانىستىرىپ جاتىر. مەن بۇل ايەلدەرگە قىزمەت كورسەتە باستادىم. ءبىر كەزدە سارا جەڭگەمىز:
- جۇم اش، مىنانى قۇيىپ جىبەر، ءجۇرۋىمىز كەرەك،دەپ ماعان قارادى. مەن ۇزىن مويىن بوتەلكەدەگىنى ءار ادامعا تولتىرا قۇيىپ جاتىر ەدىم، جەڭگەي:
- سەن، نەمەنە كونياكتى قالاي قۇيۋدى ءبىلمۋشى مە ەدىڭ،-دەدى. مەن ۇيالىپ قالدىم. ەڭ ءبىرىنشى توست نۇراعاڭ ءۇشىن، ەكىنشى توست سارا جەڭگەمىز ءۇشىن الىنىپ، ءبىراز وتىرىپ قالدىق. انانداي جەردە مەن بايگەگە اپاراتىن سۋ جاڭا كولىك تۇر قاڭتارىلىپ. جەڭگەلەرىم اسىعاتىن ەمەس.
قويشى، دۋمندى توپ اندەتىپ، دۋىلداسىپ، ازەر دەگەندە جولعا شىقتىق. ات بايگەسى ءوتىپ كەتىپتى. مەن زامانبەك نۇرقادىلوۆ اعادان، بولات نۇرعازيەۆ اعادان ءسوز ەستىدىم. مەنىڭ جانىمدى الىپ قالعان اسەن سۇلەيمەنقىزى بولدى...
سول جىلدارى اۋىلدان بوسقان قازاق جاستارى الماتىعا كەلىپ، قالا ماڭىندا يەسىز جاتقان بوس جەرلەردى باسىپ الىپ جاتقان. جانە قالادا بوس تۇرعان يەسىز پاتەرلەردى انىقتاپ، زاكەڭنىڭ نۇسقاۋىمەن ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەن قازاق جاستارىنا بەرىپ جاتقانبىز. سونداي ءبىر بوس ءۇي گاگارين مەن جاندوسوۆ كوشەلەرىنىڭ قيلىسىنداعى التى قاباتتى ءۇي بولاتىن. سوعان ءۇيسىز جۇرگەن 49 قازاق جاسىنا ءۇي بەرەتىن بولدىق. مارات مىڭباەۆ دەگەن قۇدام ساۋلەتشى ەدى، سول مەنىڭ ءىنىم ءارى ونىڭ كۇيەۋ بالاسى – جەڭىستى ءۇي الاتىنداردىڭ تىزىمىنە كىرگىزىپ جىبەرىپتى. مەن قارسى بولىپ ەدىم، مارات تىڭدامادى. ءىنىم جەڭىس ءۇش بولمەلى ءۇي الدى. جانە ول تىنىش جۇرمەي:
- قالالىق اكىمدىكتەگى اعام جۇماش ءۇي الىپ بەردى،-دەپ جالپاق جۇرتقا جايىپ جىبەرىپتى. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىن وقىپ وتىرسام، تۋرا سونىڭ ءبىرىنشى بەتىندە مەنىڭ تۋعان ىنىمە كەزەكسىز ءۇي الىپ بەرگەنىم تۋرالى جازىلىپتى. ماقالا اۆتورى قۇديار ءبىلالوۆ دەگەن. شوشىپ كەتتىم. ءالى ءوزىم ءۇي الماعانمىن. ايەلىم شولپان ويبايلايتىن بولدى دەپ قاتتى ساستىم. زاكەڭە شاقىرتپاي ءوزىم باردىم، ول كىسى ول گازەتتى وقىماپتى. ماسەلەنى ايتىپ ەدىم:
- جۇماش، وتتاعاندار وتتاي بەرسىن، انا ماقالا جازعان جۋرناليست ەندى ءۇي المايدى، بار، جۇمىسىڭدى ىستەي بەر،-دەپ شىعارىپ سالدى.
زامانبەك نۇرقادىلوۆ رەسەيگە كوشىپ جاتقانداردىڭ ۇيلەرىن قازاقتارعا بەرۋ ءۇشىن ارنايى شەشىم شىعاردى. بىراق، جارتى جىلدان كەيىن ول شەشىم – بىرەۋلەردىڭ كورسەتۋىنىڭ ارقاسىندا زاڭسىز بولىپ، كۇشىن جويدى. بىراق، تالاي قازاق ءۇيلى بولدى. الماتىنىڭ تۇبىندەگى «شاڭىراق»، «تاۋگۇل»، «التىن بەسىك» ىقشام اۋداندارى تولىعىمەن باسپاناسىز جۇرگەن قازاق جاستارىنا باسىبايلى ءارى تەگىن ءبولىنىپ بەرىلدى. مۇنىڭ ءبارى ۇلتىن جانىنداي سۇيەتىن زامانبەك اعانىڭ جانە ونىڭ ورىنباسارى بولات نۇرعازيۆ اعانىڭ ارقاسى بولاتىن. زامانبەك اعانىڭ قاسىندا ونىڭ سەرىكتەرى: بولات نۇرعازيەۆ، ساپۋرا ءجۇسىپوۆا، جۇماسۇلتان كوپجانوۆ، ت.ب. تاماشا ازاماتتار بولدى.
جوعارى جاقتىڭ جاپقان جالاسىمەن زامانبەك نۇرقادىلوۆتى ورنىنان الاتىن بولدى. مەن م.ءتاججيننىڭ ايتۋىمەن ءارى كومەگىمەن قازاق تەلەۆيزياسىنا باس رەداكتور بولىپ، قىزمەتكە اۋىستىم. سول كەزدەگى تەلەۆيزيا باس ديرەكتورى رافاەل جۇماباەۆ مەنىڭ كەلگەنىمە قاتتى قۋاندى. زاكەڭ امالسىز وپپوزيتسياعا كەتتى. كەيىن، قازاق سسر-ءى جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتات بولدى، الماتى وبلىسىنا اكىم، قر توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنە مينيستر بولدى. سول قىزمەتتە ءجۇرىپ، ن.نازارباەۆقا اشىق حات جازىپ، تاعى دا وپپوزيتسياعا كەتتى. مەن دە الماتى قالالىق اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم باسقارماسىنان وپپوزيتسياعا قايتىپ ورالدىم. ءوزىم قۇرىلتايشىسى بولعان «جۇما-تايمس» گازەتىن شىعاردىم. العاشقى ساندارىنا زاكەڭنەن كەڭ كولەمدە سۇقبات الىپ، ونى جاريالادىم. جالپى، زامانبەك اعامەن وتە ءجيى ارالاسىپ تۇردىم.
زاكەڭ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا، تاڭ الدىندا تەلەفون شالىپ، ءوزىن تولعاندىرىپ جۇرگەن اڭگىمەسىن ايتاتىن. مەن دە ءاز اعانىڭ ايتقانىن تىڭداي بەرەتىنمىن. زاكەڭدى قازىرگى بيلىك بىرنەشە رەت سوتقا بەردى. زاكەڭنىڭ سوتتا ءوزىن ۇستاۋى دا تىم قىزىق بولاتىن. باياعى اكىم نە مينيستر سياقتى سۋديالاردى ىقتىرىپ الاتىن.
ءبىر كۇنى سەنبى بولاتىن، زاكەڭ تەلەفون شالىپ، ءوزىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى شاقىرىپ جاتقانىن، سوعان مەن، باقىتگۇل ماكىمباي، ەرمۇرات باپيدىڭ تەز جەتۋىمىزدى ءوتىندى. جارلىق قاتتى، جان ءتاتتى، تەز جەتتىك. ءبىر ساعاتتاي توستىق، ءبىر كەزدە زاكەڭ بۋى بۇرقىراپ، ىشتەن شىعىپ كەلە جاتتى.
- زاكە-اۋ، مىنالار ءسىزدى سورپالاپ جىبەرگەننەن ساۋ ما، بۋىڭىز بۇرقىراپ، تەرلەپ-تەپشىپ تۇرسىز عوي؟- دەپ ەرمۇرات ازىلمەن قارسى الىپ جاتتى.
ءبىر كۇنى جۇمىستا وتىرسام، زاكەڭ تەلەفون شالىپ:
- جۇماش، سەن دايىن وتىر، مىنالار مەنى ۇيدەن تۇتقىنداماق. ولىسپەي بەرىسپەيمىن، مەندە قارۋ جەتەدى،-دەدى. بىراق، ول كۇن تىنىش ءوتتى.
تاعى بىردە تاڭعى التىدا تەلەفون شالعان زاكەڭ:
- تەز جەت، شارۋا بار، مىنا التىنبەك بىردەڭەنى بۇلدىرگەلى جاتىر،-دەدى اسىقتىرىپ.
مەن دەر كەزىندە بارا الماي، تىم كەش جەتسەم زاكەڭ:
- ءاي، وسى سەندەردە ءتارتىپ دەگەن بار ما؟ ءوزىڭ قانداي ادامسىڭ، ايتقان سوزىڭدە تۇرمايسىڭ. سەندەيلەرمەن جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن ەمەس،-دەپ ءبىر ساعاتتاي زىركىلدەپ، ماعان قاتتى ۇرىستى. مەن ىشكە كىرگەن كۇيى سول قالپى تۇرەگەپ تۇرمىن. زاكەڭ ماعان ۇرسۋىن قويمايتىن بولعان سوڭ:
- زاكە، ءسىز نە ايتىپ وتىرسىز؟ مەن ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزدا جۇمىس ىستەمەگەلى قاشان؟ جازىقسىز جازعىرا بەرمەڭىز!- دەپ، ول كىسىنى توقتاتىپ تاستادىم
- ءا، سولاي ما ەدى، كەشىر اينالايىن، مەنىكى اعالىق بازىنا عوي. وتىر، بىردەڭە ىشەسىڭ بە؟ قازىر..- دەپ، اناداي جەردە تۇرعان توڭازىتقىشقا قاراي جۇگىرە جونەلدى.
تاعى بىردە، ۇمىتپاسام، پرەزيدەنتتىك سايلاۋ الدىنداعى ناۋقان بولاتىن. زاكەڭ مەنى شاقىرىپ الىپ:
- جۇماش، سەن انا جارماحانعا بارىپ، جەكە وزىنە ايت، مەنى دە پرەزيدەنتتىككە ءتۇسىرسىن. سايلاۋ بارىسىندا انىقتالادى، ەگەر حالىق مەنىڭ سوڭىمنان ەرمەسە، ءوزىم ورتا جولدان شىعىپ قالامىن. ال حالىق قولداماي جاتسا، جارماقان ءسويتسىن، بار،-دەدى.
مەن جارماحان تۇياقبايعا كەلىپ، وڭاشا سويلەسىپ، زاكەڭنىڭ سالەمىن جەتكىزدىم. ول كىسى بۇنى جالعىز ءوزى شەشە المايتىنىن ايتتى. مەن زاكەڭە ونىڭ ايتقانىن جەتكىزدىم. زاكەڭ – بۇرق-سارق قايناپ-قايناپ بارىپ، بۋى باسىلعانداي بولدى. سوسىن ءبىراز ۇندەمەي وتىرىپ-وتىرىپ، قولىن بىراق سەرمەپ، وپپوزيتسيادان كەتەتىنىن ايتتى.
سول جارماحان تۇياقباي ماعان زاكەڭ تۋرالى ءبىر قىزىق اڭگىمە ايتىپ بەرگەن. زاكەڭ ادەتتەگىدەي جارماحاندى ۇيىنە « ءبىر ەركىن اڭگىمەلەسۋگە» شاقىرادى. ءبىر ساعات بويى زاكەڭنىڭ ءبىر ءوزى عانا سويلەيدى، جارماحان اۋىز اشپايدى. جارماحان كەتەردە زاكەڭ ايتىپتى:
- ءاي، جارماحان، بۇگىن ەكەۋمىز ءبىر ارقا-جارقا ەركىن سىرلاسىپ، اڭگىمەلەستىك قوي دەيمىن. ساۋ بول، كەلەسى كەزدەسكەنشە، -دەپ ونى شىعارىپ سالىپتى.
زامانبەك اعامەن كوپ سىرلاساتىنمىن، ول كىسى وڭاشادا ەشتەڭە دە بۇگىپ قالماي، اعىنان اقتارىلاتىن. ءوز باسىم ول كىسىنىڭ ءبىراز «قۇپياسىن» دا بىلەمىن. ءالى ولاردى جاريالاۋدىڭ ۋاقىتى تۋعان جوق...
وسىنداي ەكەۋ-ارا سىرلاسۋ كەزىندە مەن زاكەڭە مىناداي «قيىن» سۇراق قويدىم:
- زاكە، كوڭىلىڭىزگە كەلمەسىن، 1991-1994 جىلدارى ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزدا جۇمىس ىستەگەنىمىزدى بىلەسىز. ءالى ەسىمدە، ءسىز كۇندە تاڭەرتەڭگى 8.30-دا جۇمىسقا كەلەتىنسىز. ول كەزدە ءسىزدىڭ جەتى ورىنباسارىڭىز بولدى. سولار كۇندە، سول ۋاقىتتا قازداي ءتىزىلىپ، ەسىك الدىندا ءسىزدى كۇتىپ تۇرادى. ءسىز ولاردىڭ ۇسىنعان قولدارىن الماي، شالقايعان كۇيى ىشكە كىرىپ كەتەتىنسىز. قالاي وپپوزيتسياعا شىعاسىز، سولاي قاراپايىم بولا قالاسىز؟ بۇنىڭ «سىرى» نەدە؟-دەدىم.
بايقايمىن مەنىڭ سۇراعىم زاكەڭە وڭاي سوققان جوق، ول كىسى ءبىراز تۇنەرىپ وتىردى دا:
- ءاي، سەنىڭ دە بايقامايتىنىڭ جوق. راس ايتاسىڭ، قازاقتا «سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى» دەگەن ماقال بار، ءبىز ءبارىمىز پەندەمىز. بيلىك - ادامدى بۇزادى. بيلىكتە جۇرگەندە مەنىڭ دە باسىم اينالىپ قالاتىن، قالاي وپپوزيتسياعا شىعامىن، كوزىم شىراداي جانىپ شىعا كەلەدى. ال «انا كىسىنىڭ»-دەپ سۇق ساۋساعىمەن جوعارىنى كورسەتىپ،- قازىر كوزى – سوقىر، قۇلاعى – كەرەڭ،- دەدى...
ءبىر كارىس ازاماتىنىڭ تامام باسشىلاردىڭ الدىندا ءوزىن بوقتاپ، كەيىن، ونى ەلدەن الاستاتقانىن، تەرەششەنكو دەگەندى تۋرا جۇمىس بولمەسىندە قالاي سىباعانىن، ول ادامنىڭ بۇنىڭ سول سوزدەرىن اۋديوتاسپاعا جازىپ الىپ، «بىرىنشىگە» كورسەتىپ، قىزمەتتەن قالاي كەتكەنىن، سول تۇستاعى جوعارعى كەڭەستى جوعارىداعىنىڭ ايتۋىمەن قالاي تارقانىن، ءا.قاجىگەلدينگە قالاي قارسى شىققانىن، سەرىكبولسىن ءابدىلديندى قۋدالاۋعا سەبەپ بولعانىن، ت.ب. كەيبىر ازاماتتاردىڭ ەكى مايداندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىن جاقسى بىلەتىنىن وڭاشادا ماعان سىر قىلىپ اقتارىلا ايتقان. ۇيلەنگەلى جاتقان ۇلىم ەركەبۇلانعا قالاي قولۇشىن بەرگەنىن،..بۇل شاعىن ماقالادا ونىڭ ءبارىن بايانداپ جاتقاندى ارتىق كوردىم...
زاكەڭ ء«وزىن-ءوزى ءۇش رەت اتاتىن...» كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە ماعان تەلەفون شالىپ:
- بۇگىن كۇن سەنبى، ەشقايدا شىق پا، مىنا سايلاۋعا «بومبا» بولىپ جارىلاتىن ماتەريال بەرەمىن، -دەپ تەلەفوندى قويا سالعان. مەن كەشكە دەيىن ورنىمنان تاپجىلماي قوڭىراۋدى كۇتتىم، حابار بولمادى. ايەلىم شولپانعا زاكەڭنىڭ ۇيىنە بارىپ كەلەتىنىمدى ايتىپ ەدىم، ول قارسى بولدى. كەشكە جاقىن زاكەڭنىڭ وققا ۇشقانى تۋرالى سۋىق حابار الدىم. قۇستاي ۇشىپ جەتىپ، ماقپالعا زاكەڭنىڭ قۇجاتارىنا ساق بولۋىن ايتتىم. بىراق، ءبارى دە تىم كەش ەدى، قۇقىق قورعاۋ ورگانىنىڭ «قىراعى» قىزمەتكەرلەرى - زاكەڭنىڭ قاعازدارىن، كومپيۋتەرىن الىپ كەتىپتى. مەنىڭ سۇقباتتارىم: «ۆاشينگتون پوست»، «نيۋ-يورك تايمس»، ت.ب. الەمدىك اقپارات قۇرالدارىنا تاراپ كەتىپ جاتتى.
تەرگەۋ كەزىندە مەنى دە كۋا رەتىندە شاقىردى. سۇراقتارى بەلگىلى:
- زاكەڭ، سىزگە بەرگەن «بومبا...» قايدا؟..
زاكەڭنىڭ ماعان ەشقانداي «بومبا...» بەرمەگەنىن ايتتىم. تۇندە قالالىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنداعى تەرگەۋدەن شىعىپ كەلە جاتسام، تاعى ءبىر بولمەدەن ماقپال بوتاداي بوزداپ، قاتتى جىلاپ، شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن، سەرگەلدەڭگە تۇسكەن، قايران قازاق ارۋىن كورىپ، جۇرەگىم ءبىرتۇرلى سىزداپ، قاتتى شانشىپ كەتتى...
مەنى ولار: «نۇرقادىلوۆ ءوزىن-ءوزى ءۇش رەت اتىپ ءولتىردى...»-دەپ، سەندىرمەك بولدى. وعان ءيتىم سەنە مە؟..
قالعان وقيعانى قالىڭ جۇرتشىلىق مەنسىز دە وتە جاقسى بىلەدى. مەنەن زاكەڭنىڭ ولىمىنە بايلانىستى ماسكەۋدىڭ «كوممەرسانت»، اقش-تىڭ تاعى ءبىر گازەتى سۇقبات الىپ جاتتى. قايتالاي بەرىپ قايتەمىن، ءبارى سولاردا ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان...
وسىمەن قازاقتىڭ ارداگەر ۇلى زامانبەك قالابايۇلى نۇرقادىلوۆ تۋرالى اڭگىمەم اياقتالىپ كەلەدى. كەلەسى كەزدەسكەنشە، ساۋ-سالاماتتا، اماندىقتا بولايىق، ارمانداس، مۇڭداس، اعايىن!
Abai.kz
