سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدەگى كوشى-قون ماسەلەسى ءيسى قازاق ءۇشىن ەڭ وزەكتى تاقىرىپقا اينالدى. قازاق كوشى تۋرالى جازىلعان ماقالا، ايتىلعان وي، باس قوسقان جيىندار دا ەسەپ جوق. ءتىپتى ارنايى كىتاپتاردا جارىق كورە باستادى. ارينە، قازاق كوشى تۋراسىندا ءتيىستى مامانداردىڭ پىكىرى ايرىقشا ماڭىزعا يە. سولاردىڭ ءبىرى - دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، وسى مەكەمەدە 20 جىلدان استام قىزمەت اتقارعان بوتاكوز ۋاتقان دەسەك قاتەلەسپەسپىز.

«اتاجۇرتقا جەتكەن كوش». بۇل – بوتاكوز ۋاتقاننىڭ جاقىندا جارىق كورگەن كىتابىنىڭ اتاۋى. كىتاپتا توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا موڭعوليادان اتاجۇرتقا باستاۋ العان العاشقى كوش جونىندە ءسوز ەتىلەدى. مۇنىڭ ءوزى ەلىمىز تاريحىنداعى تۇتاس ءبىر جاڭا كەزەڭنىڭ باستالۋى ىسپەتتى وقيعا ەدى.

سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدەگى كوشى-قون ماسەلەسى ءيسى قازاق ءۇشىن ەڭ وزەكتى تاقىرىپقا اينالدى. قازاق كوشى تۋرالى جازىلعان ماقالا، ايتىلعان وي، باس قوسقان جيىندار دا ەسەپ جوق. ءتىپتى ارنايى كىتاپتاردا جارىق كورە باستادى. ارينە، قازاق كوشى تۋراسىندا ءتيىستى مامانداردىڭ پىكىرى ايرىقشا ماڭىزعا يە. سولاردىڭ ءبىرى - دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، وسى مەكەمەدە 20 جىلدان استام قىزمەت اتقارعان بوتاكوز ۋاتقان دەسەك قاتەلەسپەسپىز.

«اتاجۇرتقا جەتكەن كوش». بۇل – بوتاكوز ۋاتقاننىڭ جاقىندا جارىق كورگەن كىتابىنىڭ اتاۋى. كىتاپتا توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا موڭعوليادان اتاجۇرتقا باستاۋ العان العاشقى كوش جونىندە ءسوز ەتىلەدى. مۇنىڭ ءوزى ەلىمىز تاريحىنداعى تۇتاس ءبىر جاڭا كەزەڭنىڭ باستالۋى ىسپەتتى وقيعا ەدى.

قازاق ەلى ءوز  تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان تۇستا-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ قازاق ءباسپاسوزى ارقىلى «الىستا جۇرگەن اعايىندارعا اق تىلەك» اتتى ايگىلى حاتى جاريالاندى. حاتتا: «...حالقىمىزدىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىنە، ەلىمىزدىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىنا ۇلى وزگەرىس الىپ كەلگەن، بارلىعىمىز ءۇشىن ۇلكەن سىن بولعان 1991 – قوي جىلى تاريحتا قالىپ، ءۇمىت پەن كۇدىگى مول جاڭا 1992 جىل كەلدى. تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراپ، جەر بەتىنە تارىداي شاشىراپ كەتكەن وتانداستار، قانداس باۋىرلار، سىزدەردى جاڭا جىلدارىڭىزبەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، ارقايسىڭىزدىڭ وتباسىلارىڭىزعا مول باقىت، قۋانىش تىلەيمىن. اسپانىمىز ارقاشان اشىق بولسىن! سىزدەرمەن اتامەكەندە تابىساتىن، ەمىن-ەركىن قاۋىشاتىن كۇنگە تەزىرەك جەتەيىك. 1991 جىل قازاق ەلى ءۇشىن تاريحتا التىن ارىپپەن جازىلىپ قالاتىن جىل بولدى... »، – دەگەن ەدى. ەلباسىنىڭ وسى لەبىزى جولى بۋلى سەڭنىڭ الدىن بۇزعانداي اسەر ەتتى.

وسىدان 22 جىل بۇرىن موڭعوليا قازاقتارى ەڭ العاش قازاقستانعا قاراي كوش كەرۋەنىن باستاپ بەردى. العاشىندا «ەڭبەك شارتى» اتتى قۇجاتقا سايكەس 1991-1992 جىلدارى 45 مىڭنان استام قازاق اتاجۇرتقا ورالدى.

تاريحشى-عالىم زاردىحان قيناياتۇلى ايتقانداي، «قازاقستان ۇكىمەتى ەلدەگى كۇن كورىستىڭ قيىنشىلىعىنا قاراماستان وسىنشاما قازاقتى كوشىرىپ الۋدا ادام تاڭقالارلىق شىنايى ەرلىك قادامدار جاسادى»، – دەپ باعالاعان ەدى.

بۇرىنعى تالدىقورعان (قازىرگى الماتى وبلىسى), سەمەي، وسكەمەن (قازىرگى شقو), قاراعاندى، پاۆلودار، اقتوبە وبلىستارىنىڭ اكىمدەرى، اۋدان، اۋىل باسشىلارى موڭعوليا قازاقتارىن كوشىرىپ الۋ ءۇشىن قىرۋار  ءارى قاجىرلى جۇمىستار اتقاردى. قر مينيسترلەر كابينەتى قابىلداعان 1992 جىلعى قىركۇيەكتىڭ 23-ءى كۇنگى №791 «شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بولعان كەزىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» قاۋلىسى موڭعوليالىق اعايىنداردىڭ اتاجۇرتتا ءومىر ءسۇرىپ كەتۋىنە ۇيىتقى بولدى. وسى قاۋلى بويىنشا ورالمانداردىڭ كوبى باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلدى، ءتيىستى كومەكتەرىن الدى، زەينەتاقى مەن باسقاداي جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزدى.  

سونداي-اق، 20 جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە موڭعوليادان 100 مىڭداي قازاق اتاجۇرتىنا كوشىپ كەلىپ قونىس تەپتى. ولار بۇگىنگى كۇنى قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىس، اۋداندارىندا ەل قاتارلى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. موڭعوليادان كوشىپ كەلسەم دەپ بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ وتىرعان قازاقتار ءالى دە بولسا بارشىلىق.   

موڭعوليادان باستالعان وسى كوشتى الەمنىڭ باسقاداي ەلدەرىندەگى: قىتاي، وزبەكستان، تۇركيا، اۋعانستان، يران، ساۋد ارابياسى، رەسەي، تۇرىكمەنستان،  قىرعىزستان قازاقتارى جالعاستىردى.

اۆتور كوش باستالعان العاشقى جىلداردان بۇگىنگە دەيىن ۇزبەي ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. ول الماتى قالاسى اكىمشىلىگى جانىنداعى كوشى-قون كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى جانە دە حالىقارالىق تۇرىك كەڭەسىنىڭ جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى قىزمەتتەرىن دە ويداعىداي اتقارۋدا.

كوشى-قونعا سىڭىرگەن ەڭبەگى مەن قاۋىمداستىقتا اتقارعان ءىسى جوعارى باعالانىپ، II دارەجەلى «دوستىق» وردەنىمەن (2006 ج.) «قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە 20 جىل» مەرەكەلىك مەدالىمەن ماراپاتتالعان. موڭعوليا ۇكىمەتى تاراپىنان «شىڭعىس حان» مەدالىنە  ت.ب. ماراپاتتاۋلارعا يە.

ب.ۋاتقاننىڭ «اتاجۇرتقا جەتكەن كوش» اتتى كىتابى سوڭعى ۋاقىتتاعى قازاق كوشىنىڭ جاي-جاپسارىن باعامداعىسى كەلگەندەر مەن دياسپورا ىستەرىنە قىزىعۋشىلىق تانىتۋشىلار ءۇشىن، جالپى، كوپشىلىك ءۇشىن قۇندى دۇنيەگە اينالارى ءسوزسىز. ويتكەنى اۆتور كوشتىڭ ۇيىمداستىرىلۋىن، ونىڭ ءتۇرلى ۇدەرىستەرىن ءوز كوزىمەن كورگەن ادام رەتىندە كوپتەگەن قىزىقتى وقيعالاردى، دەرەكتەردى كەلتىرگەن. سونداي-اق، اۆتوردىڭ قاۋىمداستىقتا ىستەگەن  جيىرما جىلىندا اتقارعان كەيبىر جۇمىستارى مەن ءىس-ساپارلارى جايىندا جازعان، جيناققا ەنگەن  ماقالالارى مەن سۇحباتتارى دا وقىرماندارىن بەي-جاي قالدىرماسى انىق.

اقەدىل تويشان

Abai.kz