قۇلبەك ەرگوبەك: بەيسەكەڭ – قازاق ادەبيەتتانۋىنىڭ اۋەزوۆى ەدى
1-2-سۋرەت: پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆ
3-4-سۋرەت: پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆ جانە سىنشى قۇلبەك ەرگوبەك
ادەبيەتتانۋ سالاسىندا وقىپ جاتقاندىقتان ادەبيەت تاريحىمەن تولىق تانىسۋ باستى مىندەت. قازاق ادەبيەتتانۋىنىڭ عىلىم بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ باسىندا بەيسەنباي كەنجەباەۆ دەگەن الىپ بار. وسى جىلى عۇلاما عالىمنىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولادى ەكەن. بەيسەنباي كەنجەباەۆتى ءتىرى كەزىندە-اق شاپاعاتى مەن ىقىلاسىنا ەرەكشە بولەنگەن، قيىن تاعدىرلى عالىمنىڭ سوڭعى جىلدارى قاسىنان تابىلعان، سۇيىكتى شاكىرتى، تۋعان بالاسىنداي، «توننىڭ ىشكى باۋىنداي» ارالاس-قۇرالاس بولعان، بۇگىنگى تاڭداعى ادەبيەتتىڭ بىلگىرى، سىنشى، پروفەسسور قۇلبەك ەرگوبەك. وسى ورايدا، اعامىزدى سوزگە تارتقان ەدىك.
- اعا، بەيسەنباي كەنجەباەۆ قانداي ادام ەدى؟
1-2-سۋرەت: پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆ
3-4-سۋرەت: پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆ جانە سىنشى قۇلبەك ەرگوبەك
ادەبيەتتانۋ سالاسىندا وقىپ جاتقاندىقتان ادەبيەت تاريحىمەن تولىق تانىسۋ باستى مىندەت. قازاق ادەبيەتتانۋىنىڭ عىلىم بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ باسىندا بەيسەنباي كەنجەباەۆ دەگەن الىپ بار. وسى جىلى عۇلاما عالىمنىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولادى ەكەن. بەيسەنباي كەنجەباەۆتى ءتىرى كەزىندە-اق شاپاعاتى مەن ىقىلاسىنا ەرەكشە بولەنگەن، قيىن تاعدىرلى عالىمنىڭ سوڭعى جىلدارى قاسىنان تابىلعان، سۇيىكتى شاكىرتى، تۋعان بالاسىنداي، «توننىڭ ىشكى باۋىنداي» ارالاس-قۇرالاس بولعان، بۇگىنگى تاڭداعى ادەبيەتتىڭ بىلگىرى، سىنشى، پروفەسسور قۇلبەك ەرگوبەك. وسى ورايدا، اعامىزدى سوزگە تارتقان ەدىك.
- اعا، بەيسەنباي كەنجەباەۆ قانداي ادام ەدى؟
– تازا، ادال، بىردە ءبىر كىسىنىڭ ادال ءجىبىن اتتاماعان، بىراق، قايسار ادام ەدى. قايسارلىعى مىنەزىنەن تۋىنداپ جاتاتىن، جان دۇنيەسىنىڭ ادالدىعى بولمىسىنان ەدى. شاكىرتتەرىن كىندىگىنەن جارالعان بالاسىنان كەم كورمەدى. راحمانقۇل بەردىباي، تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، زاكي احمەتوۆ، شەريازدان ەلەۋكەنوۆ سەكىلدى شاكىرتتەرىن تۋعان ىنىسىندەي كوردى. تۇرمىستا دا ادال، قامقور بولعان. ايەلى تاتار ۇلتىنان – كامال مۇحامەدياروۆا، ورىنبورداعى قىزدار گيمنازياسىن ءتامامداپتى. بۇل كىسىنى بەيسەكەڭ قىزمەتكە ارالاستىرماعان. كامال اپامىز دا ءۇي شارۋاسىنان ۇزاعاندى ءجون كورمەي، وتاعاسىنا قامقور بولىپ باقتى. بۇرىنىراقتا كرەملدە بۋفەت ۇستاعان ەكەن.
بەيسەكەڭ ءبىر ۇل، ەكى قىزدىڭ اكەسى. ۇلى شىڭعىس كەنجەباەۆ 1927 جىلى قىزىلوردادا دۇنيەگە كەلگەن. كاسىبي سۋرەتشى، ەنتسيكلوپەديست، سۋريكوۆ اتىنداعى وقۋ ورنىن العاش تامامداعان قازاق. ۇلكەن قىزى شولپان كەنجەباەۆا-جۇماباەۆا 1929 جىلى پاۆلوداردا تۋعان. سول جىلدارى بەيسەكەڭ وبلىستىق «كەڭەس تۋى» گازەتىن ءوزى شىعارىپ، نەگىزىن قالاعان. شولپاننىڭ جولداسى مۇحتار قىرعىز ازاماتى، ۇزاق جىل بويى قىرعىزستاندا ادىلەت ءمينيسترى بولعان. كىشى قىزى گۇلنار كەنجەباۆا-بەكتۇروۆا 1942 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. بەكتۇروۆ ەسەن ابىكەنۇلىنىڭ جۇبايى.
- بەيسەنباي كەنجەباەۆتىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنداعى ارمانى نە ەدى؟
- بەيسەكەڭدە ادامي، پەندە رەتىندە ءومىر بولمادى عوي. بار عۇمىرى ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن، بوستاندىعىن ويلاۋمەن، سول جولدا تىنىمسىز ەڭبەك ەتۋمەن، كۇرەسپەن ءوتتى. 1986 جىلعى كوتەرىلىستى اۋرۋحانادا جاتقاندا ءبىلدى. قاتتى قۋاندى. تاۋەلسىزدىكتىڭ اق تاڭى اتاتىنىن سەزدى. بۇل – سوڭعى ارمانى ەدى. سول كۇنى-اق كگب-نىڭ وكىلدەرى اۋرۋحاناعا كەلىپ، ءحال ۇستىندە جاتقان مۇگەدەك عالىمعا سۇراقتى جاۋدىرىپ، تەرگەۋدىڭ استىنا الدى. اق توسەكتە اق دامبالمەن جاتقان كىسى تاياعىن الىپ، ولارعا لاقتىرىپ، ارۋاقتانىپ «تىنىش ولۋگە مۇرسا بەرمەدىڭدەر» دەپ نالىدى.
بەيسەكەڭ ءومىر بويى قۋعىن-سۇرگىن كورىپ، پەنداۋي ومىرىنەن گورى حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ قامىن جەگەن جان ەدى. سەبەبى، ۇلكەن قوعامدىق ورەدە قالىپتاسقان ادام عوي.قازاقتىڭ تاۋەلسىز، ەركىن بولۋىنا سول جىلداردىڭ وزىندە ەڭبەك ەتتى.
- اعا، قازىرگى تاڭدا بەيسەنبايتانۋ قاي دەڭگەيدە؟ جالپى عالىمنىڭ ەڭبەگىن ناسيحاتتاۋ جۇرگىزىلىپ جاتىر ما؟
- كوزى تىرىسىندە-اق كونتسەپتسياسىنىڭ قالىپتاسۋىنا قارسى بولعاندار كوپ ەدى. دۇشپاندارى قازاق عالىمدارى بولدى. كونتسەپتسياسى سوڭىندا قالىپتاسقان كۇندە دە بايىرعى ادەبيەت، كونە ادەبيەت تەك جوعارى مەكتەپتە وقىتىلدى، ورتا مەكتەپتىڭ باعدارلاماسىنا ەنبەدى. ون بەس جىلداي دەنساۋلىعى سىر بەرىپ، ۇنەمى اۋرۋحانا مەن ءۇيىنىڭ اراسىندا ءجۇردى. ءبىر قول، ءبىر اياعى سال بولىپ، توسەك تارتىپ قالدى. قالامى ۋىتتى ەدى. كوكىرەگىنەن ۇلتتىق بولمىستاعى تۋىندىلار تۋدى. كەيىنىرەك دەنساۋلىعى ناشارلاعاندا ەسىمى ەلەۋسىز قالىپ، ۇمىت بولدى. 1986 جىلى بەيسەكەڭ ەكى كوزقاراس، ەكى تاراپ بويىنشا ىزدەۋ سالىندى، ءبىرىنشى توپ بەيسەكەڭدى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ سەبەپكەرى ۇلتشىل رەتىندە ىزدەدى، ەكىنشى توپ وزدەرىنىڭ بودان بولىپ كەلە جاتقاندارىن سەزىپ، بوداندىق قامىتىن شەشۋ، تاريحي جادىنى كوتەرۋ، تاۋەلسىزدىككە جەتۋ يدەياسىن ايتقان ادامدى سەرىك رەتىندە ىزدەدى. بۇل جىلدارى بەيسەكەڭنىڭ زامانداستارى، تۇستاستارى باقيلىق بولعان. تەك جۇسىپبەك ارىستانوۆ، ءابۋ سارسەنباەۆ، اقىن-شاكىرتى ءابدىللا تاجىباەۆ، مۇحامەدجان قاراتاەۆتار عانا قالعان ەدى.
اقساقال 1987 جىلدىڭ 14 شىلدەسىندە دۇنيەدەن ءوتتى. جاقسىلى-جاماندى 84 جاس جاسادى. مەن بەيسەكەڭنىڭ ەڭبەكتەرىن قايتا تۇلەتۋگە، جاندانۋىنا مۇرىندىق بولدىم-اۋ دەيمىن. جەتىسىنە دەيىن «قازاق ادەبيەتىنە» ماقالا جازىپ تۇردىم. « ۇرپاقتار ساباقتاستىعى ۇزىلمەسىن» دەگەن بەيسەكەڭنەن بۇرىندارى العان سۇحباتىم جاريالاندى. ماقالانىڭ جاي-كۇيىن تاقىرىپتىڭ ءوزى اڭعارتىپ تۇر. تاقىرىپتىڭ ءوزى سەنساتسيا بولدى. بەيسەكەڭ ءولىپ بارا جاتىپ تا ۇلتشىلدىعىن اڭعارتىپ كەتتى. بىراق، ەكەۋارا سۇحبات تولىق جاريالانبادى. باس رەداكتور شەرحان مۇرتازا مەن سىنشى سايلاۋبەك جۇمابەك ءبىراز مارتە ۇلتشىلدىققا قاتىستى جەرلەرىن قىرقىپ، ۇلتتى سىلكىنتىپ، وياتۋ سارىندا ايتىلعان سوزدەردى كۇزەپ، سىزىپ تاستادى. ءدال قازىر كەنجەباەۆتىڭ كوزقاراسى مەن ۇستانىمىنان اينىماي، سول جولدا كەلە جاتقان ۇلتشىل شاكىرتى – مۇحتار ماعاۋين. «ادەبيەت بەلەستەرى» دەگەن تۋىندىسىن باستىرىپ شىعارعان مۇحاڭ بولاتىن. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ تۋرالى ەكى تومدىعىن كورە المادى. ول دا ارتىنان ىلە-شالا جارىق كوردى.
مەن عالىممەن 1970-1987 جىلدارى ۇدايى قارىم-قاتىناستا بولدىم. 1980-1987 جىلدارى جارىم بايان ەكەۋمىز بەيسەكەڭنىڭ ۇيىندە تۇرىپ، سول ءۇيدىڭ كەلىنى مەن ۇلىنداي ءومىر سۇردىك. ۇلى عالىم، ۇلتشىل ازامات ەكەنىن سول كەزدە ءبىلدىم. كوزىنىڭ تىرىسىندە -اق ونىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەپ، ناسيحاتتاي باستادىم. مەنىڭ ۋنيۆەرسيتەت بىتىرەردەگى ديپلومدىق جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبى دا عالىم كەنجەباەۆتىڭ شىعارماشىلىعى جايىندا بولدى.
- ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا، ۇلى وقىمىستى ديپلومدىق جۇمىسىڭىزعا قالاي قارادى؟
– ارينە، وكىنىش ءبىلدىردى. ول كىسى مەنىڭ اراب ءتىلىن بىلەتىندىگىمە قاراپ كونە ادەبيەتكە نەمەسە حح عاسىر باسىنداعى ادەبيەتتى زەرتتەۋىمدى قالادى. بىراق، مەنىڭ وعان نيەتىم بولمادى، ورەم جەتپەدى. مەنىڭ ديپلومدىق جۇمىسىم 3-كۋرستا جۇرگەندە باستالدى. عىلىمي ماقالا رەتىندە تۇگەل جاريالاندى. جەتەكشىلەرىممەن مويىنسەرىك (سواۆتور) رەتىندە دە جارىق كوردى. جالپى، جۇمىسىم تۇگەلدەي جاريالاندى. بالاسى، شاكىرتى رەتىندە بەيسەنباي كەنجەباەۆتىڭ قايتا تۇلەۋىنە، جاڭعىرۋىنا مۇرىندىق بولا ءبىلدىم. بەيسەكەڭ جايلى جازعان-سىزعاندارىمنىڭ سانى جۇزدەن استام. بەيسەنباي – قازاق ادەبيەتتانۋىنىڭ اۋەزوۆى. اۋەزوۆ قازاق پروزاسىنىڭ قالىپتاسۋىندا قانداي ءرول اتقارسا، بەيسەكەڭ دە ادەبيەتتانۋدا سونداي ءرول اتقاردى. بۇگىنگى تاڭدا بەيسەنبايتانۋ عىلىمى جاندانىپ، دامۋ ۇستىندە. جاقىندا قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنە عالىمنىڭ 7 تومدىق ەڭبەگىن شىعارۋعا ۇسىنىس-حات جازدىم. اللا جازسا، بۇل كىتاپتا جۋىردا جارىق كورەدى. بەيسەكەڭنىڭ بارلىق مۇرالارى، كۇندەلىك-جازبالارى مەن ارحيۆتىك قۇجاتتارى بارلىعى مەندە. مەن ءوزىمدى باقىتتى شاكىرت بولدىم ەسەپتەيمىن. قازىر تۇركىستان قالاسىندا بەيسەنباي كەنجەبايۇلىنىڭ تۇركىتانۋ مۇراجايى-ءۇيى بار. مۇراجايدا عالىمنىڭ كوزى تىرىسىندە تۇتىنعان زاتتارى مەن ەڭبەكتەرى، زەرتتەۋ جۇمىستارى تۇر.
- اعا، ءسىز ءبىر سوزىڭىزدە بىلاي دەپسىز: « م.باحتين، ا.لوسەۆ، ل.گۋميلەۆ – ومىردە كورمەگەن قيىندىعى جوق جاندار. پروفەسسور عانا بولىپ ءوتتى ومىردەن. شاكىرتتەرىمەن باقىتتى ەدى. ب.كەنجەبايۇلى دا بار بولعانى پروفەسسور بولىپ ءوتتى. شاكىرتتەرىمەن باقىتتى!» وسىعان قاراعاندا، بەيسەكەڭ اتاق-مانساپتى قالاماعان جان سياقتى عوي؟
– مەمسىيلىققا ۇسىنىلعان، بىراق وتپەيتىنىن ءبىلىپ، باس تارتتى. اكادەميككە 2 رەت ءتۇستى، الا المادى. ونىڭ وزىنە اكادەميك اتاعى ادەبيەت ءۇشىن عانا كەرەك بولدى. جەكە باسى اتاق-مانساپقا قىزىقپاعان كىسى. ەگەر مانساپتى قالاسا، موسكۆاداعى قازاقستان جوعارى سوۆەت ۆەدومستۆاسىنداعى جۇمىسىن تاستاپ، ەلگە كەلەر مە ەدى؟! 1942 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىن باسپادان شىعارتار ما ەدى؟! تاۋەكەل دەپ كىرىسكەن بۇل شارۋالاردىڭ بارىنە. ومىردە قاراپايىم بولىپ، مانساپ-اتاق قۋماي-اق ادال ءوتتى.
- اعا، قازىر ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا كەلىپ جاتقان جاس ورەندەر كوپ. ءوز سوزىڭىزبەن ايتار بولساق، «بەيسەنبايدىڭ نەمەرە-شوبەرە شاكىرتتەرىنە» اعا بۋىن وكىلى رەتىندە نە ايتاسىز؟
– «ادەبيەتكە كەلۋ وڭاي، كەتۋ قيىن» دەگەن اۋەزوۆ. جاس قالامگەرلەرع عالىمدار زاماننىڭ قيىندىعىنا مويىماۋ كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا ادەبيەتكە جاعداي جاسالماعان. الايدا، تاۋەكەلمەن ەڭبەكتەنگەن ادام ادەبيەتتىڭ جەمىسىن كورەدى. قازىر الەم رۋحاني قايىرشىلىققا ۇشىراۋدا، ايتسە دە حالىق قايتادان كىتاپپەن تابىسىپ، ادەبيەتكە ورالاتىن بولادى.
سۇحباتتاسقان ەلدوس توقتارباي، ى. التىنسارين اتىنداعى ارقالىق مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى
Abai.kz
