سوڭعى كەزدەرى پاۆلوداردا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا بايلانىستى ءبىراز داۋ كوتەرىلدى. كەيبىر اقپارات قۇرالدارى «وبلىسقا جاڭادان كەلگەن اكىم قانات بوزىمباەۆ ايماۋىتوۆقا ەسكەرتكىش قويمايتىن بولدى، اقشاسىن قىسقارتىپ تاستاپتى» دەپ ءبىر جازسا، ارتىنشا «بارەكەلدى، الاش ازاماتىنا ەسكەرتكىش قويىلاتىن بولدى» دەپ، قايتادان ءسۇيىنشى سۇراپ جاتتى. مەنىڭشە، وبلىستىڭ جاڭا باسشىسىنىڭ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا ەسكەرتكىش قويۋعا قارسى تۇرۋعا شاماسى دا كەلمەس ەدى. سوندا بۇلاي ىستەگەن جاعدايدا قانات الدابەرگەنۇلى قازاق ۇلتىن، قازاقتىڭ زيالى قاۋىمىن وزىنە قارسى قويىپ الاتىنىن مۇلدەم تۇسىنبەيدى دەيسىز بە؟!. ء«ۇش جىل قوي باققاننان اقىل سۇراما» دەگەن، جىر الىبى – جامبىل جەرىندە ءتورت جىل بويى قوي ەمەس، وي باققان قانات بوزىمباەۆ باسقا-باسقا مۇنى وتە جاقسى تۇسىنەدى. الاش ازاماتىنا ەسكەرتكىش قويۋ، مەرەيتويىن وتكىزۋ ماسەلەسىنە ەندى ەشقانداي قاعاز دا، پروتوكول دا قارسى تۇرا المايدى. مەنىڭشە بوزىمباەۆتىڭ بويىندا دا، ويىندا دا وسىنداي سەنىم تۇر. وبلىس اكىمى قانات الدابەرگەنۇلى اقپارات قۇرالدارى ارقىلى «ەسكەرتكىش ورناتىلادى» دەپ ايتىپ، ۋادە بەردى مە، اللا دەپ سويلەيىك، ول ورىندالادى.

سوڭعى كەزدەرى پاۆلوداردا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا بايلانىستى ءبىراز داۋ كوتەرىلدى. كەيبىر اقپارات قۇرالدارى «وبلىسقا جاڭادان كەلگەن اكىم قانات بوزىمباەۆ ايماۋىتوۆقا ەسكەرتكىش قويمايتىن بولدى، اقشاسىن قىسقارتىپ تاستاپتى» دەپ ءبىر جازسا، ارتىنشا «بارەكەلدى، الاش ازاماتىنا ەسكەرتكىش قويىلاتىن بولدى» دەپ، قايتادان ءسۇيىنشى سۇراپ جاتتى. مەنىڭشە، وبلىستىڭ جاڭا باسشىسىنىڭ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا ەسكەرتكىش قويۋعا قارسى تۇرۋعا شاماسى دا كەلمەس ەدى. سوندا بۇلاي ىستەگەن جاعدايدا قانات الدابەرگەنۇلى قازاق ۇلتىن، قازاقتىڭ زيالى قاۋىمىن وزىنە قارسى قويىپ الاتىنىن مۇلدەم تۇسىنبەيدى دەيسىز بە؟!. ء«ۇش جىل قوي باققاننان اقىل سۇراما» دەگەن، جىر الىبى – جامبىل جەرىندە ءتورت جىل بويى قوي ەمەس، وي باققان قانات بوزىمباەۆ باسقا-باسقا مۇنى وتە جاقسى تۇسىنەدى. الاش ازاماتىنا ەسكەرتكىش قويۋ، مەرەيتويىن وتكىزۋ ماسەلەسىنە ەندى ەشقانداي قاعاز دا، پروتوكول دا قارسى تۇرا المايدى. مەنىڭشە بوزىمباەۆتىڭ بويىندا دا، ويىندا دا وسىنداي سەنىم تۇر. وبلىس اكىمى قانات الدابەرگەنۇلى اقپارات قۇرالدارى ارقىلى «ەسكەرتكىش ورناتىلادى» دەپ ايتىپ، ۋادە بەردى مە، اللا دەپ سويلەيىك، ول ورىندالادى.

مەنىڭ بۇلاي دەۋىمە، بوزىمباەۆتىڭ جامبىل جەرىندەگى تىرلىكتەرى تۇرتكى بولىپ وتىر. تاراز قالاسىندا ءبىر كەزدەرى وسى وبلىستى باسقارعان سوناۋ امالبەك تشاننىڭ بيلىگى تۇسىندا قازىعى قاعىلىپ، ودان كەيىنگى قانشاما اكىمگە «مۇرا» بولىپ قالىپ، بەرتىنگە دەيىن سوزىلعان ورتالىق مەشىتتىڭ قۇرىلىسىن اۋليەاتالىقتار جاقسى بىلەدى. ساعىزداي سوزىلىپ، «ساقالدى» قۇرىلىسقا اينالعان وسىناۋ اللا ءۇيىنىڭ قۇرىلىسىن اياقتايمىن دەپ قانات الدابەرگەنۇلى كوپشىلىكتىڭ الدىندا ۋادە بەرگەندە ەل سەنبەگەن دە بولاتىن. بىراق، وبلىس باسشىسى ۋادەسىندە تۇردى. ون بەس جىلداي ۋاقىتتان بەرى بىتپەي جاتقان مەشىت عيماراتىن ءبىر جازدا پايدالانۋعا بەردى. قازىر تارازعا بارساڭىز، تورىندە اپپاق جۇمىرتقاداي بولىپ كوزدىڭ جاۋىن الىپ تۇرعان وسىناۋ ورتالىق مەشىت بىردەن كوزىڭىزگە تۇسەر ەدى. قاسىندا مەدرەسەسى تاعى بار. تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا تارازدىڭ ورتالىق بازارى كونە قالانىڭ ۇستىنەن سالىنىپ كەتكەن. وسى ساۋدا ورىندارىنىڭ استىندا قانشاما تاريح، قانشاما قۇپيا، سول زامانداردان مول ماعلۇمات بەرەتىن قانشاما جادىگەر دۇنيەلەردىڭ جاتقانى تۋرالى تاريحشىلاردىڭ زار قاقساپ جۇرگەنىنە قانشاما جىل بولدى دەسەڭىزشى. ەندى مىنە، بازاردىڭ ءبارى كوشىرىلىپ، ونىڭ ورنىندا ارنايى ەكسپەديتسيانىڭ جۇمىس ىستەپ جاتقانىنا دا ەكى-ءۇش جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ارحەولوگتار نەبارى ءبىر مەتردەي تەرەڭدىكتىڭ وزىننەن كوپتەگەن كونە زاتتار تاپتى. «ەلدىڭ ءبارىن دۇرلىكتىرىپ، بازاردى كوشىرگەندە نە تاپتى؟» دەپ وزەۋرەگەندەردىڭ بۇگىندە داۋسى جارقىن شىقپاي قالدى. بولاشاقتا بۇل جەر اشىق اسپان استى مۋزەيى بولىپ، تاراز ءتۋريزمىن تابىسقا جەتەلەيتىنى انىق. كونە تاراز تاريحىن، تاراز ەمەس-اۋ، قازاق تاريحىن ارشىپ، جارىققا شىعۋىنا جاعداي جاساعان قانات بوزىمباەۆتىڭ بۇل ەڭبەگى ۇلتقا جانىاشىماستىق دەپ كىم ايتار ەدى؟!

بىلتىر عانا 350 جىلدىعى كەڭ كولەمدە اتالىپ وتكەن تولە بي بابامىزدىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشى تاعى دا تارازدىڭ تورىنەن ورىن تەپتى. توي دەمەكشى، قازاقتىڭ باتىر ۇلى باۋكەڭنىڭ 100 جىلدىعى، قالامگەرلەر شەرحان مۇرتازا مەن اكىم ءتارازيدىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويلارى وسى اۋليە اتا جەرىندە دۇرىلدەپ وتكەنىنە دە كوپ ۋاقىت بولا قويعان جوق قوي. حالىق جازۋشىسى شەر-اعاڭا الاتاۋدىڭ تورىنەن ءۇي الىپ بەرىپ، اكىم اعاعا «دجيپ» تەمىر تۇلپارىن مىنگىزگەنىن دە حالىق ۇمىتا قويعان جوق. سوندىقتان مەنىڭشە ۇلت زيالىلارىنا ەسكەرتكىش قويۋ مەن مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ بوزىمباەۆ ءۇشىن تاڭسىق دۇنيە ەمەس.

بىرقاتار سايتتاردان پاۆلودارلىق زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ اشىق حاتىن وقىپ، ۇلكەن ويعا قالدىم. اشىق حات جازعاندار حالىق جاۋى ەمەس. ادام اشىنعاننان جازادى. «ادامنىڭ باسشىسى - اقىل، شولۋشىسى - وي، جەتەكشىسى - تالاپ، قورعاۋشىسى - سابىر، سىناۋشىسى - حالىق، تاۋسىلمايتىنى - ارمان، ەڭ قىمباتتىسى - ار ساقتاۋ، بارىنەن ارداقتىسى - ءومىر ءسۇرۋ، سونىڭ ىشىندە ەڭ ءتاتتىسى – سىيلاستىق» دەگەن ەكەن تولە بي دانا. سول ايتپاقشى، اكىمنىڭ جۇمىسىن حالىق سىناماي، كىم سىنايدى؟ پاۆلودارلىق زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ قويىپ وتىرعان ماسەلەسى دۇرىس. ۇلتتىڭ ماسەلەسى كەلگەندە كەز-كەلگەن باسشى قامشى سالدىرماۋى كەرەك. «پاۆلوداردا تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى جوق، 18-عاسىرداعى ۇلت ازاتتىق سوعىسى كەزەڭىندە ەرتىستىڭ كەرەكۋ-باياناۋىل ءوڭىرىن باسقىنشىلاردان قورعاعان ولجاباي، جاسىباي، مالايسارى، ت.ب. باتىرلارعا ەسكەرتكىش ورناتىلماعان» دەگەن ويلارى وتە قۇپتارلىق.

بىراق، جاڭادان بارعان باسشىعا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك جاعىن ەسكەرۋ كەرەك سياقتى. وسى تىرلىكتىڭ ءبارىن از ۋاقىتتا ىستەپ، تاۋىسىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەستىگى تۇسىنىكتى. سوندىقتان زيالى قاۋىم مەن وبلىس باسشىلىعى وي-پىكىرىن ورتاق ارناعا توعىستىرىپ، ەكى جاق ءبىر-بىرىنە  كومەكشى، اقىلشى، باعدارشىسى بولسا، كانەكەي. سوندا عانا تىرلىك ونەدى. وسىلايشا ءار ىسكە سابىرمەن، تۇبىنە وي جۇگىرتىپ، اقىلمەن قاراۋ كەرەك سياقتى. ال، «پاۆلودارداعى لەنين كوشەسىندەگى ارداگەرلەر ساياباعىندا تۇعىردا تۇرعان سوۆەتتىك «ت-34» تانكى وتكەن جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا سورموۆ كوشەسىندە تەمىر جولعا تاياۋ باقتا جاڭادان سالىنىپ جاتقان اسكەري داڭق مۇراجايىنا كوشىرىلگەن ەكەن. سوعىس جىلدارىندا اسكەرلەر سول تۇستان مايدانعا اتتانىپتى. جۋىردا الگى باسىلىمدار تانكتى ورنىنا قويۋ جونىندە بايبالام سالىپ ەدى، قالالىق پروكۋراتۋرا سولاردىڭ پايداسىنا شەشىم شىعاردى: «ت-34» تانكى 30 كۇن ىشىندە بۇرىنعى ورنىنا قايتا اپارىلۋى كەرەك!..» دەگەن اقپاراتتىڭ ءمان-جايى دا جاڭا عانا كەيبىر سايتتاردا اشىلىپ ايتىلدى. قالالىق اكىمدىكتىڭ تانكتى ورنىنان الىپ، ساياباققا اپارعانى راس. ەشقانداي قۇجاتسىز. ول تانك كوشەدە كولدەنەڭ جاتقان قارا تاس ەمەس قوي، ول دا ءبىر مەكەمەدە تىركەۋدە، قاداعالاۋدا تۇر. ونى كوشىرۋدىڭ دە ءوز ەرەجەسى، ءوز زاڭدىلىعى بولۋى ءتيىس. ءسويتىپ، زاڭدىلىقتى قاداعالاۋشى پروكۋراتۋرا بۇل ىستەن كەمشىلىك تاۋىپ، ورنىنا كەلتىرۋدى تالاپ ەتكەن. (بىراق قايتا كوشىرىپ قويۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى اۋا رايى جاعدايىنا بايلانىستى (قىس مەزگىلى بولعاندىقتان) ەسكەرتكىشتىڭ تۇعىرىن ورناتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە مۇمكىن بولماي وتىر. سونىمەن قاتار قازىر تاڭدا قولدانىستاعى زاڭناماعا سايكەس قاجەتتى قۇجاتتاما دايىندالىپ، اتالمىش ەسكەرتكىشتىڭ باسقا جەرگە كوشىرىلۋىنە بايلانىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت مينيسترلىگىنە كەلىسۋگە جىبەرىلگەن.

سونداي-اق، ءبىز ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى ەكسپوناتتاردى ءبىر جەرگە جيناعان سورموۆ كوشەسىندەگى اشىق اسپان استىنداعى مۇراجاي ساياباعىنا قويىلعان تانك ت-34 ەسكەرتكىشى ءوز ورنىن تاپقان دەپ ەسەپتەيمىز» دەلىنىپتى ءباسپاسوز قىزمەتى تاراتقان اقپاراتتا. ال، تانكى تۇرعان بۇرىنعى ورىن قازىرگى زامانعا ساي جاڭادان جاسانىپ، جايناي تۇسپەك. بۇدان پاۆلوداردىڭ كوركى اشىلىپ، سۇلۋلانا تۇسەتىنىنە ەشقانداي كۇمانىم جوق. سونداي-اق، قالا اكىمدىگى جانىنان «روسسيا» قوناق ۇيىنە بايلانىستى ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، قۇرامىنا تاۋەلسىز ساراپشىلار رەتىندە ولكەتانۋشىلار، تاريحشىلار مەن ساۋلەتشىلەر ەنبەك. سونداي-اق، وسى كوميسسيا جۇمىسىنا تۇرعىندار مەن جۋرناليستەر دە قاتىسا الادى. 

«انا ءتىلى - حالىق بولىپ جاسالعاننان بەرى جان دۇنيەسىنىڭ ايناسى، ءوسىپ-ءونىپ، تۇرلەنە بەرەتىن، ماڭگى قۇلامايتىن بايتەرەگى. انا ءتىلى - جۇرەكتىڭ تەرەڭ سىرلارىن، باسىنان كەشكەن داۋىرلەرىن، قىسقاسى، جاننىڭ بارلىق تولقىندارىن ۇرپاقتىن-ۇرپاققا جەتكىزىپ ساقتاپ وتىراتىن قازىنا» دەگەن ەكەن جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى. جاقىندا عانا رەسپۋبليكالىق گازەتتەر قانات بوزىمباەۆتىڭ كەرەكۋ جەرىندەگى جينالىستارىن مەيلىنشە قازاقشا جۇرگىزىپ جاتقانىن جارىسا جازدى. ارينە، قازاقتىڭ ءوز جەرىندە قازاقشا سويلەپ جاتقانىن قىزىق كورىپ، ءسۇيىنشى سۇراپ جاتقانىمىز ءبىر جاعى ەرسى دە كورىنەر. بىراق، وسىنىڭ ءوزى بوزىمباەۆتىڭ ۇلتقا جاناشىر ەكەنىن، جاڭاشىل باسشى ەكەنىن كورسەتەتىنى انىق قوي.

«مەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتاي شەبەر جازۋشىنى بۇرىن-سوڭدى كورگەنىم جوق». بەلگىلى قازاق قالامگەرى بەيىمبەت ءمايليننىڭ وسى ءبىر ءسوزى-اق جۇسىپبەكتەي جۇيرىكتىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعىنىڭ ءادىل باعاسىن بەرىپ تۇرعانى انىق. راسىندا كوركەم ءسوزدىڭ ەرەن جۇيرىك زەرگەرى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ قالامىنان تۋعان شىعارمالار، ونىڭ ايتار ويى، ىشىندە كوتەرىلگەن دۇنيەلەرى، ماسەلەلەرى  قانشاما جىلدار ءوتىپ، ءتىپتى، ارادا بۇكىل جۇيە، سانا وزگەرىپ جاتسا دا ءالى كۇنگە ءوز ماڭىزىن، سالماعىن جويعان جوق. سوندىقتان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ جۇلدىزى قازاق ادەبيەتىنىڭ تەمىرقازىعى سياقتى كەيىنگى ۇرپاققا جول كورسەتىپ، ۇلگى بولىپ، كۇن وتكەن سايىن جارقىراي بەرەتىنى انىق. ءسوز جوق، كەرەكۋدە ايماۋىتوۆ ەسكەرتكىشىن قويۋ ەل كوپتەن كۇتكەن ماسەلە. ەندى يگى ءىستى جۇزەگە اسىرۋدى تەك اتقارۋشى بيلىككە  ارتىپ قويا سالماي زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە وزدەرىنىڭ ورتاق مىندەتىن ءتۇسىنىپ، جۇدىرىقشا جۇمىلا كىرىسسە جۇرت سۇيسىنەتىن ساپالى دۇنيە جاسالارى حاق.

ايدار سەيدازىم،

استانا قالاسى.

Abai.kz