2021 جىلعى 10 قاڭتاردا قازاقستاندا كەزەكتى پارلامەنتتىك سايلاۋ جانە جەرگىلىكتى وكىلدى ورگاندارعا سايلاۋ بولىپە ءوتتى. بۇل ەلىمىزدى 30 جىلعا جۋىق باسقارعان نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ورنىنان تۇسۋىنەن كەيىنگى العاشقى پارلامەنتتىك سايلاۋ ەدى. ەلباسى 2019 جىلدىڭ ناۋرىزىندا پرەزيدەنتتىكتەن كەتكەن سوڭ، ونىڭ ورنىن قاسىم-جومارت توقاەۆ باستى. سونىمەن ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتكەن سايلاۋ ەلىمىزدە جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلدانعاننان بەرگى العاشقى سايلاۋ بولدى.

ءدال قازىر قازاقستاندا رەسمي تىركەلگەن التى ساياسي پارتيا بار. وسى رەسمي تىركەلگەن التى ساياسي پارتيا عانا پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسى - ماجىلىسكە سايلاۋعا قاتىسۋعا قۇقىلى بولىپ تابىلادى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى جەتى رەت پارلامەنت سايلادى. شاقىرىلىمداردىڭ كوپشىلىگى وكىلەتتىك مەرزىمى اياقتالعانعا دەيىن تاراتىلدى. سايلاۋ قاشان جانە قالاي ءوتتى؟ ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟ ازاتتىق 30 جىل ىشىندەگى سايلاۋعا شولۋ جاسايتىن بولساق.

تاۋەلسىزدىكتى جاريالاعاننان كەيىنگى العاشقى پارلامەنتتىك سايلاۋ اتاپ ايتار بولساق، جوعارعى كەڭەسكە سايلاۋ 1994 جىلى 7 ناۋرىزدا بولىپ ءوتتى. ول كەزدە ءبىر پالاتالى پارلامەنتكە ءبىر مانداتتى وكرۋگتەردەن 59, قوعامدىق ۇيىمداردان 75 جانە پرەزيدەنتتىك ءتىزىم بويىنشا 42 ۇمىتكەر بەس جىل مەرزىمگە سايلاناتىن ەدى. 1993 جىلعى 17 جەلتوقسانداعى سايلاۋ كودەكسىنە سايكەس وتكىزىلگەن سايلاۋعا بىرنەشە ساياسي پارتيالار مەن ۇەۇ قاتىستى. «ازات» جانە «جەلتوقسان» سياقتى ءبىرتالاي ۇيىمدار العاشقى پارلامەنتتىك سايلاۋعا بويكوت جاريالاپ، قاتىسپايمىز دەپ شەشتى.

سونىمەن، 1994 جىلى 7 ناۋرىزدا جوعارعى كەڭەسكە سايلاۋ ناتيجەسىندە ەل تاريحىندا العاش رەت كوپپارتيالى كاسىبي پارلامەنت ومىرگە كەلدى. سوتسياليستىك پارتيا، كاسىپوداقتار فەدەراتسياسى، قازاقستان حالىقتىق بىرلىگى وداعى، قازاقستان حالىقتىق كونگرەسى سىندى فراكتسيالارىنان باسقا جوعارعى كەڭەستە 14 دەپۋتاتتىق توپ جۇمىس ىستەدى. وسىلايشا، 1994 جىلى العاش رەت پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا پايدا بولدى. جۇرتتىڭ ەسىندە قالعان ءبىر جايت قازاقستان حالىقتىق كونگرەسىنىڭ، سوتسياليستىك پارتيانىڭ جانە كاسىپوداقتار فەدەراتسياسىنىڭ دەپۋتاتتارى قۇرعان «پروگرەسس» توبى ۇكىمەتتەن حۆق ۇسىنىستارىن قابىلداماۋدى تالاپ ەتكەنى ەدى.

دەپۋتاتتىق جۇمىستارىن قولعا العانىدارىنا ءبىر اي وتكەن سوڭ ءبىرىنشى كاسىبي پارلامەنت سەرگەي تەرەششەنكو ۇكىمەتىنىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە قۇقىقتىق ساياساتىنا سەنىمسىزدىك تانىتىپ، كۇزدە ۇكىمەتتى وتستاۆكاعا كەتۋگە ءماجبۇر ەتتى.

1994-1995 جىلدار قازاقستاندىق پارلامەنتاريزمنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىندا اسا ماڭىزدى مەزەت بولىپ تابىلادى. 1994 جىلدىڭ ساۋىرىنەن 1995 جىلدىڭ ناۋرىزىنا دەيىن جۇمىس ىستەگەن ون ءۇشىنشى شاقىرىلىمداعى جوعارعى كەڭەس قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى كاسىبي پارلامەنتى بولىپ تابىلىپ، وندا دەپۋتاتتار تۇراقتى نەگىزدە جۇمىس ىستەدى.

الايدا، ون ءۇشىنشى شاقىرىلىمداعى جوعارعى كەڭەستىڭ تاعدىرى وتە اۋىر بولدى. ول مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ نەعۇرلىم كۇردەلى كەزەڭىندە، بيلىك تارماقتارىن ءبولۋ تەتىگى ءجوندى جولعا قويىلماعان شاقتا، جوعارعى كەڭەستىڭ، پرەزيدەنت پەن ۇكىمەتتىڭ مارتەبەسى تولىق ايقىندالماعان كەزدە جۇمىسقا كىرىستى.

پارتيالىق تىزىمدەر بويىنشا العاشقى سايلاۋ ەلىمىزدە 1999 جىلدىڭ قازان ايىندا ءوتىپ، وعان قازاقستاننىڭ توعىز ساياسي پارتياسى مەن كاسىپوداقتار فەدەراتسياسى ەكىنشى شاقىرىلىمداعى پارلامەنتتىك سايلاۋعا قاتىستى. وسى سالاۋداعى ەرەكشە وقيعا بۇرىنعى پرەمەر-مينيستر اكەجان قاجىگەلدين نەگىزىن قالاعان قازاقستاننىڭ رەسپۋبليكالىق حالىقتىق پارتياسى سايلاۋعا ەكى اپتا قالعاندا سايلاۋعا بويكوت جاريالاعانى بولدى. بۇل 1994 جىلى «ازات» جانە «جەلتوقسان» سياقتى ءبىرتالاي ۇيىمدار العاشقى پارلامەنتتىك سايلاۋعا بويكوت جاريالاعاننان كەيىنگى ەكىنشى بايكوت ەدى. بۇل بايكوتقا وپپوزيتسيالىق پارتيانىڭ (قازاقستاننىڭ رەسپۋبليكالىق حالىقتىق پارتياسىنىڭ) پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا ەكى كانديداتتى - اكەجان قاجىگەلدين مەن مادەل يسمايلوۆتى تىركەۋدەن وتپەي قالۋى نەگىز بولىپ، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى تاراپىنان پارتيا مۇشەلەرىنە جاسالعان قىسىم، كەدەرگىلەر مەن قاۋىپ-قاتەرلەر بايلانىستى سايلاۋعا قاتىسپايتىنىندارىن مالىمدەدى.

پارلامەنتتىك سايلاۋ 1999 جىلى 10 قازاندا قازاقستاندا ەكىنشى تۋرمەن - 24 قازاندا ءوتتى. 77 ورىننىڭ 23-ءىن العان وتان پارتياسى جەڭىسكە جەتتى. سايلاۋعا قاتىسۋ 62,5% قۇرادى. پارلامەنتكە كوممۋنيستىك پارتيا، اگرارلىق پارتيا جانە ازاماتتىق پارتيا ءوتتى. كاسىپوداقتاردان سايلانعان دەپۋتاتتار «ەڭبەك» توبىن قۇردى.

وپپوزيتسيالىق پارتيالار «دەموكراتيالىق كۇشتەر فورۋمىن» قۇرىپ، بيلىكتى سايلاۋدى قايتا وتكىزۋگە شاقىرىپ، ەۋروپالىق وداق، ەقىۇ، باتىس جانە تمد ۇكىمەتتەرىن قازاقستانداعى پارلامەنتتىك سايلاۋدىڭ رەسمي ناتيجەلەرىن مويىنداماۋعا ۇندەدى.

2004 جىلعى سايلاۋ جۇرتتىڭ ەسىندە «اق جول» پارتياسىنا تيگەن جالعىز ورىنمەن قالدى. تاپ سول جىلعى 19 قىركۇيەكتە ءماجىلىس سايلاۋى بولىپ ءوتىپ، دەپۋتاتتىققا 513 ادام ۇمىتكەر بولدى. سايلاۋ 67 سايلاۋ وكرۋگىندە وتكىزىلدى. سايلاۋعا 12 ساياسي پارتيا قاتىستى، ولاردىڭ 4-ءى - ەكى سايلاۋ بلوگىنىڭ قۇرادى.

«وتان» پارتياسى ءىس جۇزىندە ماجىلىستە 67,5% ورىن السا، ايست بلوگى - 18,2%، «اسار» پارتياسى - 5,2%، «اق جول» پارتياسى - 2,6%، دەموكراتيالىق پارتيا - 1,3%; 5,2% ورىندى ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋشىلار الدى. ەقىۇ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى يگور وستاش: «قازاقستانداعى پارلامەنتتىك سايلاۋ كوپتەگەن جاعىنان ەقىۇ مەن ەۋروپا كەڭەسىنىڭ دەموكراتيالىق سايلاۋ وتكىزۋ تۋرالى ستاندارتتارىنا سايكەس كەلمەيدى»، - دەپ مالىمدەدى.

پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2007 جىلدىڭ ماۋسىمىندا ءۇشىنشى شاقىرىلىمداعى پارلامەنتتى تاراتىپ، مەرزىمىنەن بۇرىن پارلامەنتتىك سايلاۋ وتكىزۋ تۋرالى جارلىق شىعارىپ، قازاقستان جاڭا سايلاۋعا دايىندىققا قىزۋ كىرىسىپ كەتتى.

تاپ وسى 2007 جىلدان باستاپ، ەىلىمىز پارتيالىق تىزىمدەر بويىنشا سايلاۋعا تۇپكىلىكتى كوشتى.

ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتكەن 2007 جىلعى مامىردا كونستيتۋتسياعا كەزەكتى تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەننەن كەيىنگى ءبىر وزگەشەلىك، ساياسي ساۋاتتى جۇرتتى تىتىركەنتكەن جاڭالىق، بۇدان بىلاي پارلامەنت دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋ مۇمكىندىگى ءبىرجولاتى جويىلدى. ەندىگى جەردە ماجىلىسكە ەنەتىن 107 دەپۋتاتتىڭ ىشىنەن تەك پارتيالىق تىزىمدەر (پروپورتسيونالدى جۇيە) بويىنشا عانا سايلانا الاتىن جۇيەك ءوز كۇشىنە ەندى. بۇدان بىلاي، 107 دەپۋتاتتىڭ ىشىنەن 98 دەپۋتات پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا، قالعان 9 دەپۋتات قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنان سايلاناتىن بولىپ، ەلباسى تىلەگىمەن شەشىلدى.

وسىعان بايلانىستى، بيلىك باسىنداعىلار ەلىمىزدىڭ سايلاۋ جۇيەسىنە ەنگىزىلىپ وتىرعان جاڭا ەرەجەلەر پارتيالاردىڭ ءرولىن ارتتىرۋ جانە كوپپارتيالى ساياسي جۇيەنى جاقسارتۋ ماقساتىندا ازىرلەندى دەپ جار سالدى. وسى جاڭاشىلدىقتى سىناۋشىلار ەلباسىنىڭ زاڭدى بەلدەن باسۋشىلىعىنىڭ ارقاسىندا بيلىك وزىنە جاقپايتىن پارتيالاردىڭ پارلامەنتكە سايلانۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ، تەك ايتقاندارىن ەكى ەتپەي، وزدەرىن قولداپ وتىرعان ساياسي پارتيالاردى عانا تىركەۋگە باسى ءبۇتىن ەركىندىك الدى.

حالىقارالىق ۇيىمدار تاراپىنان وسى ءبىر ەلىمىزدە وتكەن پارلامەنتتىك سايلاۋ دەموكراتيالىق قاعيداتتار مەن حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس كەلمەيدى دەپ سىنعا الىنىپ، ورىندى ءادىل باعاسىن الدى. بۇل پارلامەنتتىڭ عۇمىرى ۇزاق بولعان جوق. ياعني، ناقتىراق ايتار بولساق، 2011 جىلعى 16 قاراشادا ەلباسى نازارباەۆ ءتورتىنشى شاقىرىلىمداعى پارلامەنتتى تاراتىپ، كەزەكتەن تىس پارلامەنتتىك سايلاۋ وتكىزۋ تۋرالى جارلىققا قول قويىپ، اتالعان پارلامەنتتىڭ تاعدىرىن شەشىپ بەردى.

سونىمەن، 2011 جىلعى 16 قاراشادا ەلباسى نازارباەۆ ءتورتىنشى شاقىرىلىمداعى پارلامەنتتى تاراتقان سوڭ، ەلىمىزدە جۇرت «جاڭاوزەن قاسىرەتىنەن كەيىنگى سايلاۋ» دەپ اتاعان سايلاۋ وتكىزىلدى.

ناقىتلاي ايتار بولساق، 2012 جىلعى 15 قاڭتارداعى پارلامەنتتىك سايلاۋعا بيلىك تاراپىنان رەسمي تىركەلگەن جەتى ساياسي پارتيا قاتىستى. بۇل جولعى سايلاۋ 2011 جىلعى 16 جەلتوقساندا جاڭاوزەندە پوليتسيا مۇنايشىلاردىڭ كوپ ايلىق ەرەۋىلىن تاراتۋعا ءۇشىن جۇرتقا قاراتا وق اتىپ، قارۋ قولدانعاننان كەيىن بولىپ ءوتتى. ءدال قازىر قولىمىزدا بار رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا، جاڭاوزەندە 17 ادام قازا تاۋىپ، جۇزدەن استامى جاراقات العاندىعى بەلگىلى بولىپ وتىر. جاڭاوزەندە توتەنشە جاعداي جاريالانعاندىقتان سايلاۋ وتكىزىلمەدى.

2012 جىلعى 15 قاڭتارداعى پارلامەنتتىك سايلاۋعا وپپوزيتسيالىق كۇشتەردەن ەكس-سپيكەر جارماحان تۇياقباي باسقارعان جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتيا قاتىستى. بيلىك تاراپىنان قويىلعان كەدەرگىلەردىڭ كەسىرىنەن بىرنەشە جىل بويى ادىلەت مينيسترلىگىندە تىركەۋدەن وتۋگە تالپىنعان وپپوزيتسيالىق «العا» پارتياسى 15 قاڭتارداعى پارلامەنتتىك سايلاۋعا قاتىسا المادى. ەڭ سوراقىسى پارتيا كوشباسشىسى ۆلاديمير كوزلوۆ جاڭاوزەن وقيعاسىنا بايلانىستى سايلاۋدان كەيىن قاماۋعا الىنىپ، كەيىن الەۋمەتتىك ارازدىقتى قوزدىردى دەگەن ايىپ بويىنشا جەتى جارىم جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلعاندىعى ەلباسيزم كەزىندەگى ادىلەتسىزدىكتەردىڭ قالاي ورىن العاندىعىن پاش ەتىپ تۇر.

ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ قورىتىندى مالىمدەمەسى بويىنشا 15 قاڭتارداعى پارلامەنتتىك سايلاۋعا ءۇش ۇكىمەتشى پارتيا جەتى پايىزدىق كەدەرگىنى ەڭسەرگەنىن جاريا ەتىلدى دە وسى جولى پارلامەنت تورىنەن:
«نۇر وتان» پارتياسى 83 ورىنمەن;
«اق جول» پارتياسى - 8 ورىنمەن;
قازاقستان كوممۋنيستىك حالىقتىق پارتياسى - 7 ورىنمەن;
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى - 9 ورىنمەن كورىنە الدى.

ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ (ەقىۇ) سول جىلعى ناۋرىزداعى بايانداماسىندا ەلىمىزدەگى 15 قاڭتارداعى پارلامەنتتىك سايلاۋ كەزىندە زاڭ ەرەكشە بۇزىلىپ، وبلىستىق جانە اۋماقتىق سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ قۇرىلۋى اشىق بولماعانى جانە ولارعا وپپوزيتسيا مۇشەلەرى ەنگىزىلمەگەنى سىنعا ۇشىراپ ءسوز بولدى. سونىمەن قاتار، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان مالىمدەمەدە ساياسي پارتيالاردىڭ مەملەكەت قارجىلاندىراتىن باق-قا تەڭ قولجەتىمدىلىگى بولماعانى ايىرىقشا اتاپ ءوتىلدى.

2016 جىلعى 20 ناۋرىزدا ءۇش ساياسي پارتيا التىنشى شاقىرىلىمداعى پارلامەنتكە بەس جىلدىق مەرزىمگە قايتا سايلاندى. تارقاتا ايتار بولساق، پارلامەنت ماجىلىسىنە مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ءۇش پارتيا ءوتتى. تاپ وسى پارتيالار جىل باسىندا الدىڭعى قۇرامدى تاراتۋعا باستاماشى بولعان ەدى. وسى جولعى ءماجىلىس تاپ بۇرىنعىداي تاعى دا «نۇر وتان»، «اق جول» جانە قكحپ دەپۋتاتتارىنان تۇرىپ، بۇرىنعى وتكەن سايلاۋداعىداي ورىندارعا يە بولدى. ونى بۇل ارادا كەلتىرىپ جاتۋدىڭ كەرەگى جوق. تەك «نۇر وتان» بۇرىنعىداي 83 ەمەس، 84 ورىندى يەلەندى.

وسى پارتيالاردان الدىڭعى ءماجىلىس قۇرالعاندىعىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىنىڭ بەسىنشى شاقىرىلىمى 2016 جىلعى قاڭتاردا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ولاردى تاراتۋ جانە كەزەكتەن تىس سايلاۋ تاعايىنداۋ تۋرالى ءوتىنىش جاساعاننان كەيىن جەتى كۇن وتكەن سوڭ تاراتىلدى. 20 ناۋرىزدا وتكەن سايلاۋعا ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتكەن پارتيالاردان بولەك «بىرلىك»، «اۋىل» جانە جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتيا (جسدپ) قاتىستى. بۇل ءۇش پارتيا پارلامەنتكە ءوتۋ ءۇشىن جەتى پايىزدىق كەدەرگىنى ەڭسەرە المادى.
«اۋىل» پارتياسىنىڭ وكىلدەرى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ جەڭىسىمەن قۇتتىقتاسا، ءوز كەزەگىندە «بىرلىك» پارتياسى سايلاۋدىڭ زاڭعا سايكەس وتكەنىن مالىمدەدى.

ءسوز سوڭىن جەتىنشى شاقىرىلىمداعى پارلامەنتتىك سايلاۋدى تىلگە تيەك ەتۋمەن تامامداماقپىز.

قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ 20 قازاندا كەلەسى جىلدىڭ 10 قاڭتارىندا پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى مەن جەرگىلىكتى دەپۋتاتتاردىڭ سايلاۋىن وتكىزۋ تۋرالى جارلىق شىعاردى. بۇل جولى ءماسليحات سايلاۋى العاش رەت پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا وتەتىن بولدى. سايلاۋعا قاتىسۋعا نيەت بىلدىرگەن ازاماتتار تىركەلگەن التى پارتيانىڭ بىرەۋىنىڭ اتىنان عانا قاتىسا الاتىن بولدى.

بيلىك پارتياسى سانالاتىن «نۇر وتان» پارتياسى پرايمەريزدى اقوردا كەلەسى پارلامەنتتىك سايلاۋدى جاريالاعانعا دەيىن وتكىزگەن بولاتىن.
2021 جىلعى 10 قاڭتارداعى سايلاۋ قاسىم-جومارت توقاەۆ پرەزيدەنت بولعاننان بەرگى وتكىزىپ وتىرعان العاشقى پارلامەنتتىك سايلاۋى بولادى.

Abai.kz