وسى كۇنگە دەيىنگى بىزدەگى قالىپتاسقان پىكىر بويىنشا ءدىن مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىگىنە جاتادى دەگەن تۇجىرىم بار. مۇنداي تۇجىرىمنىڭ قالىپتاسۋىنا 17-18 عاسىرلاردا باتىس ەۆروپا ەلدەرىندە ءدىن مەن قوعام اراسىنداعى قايشىلىقتىڭ تۋىنداۋى تىكەلەي ىقپالىن تيگىزدى. الايدا، بۇل تۇجىرىمنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن ۋاقىت سان مارتە دالەلدەپ بەردى. ءدىن مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىگى بولا المايدى. ويتكەنى، ءدىن  ادام بالاسىنىڭ ويىنان شىعارىلعان نارسە ەمەس. ءدىن ادامزات قوعامىنان تىس ورتادا پايدا بولىپ، سول جىبەرىلگەن قوعامنىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت جاسايتىن ىلىمدەر جۇيەسى. ادامزات قوعامىندا جالپى مادەنيەت پە، سالت-ءداستۇر مە، ادەت-عۇرىپ پا، مەملەكەتتىك جۇيە مە بارلىعى ءدىني ءىلىم مەن ءدىني تانىم نەگىزىندە قالىپتاسادى. سول سەبەپتى، ءدىن ەشقاشاندا مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىگى بولا المايدى. كەرىسىنشە، ءدىن مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىكتەرىن قالىپتاستىراتىن نەگىزگى قوزعاۋشى كۇش بولىپ تابىلادى. ءدىن مەن ءدىني تانىمنان تىس قوعامنىڭ رۋحاني-مادەني ءومىرى مەن قوعامدىق قاتىناس جۇيەلەرىندە ەشنارسە بولمايدى. ويتكەنى، قوعامداعى بارلىق جۇيەلەر وسى ءدىني تانىم نەگىزىندە قالىپتاسىپ، سول ءدىني تانىم شەڭبەرىندە قىزمەت ەتەدى. بۇل ءدىننىڭ قوعامداعى قىزمەتىنىڭ سان-سالالى ەكەندىگىن كورسەتەدى. سوندىقتان مادەنيەت اركەزدە دىنگە تاۋەلدى بولادى. دىننەن تىس ەشقاشان مادەنيەت بولمايدى.

وسى كۇنگە دەيىنگى بىزدەگى قالىپتاسقان پىكىر بويىنشا ءدىن مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىگىنە جاتادى دەگەن تۇجىرىم بار. مۇنداي تۇجىرىمنىڭ قالىپتاسۋىنا 17-18 عاسىرلاردا باتىس ەۆروپا ەلدەرىندە ءدىن مەن قوعام اراسىنداعى قايشىلىقتىڭ تۋىنداۋى تىكەلەي ىقپالىن تيگىزدى. الايدا، بۇل تۇجىرىمنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن ۋاقىت سان مارتە دالەلدەپ بەردى. ءدىن مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىگى بولا المايدى. ويتكەنى، ءدىن  ادام بالاسىنىڭ ويىنان شىعارىلعان نارسە ەمەس. ءدىن ادامزات قوعامىنان تىس ورتادا پايدا بولىپ، سول جىبەرىلگەن قوعامنىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت جاسايتىن ىلىمدەر جۇيەسى. ادامزات قوعامىندا جالپى مادەنيەت پە، سالت-ءداستۇر مە، ادەت-عۇرىپ پا، مەملەكەتتىك جۇيە مە بارلىعى ءدىني ءىلىم مەن ءدىني تانىم نەگىزىندە قالىپتاسادى. سول سەبەپتى، ءدىن ەشقاشاندا مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىگى بولا المايدى. كەرىسىنشە، ءدىن مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىكتەرىن قالىپتاستىراتىن نەگىزگى قوزعاۋشى كۇش بولىپ تابىلادى. ءدىن مەن ءدىني تانىمنان تىس قوعامنىڭ رۋحاني-مادەني ءومىرى مەن قوعامدىق قاتىناس جۇيەلەرىندە ەشنارسە بولمايدى. ويتكەنى، قوعامداعى بارلىق جۇيەلەر وسى ءدىني تانىم نەگىزىندە قالىپتاسىپ، سول ءدىني تانىم شەڭبەرىندە قىزمەت ەتەدى. بۇل ءدىننىڭ قوعامداعى قىزمەتىنىڭ سان-سالالى ەكەندىگىن كورسەتەدى. سوندىقتان مادەنيەت اركەزدە دىنگە تاۋەلدى بولادى. دىننەن تىس ەشقاشان مادەنيەت بولمايدى. ءدىننىڭ قوعامداعى ءرولىنىڭ ارتۋى – ول قوعامنىڭ نۇرلانۋىنا، گۇلدەنۋىنە، مادەنيەتىنىڭ جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋىنە اكەلسە، ءدىننىڭ قوعامداعى ءرولىنىڭ  تومەندەۋى، كەرىسىنشە،  قوعامنىڭ ازعىنداۋىنا، توقىراۋعا ۇشىراپ، ىدىراۋىنا اكەلەتىن قاۋىپتى فاكتورعا اينالادى. ءدىننىڭ قوعامداعى ءرولىنىڭ قانشالىقتى جوعارى ەكەندىگى تۋرالى XX عاسىر باسىنداعى  ورىس ويشىلى ۆ. س. سولوۆەۆ بىلاي دەپ جازادى: «پري تاكوم ۆنۋترەننەم سوەدينەني (ا نەسمەشەني) رەليگيوزنوي يدەي س نارودنوستيۋ ۆىيگرىۆاەت ي تا ي درۋگايا ستورونا. نارودنوست پەرەستاەت بىت پروستىم ەتنوگرافيچەسكيم ي يستوريچەسكيم فاكتوروم، پولۋچاەت ۆىسشي سمىسل ي وسۆياششەنيە، ا رەليگيوزنايا يدەيا وبنارۋجيۆاەتسيا س بولشوي وپرەدەلەننوستيۋ، وكراشيۆاەتسيا ي ۆوپلوششاەتسيا ۆ نارودنوستي، پريوبرەتاەت ۆ نەي جيۆۋيۋ يستوريچەسكۋيۋ سيلۋ دليا سۆوەگو سۋششەستۆوۆانيا ۆ ميرە. ي چەم زناچيتەلنەە نارودنايا سيلا، تەم ۆىشە ونا دولجنا پودنيماتسيا  ناد ناتسيونالنوم ەگويزموم، تەم پولنەە ونا دولجنا وتداۆاتسيا سۆوەمۋ ۆسەلەنسكومۋ سلۋجەنيۋ». ۆ. س. سولوۆەۆتىڭ بۇل پىكىرى كەز-كەلگەن حالىقتىڭ دەڭگەيى، رۋحاني قۋاتى ءدىني يدەيانىڭ حالىقتىڭ وي-ساناسىنان قانشالىقتى تەرەڭ ورىن الۋىنا بايلانىستى ەكەندىگىن كورسەتىپ وتىر. باسقاشا ايتقاندا،  حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىنىڭ، جالپى مادەنيەتىنىڭ قاي باعىتتا داميتىنىن ايقىندايتىن 09بىلىس – ءدىن، ءدىني تانىم. ەگەردە كەز-كەلگەن حالىق ءوزىنىڭ ءداستۇرلى دىنىنەن، ءدىني تانىم نەگىزدەرىنەن اجىرايتىن بولسا، وندا ول حالىق ءوزىنىڭ رۋحاني مادەني بولمىسىنان اجىرايدى. جاڭا قابىلداعان ءدىنننىڭ تالابىنا قاراي جاڭا مادەنيەت پەن ءداستۇر قالىپتاستىرۋعا ءماجبۇر بولادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە پرەزيدەنت جولداۋىنداعى ء«داستۇر حالىقتىڭ گەنەتيكالىق كودى» دەگەن تۇجىرىمىن – قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋشىلىعى دەپ تۇسىنگەن دۇرىس. سوندىقتان، ءدىن حالىقتىڭ مىندەتتى تۇردە سالت-داستۇرىمەن ساباقتاس بولۋى شارت. ولاي بولماعان جاعدايدا ول ءدىن حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسى مەن سالت-داستۇرىنە قاۋىپ توندىرەتىن فاكتورعا اينالادى.

 سالت-ءداستۇر حالىقتىڭ گەنەتيكالىق كودى

ەگەردە قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپى مەن سالت ءداستۇرى نەگىزىندە قۇدايلىق نەگىز بولسا، وندا، ولاردىڭ بارلىعىنىڭ كيەلىلىك سيپاتى بار جۇيە. جانە بۇل سالت-ءداستۇر يسلام دىنىنەن الدەقايدا بۇرىن پايدا بولعاندىعىنا كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس. ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا قازاق حالقىنىڭ بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرىنىڭ نەگىزىندە وعىز قاعاننان قالعان تاڭىرلىك ءدىن جاتىر.

 مىسالى، «وعىز قاعان» اڭىزىنىڭ ماردانبايۇلى ەسقالي نۇسقاسىندا وعىزدىڭ اكەسى قاراحان يافەستىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى. بۇل حانداردىڭ بارلىعى ماجۋسيلىك ءدىنىن ۇستانعانى تۋرالى ايتىلادى. بۇل وعىز قاعاننىڭ يافەستەن تاراعان حالىقتاردى ءبىر تاڭىرگە مويىنۇسىنۋعا شاقىرىپ، حالىقتى ءيلاھي دىنگە بەت بۇرعىزعان كيەلى تۇلعا بولعاندىعىنان حابار بەرەدى. باسقاشا ايتقاندا، وعىز قاعاندى تۇركى دالاسىنان شىققان پايعامبار دەپ تانۋعا بولادى. راشيد اد-دين شىڭعىس حاننىڭ دا وسى وعىز قاعاننان كەلە جاتقان ءتاڭىر دىنىنە مويىنۇسىنعانىن جازادى. ولاي بولسا، بۇل تۇركىلەردىڭ ۇزاق عاسىرلار بويىنا وعىزدان قالعان ءتاڭىر دىنىنە مويىنۇسىنىپ، سول دىندە بولعاندىعىن كورسەتەدى.

سونىمەن بىرگە، وعىز قاعان العاش رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى توپتاستىرىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسىن العاش قالىپتاستىرعان تۇلعا. بۇل وعىز قاعاننىڭ تۇركى تاريحىنداعى ورنى قانشالىقتى ماڭىزدى بولعاندىعىن كورسەتەدى.

766/767 جىلى تۇركى حالىقتارى ءوز تاريحىنداعى جاڭا كەزەڭگە اياق باستى. وسى جىلى  تۇركى حالىقتارى تاريحىنداعى جاڭا سيپاتتاعى، نەگىزگى يدەولوگياسى يسلام ءدىنىنىڭ وپپوزيتسيالىق باعىتى قايسانيا-مۋباييديا اعىمىن ۇستانعان قارلۇق، سىردىڭ تومەنگى اعىسىندا وعىز تۇركى-يسلام مەملەكەتتەرى دۇنيەگە كەلدى.

 تۇرىك حالىقتارىنىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋى تۇرىكتەردىڭ جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋىنە ىقپالىن تيگىزدى. تۇرىكتەر اراسىندا عىلىم مەن مادەنيەت جىلدام قارقىنمەن دامىدى. تۇرىكتەردەن  جۇزدەگەن عالىمدار شىقتى. ولار عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىندا ءىرى جاڭالىقتاردى دۇنيەگە كەلتىردى. بۇل جالپى يسلام مادەنيەتى مەن عىلىمىنا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس بولعانىمەن، مۇنىڭ ەسەسىنە تۇرىك حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرى كۇن ساناپ وشە باستادى. اسىرەسە، رۋحاني، مادەني سالادا بۇل پروتسەسس وتە جىلدام ءجۇردى. ول كەزدەگى تۇسىنىك بويىنشا يسلام ءدىنىن قابىلداۋ اراب بولۋ دەگەندى بىلدىرەتىن.    تۇركى حالىقتارىنا يسلام ءدىنى پارسى ءتىلى ارقىلى كەلدى. ويتكەنى، حانافيلەردىڭ باسشىلىعىمەن كوپتەگەن ءدىني، مەتودولوگيالىق ماڭىزى بار كىتاپتاردىڭ اراب تىلىنەن پارسى تىلىنە اۋدارىلۋى يسلام ءدىنىنىڭ ورتالىق ازيا حالىقتارىنا پارسى ءتىلى ارقىلى تارالۋىنا ىقپال ەتتى. بۇل ءوز كەزەگىندە يسلام ءدىنىن قابىلداعان حالىقتاردىڭ پارسىلانۋىنا اكەلدى. يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركى حالىقتارى وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنەن اجىراپ، تولىق پارسىلانۋعا بەت الدى. وعان دالەلدى ۇزاقتان ىزدەمەي-اق، تۇركى عۇلامالارى تاراپىنانا جازىلعان كىتاپتار ىشىندە XI-عاسىر ورتاسىنا دەيىن بىردە-ءبىر نە ءدىني، نە عىلىمي، نە ادەبي شىعارمانىڭ جازىلماۋىنان كورۋگە بولادى. تەك، ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ «قۇتتى بىلىك» اتتى ەڭبەگى تۇرىك تىلىندە جازىلعان العاشقى شىعارما بولدى. ودان  كەيىن ماحمۋد قاشقاريدىڭ «ديۋان لۋعات ات-تۇرىك» ەڭبەگى مەن احمەد يۇگنەكيدىڭ «اتىبات ال-حاقا’يق» اتتى ەڭبەكتەرى دۇنيەگە كەلدى. بۇل شىعارمالاردى تۇركى حالىقتارىنىڭ قاۋىپتى شەپكە جاقىنداعانىن بىلدىرەتىن سول ءداۋىر زيالىلارىنىڭ  جانايقايى دەسە بولادى.    تۇركى حالىقتارى ءوزىنىڭ ءتىلىن، ءداستۇرلى مادەنيەتىن، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن جوعالتىپ قويعان جوق. سولارمەن بىرگە، كونەدەن كەلە جاتقان تۇرىك مەملەكەتتىگىنىڭ قالىپتاسقان جۇيەسىن دە وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولدى. وعان تۇرىك حالىقتارىنىڭ ىشكى قوعامدىق قاتىناستارىن رەتتەيتىن جۇيەنىڭ اراب قوعامىنىڭ ىشكى قاتىناستارىن رەتتەۋگە ارنالعان شاريعات ۇكىمدەرىمەن الماستىرىلۋى تىكەلەي ىقپال ەتتى. بۇل بىرتىندەپ تۇركىلىك ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ قولدانىستان شىعارىلۋىنا اكەلدى. كونەدەن كەلە جاتقان نەكەلىك قاتىناس وزگەرتىلىپ، ەكزوگامدىق قاتىناستار  ەندوگامدىق قاتىناسپەن الماستىرىلدى. رۋلاس، قانداس ادامدار اراسىنداعى نەكەلىك قاتىناستار وسى كەزگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەن رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ ىدىراۋىنا اكەلدى. مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ پارسىلىق جۇيەسى قالىپتاستى. تۇرىكتەر وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنەن، تىلىنەن، مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنەن اجىرادى.

يسلام الەمىن X-عاسىردان باستاپ شارپىعان توقىراۋ، XII عاسىردا يسلام الەمىنىڭ بار ولكەسىنە تارالدى. يسلامنىڭ رۋحاني قۋاتى السىرەپ، ماتەريالدىق بايلىق ءۇشىن، بيلىك ءۇشىن تالاس شەگىنە جەتتى. يسلام الەمىنىڭ باتىسى كرەستشىلەر جورعىن باستان كەشىرسە، شىعىسىندا قاراحاندىق مەملەكەتتەر تولىعىمەن قاراقىتايلاردىڭ قولاستىنا ءتۇستى. بۇعان سول يسلامداعى رۋحاني توقىراۋ تىكەلەي سەبەپ بولدى. بيلەۋشىلەر سىرتقى جاۋمەن ەمەس، تاق ءۇشىن وزدەرىمەن وزدەرى قىرقىستى. ول كەزەڭدى قوجا احمەت ياساۋي بىلايشا سيپاتتادى:

ورازا، ناماز، يمان، يسلام قولدان كەتى،

كۇننەن كۇن بەتەر دەگەن حاديس جەتتى.

 پايعامبار ايتقاندارى كەلىپ جەتتى،

بۇل دۇنيەنى قاراڭعىلىق باستى دوستار.

عالىمدار بار ءىلىمىن مالعا ساتتى،

كورىپ، ءبىلىپ، وزدەرىن وتقا اتتى.

ءوزى امال قىلماي حالىققا ءىلىم ۇيرەتتى.

دۇنيە ءۇشىن دىندەرىن ساتتى كورگىن.

ۇستاز، ءدىنسىز قۇلدار بولدى حاكىم،

مەمەندىڭك دۇكەنىن اشىپ، بولدى زالىم،

حالىق ىشىندە قور بولدى ءدارۋىش عالىم،

كوپشىلىگى حالىقتىڭ كاپىر بولدى كورگىن.

ءدىنسىز ۇستازدارعا ەش قاۋىپ جوق.

دۇنيە مالىن جيىپ ەش تويارى جوق.

ۇشىپ، قونىپ، ولىمنەن ەش حابارى جوق.

ول جاننىڭ دۇنيە ءدىنى بولدى كورگىن!

 مىنە وسى كەزەڭدە يسلام الەمىنىڭ رۋحاني ساۋىعۋىنا ىقپال ەتكەن، يسلامعا يمان مەن رۋحاني قۇندىلىقتاردى قايتارىپ بەرگەن تۇلعا قوجا احمەت ياساۋي بولدى. ول سوپلىق ءىلىمدى تاريقات دارەجەسىنە كوتەردى. بۇرىن سوپىلىق جەكە تۇلعالاردىڭ، نەمەسە سول جەكە تۇلعالار اينالاسىنا توپتاسقان ادامداردىڭ عانا يگىلىگى بولسا، ەندى ول ءىلىمدى قوجا احمەت ياساۋي جالپى حالىقتىڭ يگىلىگىنە اينالدىردى. ول يماندى بار عيباداتتىڭ الدىنا شىعاردى. يمانسىز ءدىننىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەستىگىن سوڭىنا ەرگەن حالىققا ۇعىندىرا ءبىلدى. ول يسلام ءدىنىنىڭ توقىراۋى – دىندەگى يماننىڭ السىرەۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن  كورە ءبىلدى. يماندى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن يسلامنىڭ ىشكى قۋاتىن اشۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىندى. ول ايتقان «دافتاري ساني» سول يسلامنىڭ ىشكى رۋحاني قۋاتى-جۇرەك كوزىن اشۋ بولاتىن. ول جول – تاريقات جولى دەپ اتالدى.

قوجا احمەت ياساۋي يماندى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ جولىنا بار ءومىرىن ارنادى. بۇل داعدارىستان شىعۋ جولى يمانننىڭ قايتادان قالپىنا كەلۋىنە بايلانىستى ەكەنىن باسا ايتادى. ول بىلاي دەيدى:

حيكمەت ءبىرلان ءاۋال ادام ءدىن بار ايلادى،

ون سەگىز مىڭ قامۋع الام قايران ەرۋر.

 «قالۋ بالا» دەگەن قۇلدار ۇلەس الدى.

ساكۋت ەتكەن قۇلدار ءدىنى ويران بولۋر.

حاق تاعالا يمان اتا (سىيلادى) قىلدى بىزگا،

اۋال مۇستافا راسۋلى ايدى بىزگا.

 درۋد ەتساك قۋات بەرار دىنىمىزگا،

يوق ەرسا، قىلعانلارىم ويران ەرۋر.

بۇل «حيكمەت» جولدارىنىڭ ءمانى يمان بولمايىنشا، تولىق سەنىم بولمايىنشا، ادام بالاسىنىڭ قىلعاندارىنىڭ ويران بولاتىنى، يماننىڭ بارلىق عيباداتتىڭ الدىندا بولۋ كەرەكتىگى ايقىن كورسەتىپ تۇر. ياساۋي يسلام شاريعاتىنداعى نەگىزگى بەس نەگىز – بەس پارىز بەن وسى بەس پارىزدان تۋىندايتىن قىرىق پارىزدى قالدىرىپ، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ جولىن تولىعىمەن تۇركىنىڭ كونە داستۇرىنە بەردى. بۇل باسقاشا ايتقاندا، بۇدان جان مەن ءتان قاجەتتىلىگىنە قاراي ادام بولمىسىنىڭ ەكىگە بولىنگەنىن كورۋگە بولادى. تاريقات جولى ءتان قاجەتىنە بايلانىستى ماسەلەلەردى قاراستىرمايدى، ادامنىڭ رۋحىنىڭ قاجەتتىگىن وتەيتىن امالداردى قاراستىرادى. ادامنىڭ جانى، رۋحى يسلامدىق نەگىزگە مويىنۇسىندىرىلىپ، مۇسىلماندىق داستۇرلەر قالىپتاستىرىلدى. مىسالى، قازىرگى قازاق داستۇرىندەگى كىسى قايتقاندا جەتىسىن بەرۋ، قىرقى، ءجۇزى، جىلىن بەرۋ، ءيىس شىعارۋ، ارۋاقتاردى ەسكە الۋ، اۋليەلەرگە بارۋ – بۇلاردىڭ ءبارى رۋحتىڭ قاجەتىن وتەيتىن امالدار بولىپ تابىلادى. جانە بۇل داستۇرلەردىڭ بارلىعى ياساۋي حيكمەتتەرىندە جەتكىلىكتى تۇردە تۇسىندىرىلگەن. مىسالى، جوعارىدا ايتىلىپ وتكەن قايتقان كىسىنى شىعارىپ سالۋعا قاتىستى جول-جورالعىلاردىڭ بارلىعى رۋحتىڭ قوزعالىسىنا قاتىستى تۋىنداعان ءداستۇر بولىپ تابىلادى. قوجا احمەت ياساۋي ادام رۋحىنىڭ جەتى ساتىسى تۋرالى ايتادى. رۋح ساتىلارىنىڭ كىسى قايتىس بولعاننان كەيىنگى جەردەن كوتەرىلۋ پروتسەسى وسى ءداستۇر ارقىلى اتالىپ وتىرعان. ءداستۇردىڭ بۇگىنگى كۇنى كۆانتتىق فيزيكا عىلىمى تاراپىنان تولىعىمەن دالەلدەنۋى ياساۋي بابامىزدىڭ بۇل سالاداعى ءبىلىمىنىڭ قانشالىقتى تەرەڭ بولعاندىعىن كورسەتسە كەرەك. كۆانتتىق فيزيكا ادام رۋحىنىڭ جەتى قاباتتان تۇراتىنىن، ونىڭ ءبىر قاباتى توعىز كۇندە، ەكىنشى قاباتى قىرىق كۇندە، ءۇشىنشى قاباتى توقسان كۇندە، ال ءبىر جىلدا رۋحتىڭ جەردەن تولىعىمەن كوتەرىلەتىنىن تولىعىمەن دالەلدەدى. دەمەك، بۇل قازاق داستۇرىندەگى شاريعاتتا جوق دەپ جۇرگەن امالداردىڭ نەگىزى بار ەكەندىگىن جانە ولار تاريقات جولى ارقىلى قالىپتاسقاندىعىن كورسەتەدى.

قوجا احمەت ياساۋي تەك ءداستۇردى ەمەس، بۇكىل رۋحاني-مادەني بولمىسىنا قاتىستى دۇنيەنىڭ تۇرىكتىك سيپات الۋىنا ىقپال ەتتى. تۇركى قوعامىنىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگى تولىعىمەن تۇرىك تىلىندە وتەلەتىن بولدى.  ول ءدىن ءتىلىن تۇرىك تىلىندە سويلەتتى. عىلىم، ءبىلىم، مادەنيەت، ادەبيەت پەن مەملەكەت ءتىلى تولىعىمەن تۇرىك تىلىندە سويلەدى. ياساۋيدەن كەيىنگى تۇرىك رۋحاني بولمىسىنىڭ تۇركىلىك ارناعا تولىعىمەن بەت بۇرعانىن كورۋگە بولادى. وسىلاي تۇرىكتەردىڭ يسلامداعى جولى ياساۋي جولى شەڭبەرىنە سىيعىزىلدى. تۇرىكتەر وسى جول شەڭبەرىندە عانا ءوزىنىڭ تۇرىكتىك ەرەكشەلىگىن ساقتاپ قالۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. بۇل شەڭبەردەن تىس يسلام دىنىندە قالۋ مۇمكىن بولعانىمەن تۇرىك مادەنيەتىندە قالۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ءياساۋيدىڭ بۇل باستاماسى تۇرىك جۇرتىنا ارنالعانىمەن، وزگە حالىقتارعا ونەگە بولدى. وزگە حالىقتار دا ءياساۋيدىڭ ىزىمەن ءار ءتۇرلى تاريقاتتاردى دۇنيەگە كەلتىرىپ، وزدەرىنىڭ رۋحاني-مادەني تاۋەلسىزدىكتەرىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك الدى. بۇل قازىر عىلىمدا يسلام ءدىنىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى دەپ اتالىپ ءجۇر. ءبىز قازىرگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى دەگەنىمىزدە وسى ياساۋي جولى دەپ بىلەمىز. ويتكەنى، قازاق حالقىنىڭ  ياساۋيدەن سوڭعى 850 جىل بويىنا جيناقتالعان رۋحاني مۇراسى مەن مادەنيەتى، سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرپى وسى ياساۋي جولى نەگىزىندە قالىپتاستى. ال، قازىرگى كۇنى كەلىپ، قازاقتىڭ انا سالت-ءداستۇرى، مىنا ادەت-عۇرپى قۇراندا  جوق، يسلامعا جات دەپ ۇكىم شىعارۋ – قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قايشى ەكەندىگىن كوپشىلىگىمىز تۇسىنە بەرمەيمىز.

دەمەك، قازاق حالىقىنىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپى قازاق حالىقىنىڭ ءدىنى مەن ءدىني تانىمىمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنىڭ نەگىزى بولعان قوجا احمەت ياساۋي نەگىزىن سالعان سوپىلىق جولى نەگىزىندە قالىپتاسىپ، كيەلىلىك سيپاتقا يە بولدى. ونىڭ ۇستىنە مىڭ جىل بويى يسلامدا دۇرىس دەپ قابىلدانعان «احل ال سۋننا ۋا-ل جاما‘نىڭ» قۇرامىنداعى حانافي مازحابىنىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. ارينە، ياساۋي جولىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. الايدا، بۇل ەرەكشەلىكتەر يسلامعا قايشى كەلمەيدى. سوپىلىق تاريقاتتار – اللاعا باراتىن جولدار دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. اركىم ول جولدار ىشىنەن ءوزىنىڭ مۇمكىندىگى مەن ۋاقىتىنا قاراي تاڭدايدى. ياساۋي جولى – تۇركىنىڭ رۋحاني، مادەني ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ جاسالعان، ونىڭ رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىن تولىق قامتيتىن اللاعا ۇلاستىراتىن جول. قازىرگە دەيىنگى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى وسى ياساۋي جولى نەگىزىندە قالىپتاسىپ، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىنىڭ، جالپى مادەنيەتىنىڭ  وزىندىك قايتالانباس ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولدى. باسقاشا ايتقاندا، ياساۋي جولى يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىلەر اراسىنداعى ءومىر ءسۇرۋ فورماسى ەدى. ياساۋي جولىندا تۇركىلەردىڭ تەك رۋحاني، مادەني بولمىسى ەمەس، مەملەكەتتىك جۇيەسى دە وسى جولمەن بىرلىكتە قالىپتاستى. مىسالى، نەكەلىك قاتىناستاعى جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ماسەلەسى بىرىنشىدەن، قان تازالىعىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرسە، ەكىنشىدەن، تۇركىلىك مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن رۋلىق، تايپالىق جۇيەنىڭ ساقتالۋىنىڭ كەپىلى ەدى.  نەكەلىك قاتىناسقا مۇنداي قاتاڭ تالاپ ياساۋي جولىنان وزگە بىردە-ءبىر تاريقاتتا جوق. ويتكەنى، رۋلىق، تايپالىق جۇيە  مەملەكەتتىكتىڭ تىرەگى رەتىندە تەك تۇركى مەملەكەتتىگىندە عانا بار. ول جۇيەنى ساقتاۋ - تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزىن ساقتاۋ. بۇل تۇركى حالىقتارىنىڭ تەك رۋحاني، مادەني بولمىسى ەمەس، مەملەكەتتىك جۇيەسى دە ياساۋي جولى نەگىزىندە قالىپتاسقاندىعىن بىلدىرەدى. ورتاعاسىرلاردا ياساۋي جولىنان شەگىنۋ التىن وردا، وزبەك ۇلىسى سياقتى مەملەكەتتەردىڭ ىدىراۋىنا اكەلسە، قازاق حاندىعىنىڭ كۇيرەۋى دە ياساۋي جولىنان شەگىنۋگە بايلانىستى بولدى. بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ياساۋي جولىنا جاسالىپ جاتقان شابۋىل  ەرتەڭگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ تولىعىمەن تاريح ساحناسىنان كەتىرۋگە ىقپال ەتەرى حاق.

بۇگىنگى كۇنى «اسىرە يسلامشىلدار» ياساۋيگە، ياساۋي جولىنا، وسى جولدىڭ وزىندىك ءدىني جول-جورالعىلارىنا: اتاپ ايتقاندا، اۋليەلەرگە زيارات ەتۋ، ارۋاقتارعا ارناپ اس بارۋ، زىكىر عيباداتى سياقتىلارعا شابۋىلداۋمەن شەكتەلىپ وتىرعان جوق. ياساۋي جولى نەگىزىندە قالىپتاسقان بۇكىل ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرگە قارسى شابۋىلىن ۇدەتىپ وتىر. حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرى حالىقتىڭ ءدىني تانىمىنىڭ ماتەريالدانعان كورىنىسى، سيمۆولدارى. حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن وزگەرتۋ ءدىني تانىم نەگىزدەرىن، كيەلى سانالعان بۇكىل سيمۆولدارىن جويادى. بۇل حالىقتى ءدىني تانىمىمەن قوسا، رۋحاني، مادەني بولمىسىنان تولىق اجىراتۋعا اكەلەدى. باسقاشا ايتقاندا، قازاق حالقىن تامىرىمەن قوپارىپ، تاريح ساحناسىنان كەتىرەدى. سوندىقتان، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن ءدىني تانىم نەگىزدەرىن، وسى نەگىزدەرمەن ساباقتاس قالىپتاسقان ءداستۇرىن ساقتاپ قالۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى. ويتكەنى، سالت-ءداستۇر حالىقتىڭ گەنەتيكالىق كودى.

جانداربەك زىكىريا، ت.ع.ك.،

قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى

حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى

Abai.kz