تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..». س.مۇقانوۆ: «مەن – كەڭەس ادامىمىن...» (جالعاسى)
2.
سونىمەن، 1953 جىل. جيىرما ءۇشىنشى اقپان. «شۇعىل تۇردە ۇيىمداستىرىلعان» جازۋشىلار وداعىنىڭ تورالقا ءماجىلىسى. ول كەزدە جازشىلار وداعىن: «پارتيانىڭ قاتال تىزگىنىن ۇستاپ، ەكى الىپتى اۋىزدىقتاپ، ساباسىنا تۇسىرۋگە جىبەرىلگەن، ايتپەسە، ولاردان ءسوزسىز ايىرىلىپ قالاتىنىن ەسكەرتىپ، ءتارتىپ ورناتۋعا تاپسىرما العان» ء(وز ءسوزى) تۋرا مىنەزدى ءا.جايمۋرزين باسقاراتىن. ول تالقىلاۋدان بۇرىن وتكەن پارتيا جينالىسىندا ءوزارا قاتىناسى ابدەن اسقىنىپ كەتكەن م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆتى شاقىرىپ الىپ: ولاردىڭ بۇل ىرعاسۋى بۇدان ءارى جالعاسا بەرسە، ءبىرىن ءبىرى ارانداتىپ تىناتىنىن اشىق ايتىپ، الدىن-الا ەكەۋىن دە ىقتىرىپ الىپ ەدى. ونسىز اۋەلى اۋەزوۆتەن، سودان كەيىن مۇقانوۆتان ەكەۋىندە كوز جازىپ قالۋ قاۋپى تونگەنىن ورتالىق كوميتەتتىڭ ءى.وماروۆ سياقتى ۇلتجاندى يدەولوگتارى ەسكەرتكەن ەكەن. ونى جازالاۋعا ەمەس، داۋدى دوعارتىپ، ساقتاندىرۋعا جىبەرىپتى.
2.
سونىمەن، 1953 جىل. جيىرما ءۇشىنشى اقپان. «شۇعىل تۇردە ۇيىمداستىرىلعان» جازۋشىلار وداعىنىڭ تورالقا ءماجىلىسى. ول كەزدە جازشىلار وداعىن: «پارتيانىڭ قاتال تىزگىنىن ۇستاپ، ەكى الىپتى اۋىزدىقتاپ، ساباسىنا تۇسىرۋگە جىبەرىلگەن، ايتپەسە، ولاردان ءسوزسىز ايىرىلىپ قالاتىنىن ەسكەرتىپ، ءتارتىپ ورناتۋعا تاپسىرما العان» ء(وز ءسوزى) تۋرا مىنەزدى ءا.جايمۋرزين باسقاراتىن. ول تالقىلاۋدان بۇرىن وتكەن پارتيا جينالىسىندا ءوزارا قاتىناسى ابدەن اسقىنىپ كەتكەن م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆتى شاقىرىپ الىپ: ولاردىڭ بۇل ىرعاسۋى بۇدان ءارى جالعاسا بەرسە، ءبىرىن ءبىرى ارانداتىپ تىناتىنىن اشىق ايتىپ، الدىن-الا ەكەۋىن دە ىقتىرىپ الىپ ەدى. ونسىز اۋەلى اۋەزوۆتەن، سودان كەيىن مۇقانوۆتان ەكەۋىندە كوز جازىپ قالۋ قاۋپى تونگەنىن ورتالىق كوميتەتتىڭ ءى.وماروۆ سياقتى ۇلتجاندى يدەولوگتارى ەسكەرتكەن ەكەن. ونى جازالاۋعا ەمەس، داۋدى دوعارتىپ، ساقتاندىرۋعا جىبەرىپتى.
ءابدىراحىم ءجايمۋرزيننىڭ بايانداماسى قاتقىل جانە اشىق پىكىرگە قۇرىلىپ، ءوزى وداققا كەلگەندە تاپ بولعان «قازاقى تاپ تارتىسىن» قاتتى سىنعا الدى. الايدا ساياسي ايىپ تاقپاي، پارتيالىق ءپرينتسيپتى الدىعا تارتىپ، جازۋشىلاردىڭ بارىنە ورتاق ماسەلەنى ناقتى قويدى. باس بايانداماعا ءبىر ادامنان باسقا ەشكىم قارسى پىكىر بىلدىرمەگەندىكتەن دە جانە ونىڭ نەگىزگى مازمۇنى قورىتىندىدا بەرىلەتىن بولعاندىقتان دا، بۇل ارادا توقتالىپ جاتپايمىز. ءبىز، تاقىرىپقا قاتىستى تۇسىن عانا پايدالاندىق. الدىڭعى قاتاردا ءسوز العان س.باقبەرگەنوۆ بىردەن:
«جايمۋرزين جازۋشىلار وداعىنا توراعا بولىپ كەلگەندە ءادىل سوت بولادى، ءسويتىپ، اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆتىڭ توپتارىنىڭ كوزىن قۇرتادى دەپ سەنىپ ەدىك. ول بىلاي ىستەي المادى، ونىڭ ءوزى اۋەزوۆتىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ كەتتى»,– دەپ ءجايمۋرزيننىڭ جاعاسىنان الدى.
زادى، وسى سىننان كەيىن م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆ جانە ع.مۇستافين امان قالمايدى دەپ ويلادى ما، كىم ءبىلسىن، الدە، شىنىمەن قيتىعىنا تيگەن قىتىمىرلىق بولدى ما، دەرەكتى شىعارمالارى ەندى عانا جاريالانا باستاعان ساۋىربەك باقبەرگەنوۆتىڭ ءسوزىنىڭ مازمۇنى ءدال قازىرگى كۇننىڭ وزىندە جاعاڭدى ۇستاتادى.
س.باقبەرگەنوۆ: «اۋەزوۆتىڭ توبى جايمۋرزينعا سۇيەنىپ الىپ اشىق قورقىتۋ مەن ارانداتۋعا كوشتى. مىسالى، بىردە، «گۇلدەن، دالا!» – دەگەن پەساسىن سىناعانىم ءۇشىن تاجىباەۆ ماعان تاپ بەردى. ول ماعان: «بايقا، ءوزى ەشتەڭە جازبايتىن ادام عانا وسىلاي سىنايدى»،– دەدى سەس كورسەتىپ. بىرەۋلەر اۋەزوۆتى الەكسەي تولستويمەن قاتار قويادى. بۇل تەڭەستىرۋدى بايسالدى جانە اقىلدى پىكىر دەۋگە استە بولمايدى. ويتكەنى، كەڭەس جەرىنىڭ اسا ءىرى جازۋشىسى الەكسەي تولستوي كەڭەس ادەبيەتىنە كوپ نارسە بەردى، لەنين مەن ءستاليننىڭ بەينەسىن جانە ۇلى ورىس ادامدارىنىڭ بەينەسىن سومدادى. ال اۋەزوۆ بىزگە «ابايدان» باسقا نە بەردى جانە ونىڭ ءوزى يدەيالىق قاتەلىكتەن ساۋ ەمەس!».
ال كەرەك بولسا! ابايدان ارتىق ۇلى تۇلعا قازاقتا بار ما؟ اۋەزوۆتى بىلاي قويعاندا، ابايدى مەنسىنبەيتىندەي كوركەمدىك پايىم ساۋكەڭە – ساۋىربەك باقبەرگەنوۆكە كەمەل جاسقا جەتكەندە دە بىتكەن جوق بولاتىن. بۇدان كەيىن ونىڭ سوزىنە دە، مىنا بولمىسىنا دا تەرىس قاراپ، قولجازباسىنىڭ بەتىن جابا سالۋعا بولاتىن ەدى. تەك كەيىن حاتتاماعا بايلانىستى قاجەت بولعاندىقتان دا ءسال ءۇزىندى كەلتىرەمىز.
س.باقبەرگەنوۆ (جالعاسى): «سونداي-اق، جايمۋرزين ءوزىنىڭ ماقالاسىندا ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ «التىن قورىنا» ءمۇستافيننىڭ «قاراعاندى» رومانىن قوسادى. ال وسى «التىن قوردىڭ» ءوزى قانداي ەكەنىن كورەيىك. مىنە، قىزىق دەپ وسىنى ايت. وسىدان ون ءتورت جىل بۇرىن «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا سول كەزدە ءالى اتى بەلگىسىز جازۋشى ع.ءمۇستافيننىڭ ء«ومىر مەن ءولىم» اتتى رومانى جاريالاندى. ءبىر جىلدان كەيىن رومان جەكە باسىلىپ شىقتى. مۇنداي ايقايلاعان ات ءوزىن اقتاپ شىعا المادى. بۇل تۋىندىدان وقىرمان ەشقانداي جاڭالىق، ەشقانداي جاقسىلىق، ەشقانداي پايدالى نارسە تاپپادى. ول تەز ارادا ۇمىتىلىپ كەتتى، كوركەمدىگى ناشار، مازمۇنى سۇيىق بۇل روماننىڭ بىرنەشە كەيىپكەرلەرىنىڭ اتى عانا ەستە قالدى. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، ياعني، بىلتىر، باياعى سول «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا سول اۆتوردىڭ «قاراعاندى» دەگەن رومانى جاريالاندى».
مۇنداي جەككورىنىش نەدەن تۋىنداپ وتىر، تۇپكى تامىرى قايدا جاتىر، ونى ءبىلۋدىڭ رەتى ەندى تۇسە قويمايدى. دەگەنمەن دە مۇنداعى «قىرىپسال» پيعىلدى جوققا شىعارا المايسىن.
س.باقبەرگەنوۆ (جالعاسى): «...انىعىندا بۇل جاڭا اتپەن جاريالانعان بۇرىنعى رومان. ارينە، كەيبىر ءساتتى، ءساتسىز جاڭا تاراۋلار قوسىلعان، جاڭا كەيىپكەرلەر بار، قىسقاسىن ايتقاندا، رومان قامپيىپ شىققان. مۇنىڭ بارلىعى روماننىڭ ەسكى سيۋجەتى مەن كومپوزيتسياسىن وزگەرتپەگەن. وقىعاندا اتى وزگەرگەن ەسكى كەيىپكەر ەسىڭە تۇسەدى. جۋرنال تارالىپ بولماي جاتىپ بۇل رومان باسپادان جەكە كىتاپ بولىپ 25 مىڭ دانامەن شىقتى دا اياق استىنان جوعالىپ كەتتى. سويتسە، روماندا تۇزەتۋگە كەلمەيتىن اۆتورلىق بۇرمالاۋشىلىقتار كەتىپتى دە كىتاپ الىنىپ تاستالىپتى. سوندا قانشاما ادامنىڭ ەڭبەگى ەش كەتتى، وسى باسىلىمدى شىعارۋعا كەتكەن قاعاز ءۇشىن مەملەكەتتىڭ قانشاما قاعازى مەن قارجىسى ءراسۋا بولدى دەسەڭشى... ءۇش ايدان كەيىن رومان ساپالى قوڭىر، مازمۇنىنا ساي ەمەس سالتاناتپەن قايتا باسىلدى. بەسىنشى باسىلىمىنىڭ وزىندە كوپتەگەن شىندىقتى بۇرمالاۋلار، يدەيالىق-ساياسي قاتەلەر، تەرىس بايانداۋلار، بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل كورىنىستەر ورىن العان... فەودالدىق-بايشىل ەسكى قازاق ءومىرىن مۇقيات، ويدان شىعارىپ، كوركەمدەپ باياندايدى... قازاق بايلارىن ەشقانداي قاناۋشى ەمەس، مومىن كوشپەندى ەتىپ كورسەتەدى... اۆتور حالىقتار دوستىعىن مازاق ەتەدى، ۇلت ارازدىعىن تۋدىرادى...بوندارەنكو مەن جۇمابايدى ىلعي توبەلەستىرىپ قويادى. بوندارەنكو: «كالبيت»، «قىرعىز»، «مال» – دەسە، جۇماباي ونى: «كەدەي حاحول، سەنىڭ جەرىڭ بۇل ەمەس» – دەيدى. بەتى-اۋزى قان بولعان جۇمابايعا باسقا ءبىر قازاق: «مىنە، كورىپ تۇرسىڭ-عوي، ورىس اعاڭنىڭ قالاي ۇيرەتەتىنىن»،– دەيدى... روماندا جاعىمسىز كەيىپكەرلەر كوپ... ولار كەڭەستىك قاراعاندىنىڭ كوركىن بۇزادى... ورىس كەيىپكەرى ششەرباكوۆ مادەنيەتسىز، ادەبيەت وقىمايتىن ساۋاتسىز ادام بولىپ سۋرەتتەلگەن... وتىزىنشى جىلدارعا دەيىن قاراعاندىدا كەڭەس وكىمەتى بولماعان... بۇل – قاراعاندىداعى كەڭەس وكىمەتى مەن ساياسي مەكەمەلەردىڭ ورىنىن جوققا شىعارعان ورەسكەل ساياسي قاتەلىك...».
بۇدان اسقان ورەسكەل قاتەلىكتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. بىراق س.بەكبەرگەنوۆتىڭ ايتۋىنشا:
«بۇدان دا وزگە ورەسكەل قاتەلەر روماندا تولىپ جاتىر ەكەن. سول قاتەلەر تۋرالى قازاقستان كەڭەستىك جازۋشىلار وداعى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى جايمۋرزينگە ايتىپ ەدىم، ونىڭ جاۋابى مەنى قاناعاتتاندىرمادى.
جايمۋرزين جولداس مەنىڭ وتە سالماقتى ەسكەرتپەلەرىمنىڭ بار ەكەنىن بىلە تۇرىپ، رومان ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنىلعان تورالقانىڭ ماجىلىسىنە پروزا سەكتسياسىنىڭ مۇشەسى بولسام دا مەنى قاتىستىرمادى، مەنىڭ ەسكەرتپەلەرىمدى حاتتاماعا كىرگىزۋدەن قورىقتى... ءبارىبىر، روماننىڭ التى بەتى باسپاحانادا جىرتىلىپ الىنىپ تاستالدى. مۇنداي رومان نەگە ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنىلدى؟ ويتكەنى جايمۋرزين جولداس ءوزىنىڭ اۆتورمەن سىبايلاستىعىن تانىتىپ، روماننىڭ كەمشىلىكتەرى تۋرالى تاباندى تۇردە جۇمعان اۋىزىن اشپايدى...
وسىنىڭ بارلىعىنا قاراماستان، جازۋشى اۋەزوۆ ءوزىنىڭ «ليتەراتۋرنايا گازەتاعا» بەرگەن سۇقباتىندا (1952 جىل، 16-جەلتوقسان) ءمۇستافيندى نەگىزسىز ماقتايدى. ول ءمۇستافيننىڭ وتكەندى سۋرەتتەگەن، قاراكەسەك، سارمانتاي، مۇرات رۋلارىن ماداقتاعان تۇستارىن جاعىمدى باعالادى. ءتىپتى اۋەزوۆ: رومان ءمۇستافيننىڭ ءوزىنىڭ رۋلاستارى تۋرالى جازىلعان – دەپ قالدى. اۋەزوۆ روماندى ورىنسىز ماقتاسا دا: «قاراعاندىنىڭ ونەركاسىپ ءومىرىن جاقسى بىلە تۇرسا دا كەي تۇستاردا جالاڭ بايانداپ كەتەدى»،– دەپ ەسكەرتۋ جاسادى. اۋەزوۆتىڭ وسى «كەيبىرىنىڭ» استارىندا ورەسكەل كەمشىلىكتەر مەن يدەولوگيالىق قاتەلىكتەر جاتىر...
جايمۋرزين جولداس باسقاراتىن كەڭەستىك جازۋشىلار وداعىنا كادرلار وزدەرىنىڭ سىبايلاستىق قارىم-قاتىناسىنا، جاعىمپازدىعىنا، جەكە باسىنىڭ بەرىلگەندىگىنە قاراپ قىزمەتكە الىنادى. مىسالى، تيەسوۆ دەگەن كىم؟ قانداي قاسيەتىنە قاراپ اۋەلى وداقتىڭ پروزا ءبولىمىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىلىگىنە، سودان كەيىن «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ رەداكتورلىعىنا تاعايىندالدى؟ جازۋشى ما، جۋرناليست پە؟ مەنىڭ ويىمشا ول ەشكىم دە ەمەس، ادەبيەتتىڭ اينالاسىندا جۇرگەن كادىمگى حالتۋرششيك... الاياق تيەسوۆ جايمۋرزينگە جاعىمپازدىعىمەن ۇناعان... تۋراسىن ايتقاندا، جازۋشىلار وداعىندا سىننىڭ ورىنىن سالتانات پەن ماقتاۋ الماستىرعان. وداقتىڭ باسشىلىعى، سونىڭ ىشىندە جايمۋرزين مەن تيەسوۆ – سىندى سۇيمەيدى دە، سىيلامايدى دا، سىناعان ادامدى قۋعىندايدى. ءبىز ولارعا اندرەي الەكساندروۆيچ جدانوۆتىڭ: ء«وزىنىڭ جۇمىسىن سىناۋدان قورىققان ادام، ول جەككورىنىشتى قورقاق، حالىق تاراپىنان سىيلاۋعا تاتىمايتىن ادامدار»،– دەگەن ءسوزىن ولاردىڭ ەسىنە تۇسىرەمىز».
شىندىعىندا دا، اۋەزوۆتى مۇنداي باسىنىپ سويلەگەن ادام بۇرىن-سوڭدى بولعان ەمەس. ءتىپتى ءسابيت مۇقانوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ءوزى ونى ءدال وسىلاي بوزەك ەتپەگەن. ال س.باقبەرگەنوۆتىڭ مۇستافينگە شابۋىل جاساۋى دا ءبىرىنشى رەت ەمەس. كەيىن م.تيەسوۆتىڭ: جەكە باسىمدى قورلادى – دەگەن ارىزىنا وراي س.باقبەرگەنوۆ وداقتىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارىلدى. ارينە، ول ۇسىنىستى اۋەزوۆ تە، مۇقانوۆ تا، مۇستافين دە قولداعانى كامىل. ال تالقىلانىپ وتىرعان پ.كۋزنەتسوۆتىڭ ماقالاسى ونىڭ مۇلدەم نازارىنان شىعىپ كەتكەن.
عالي ورمانوۆ ءوز كەزەگىندە پ.كۋزنەتسوۆتىڭ وزىنە جەكىرە سويلەپ الادى دا، «پراۆداعا» اۋىسقاندا سىپايىلىققا كوشەدى.
ع.ورمانوۆ: «پراۆدا» گازەتىنىڭ «سىن ورىنىنا ماداقتاۋ» اتتى ماقالاسىندا ءنۇرتازيننىڭ كىتابى مەن كەدرينانىڭ مونوگرافياسىنىڭ يدەيالىق، زياندى كەمشىلىكتەرىن دۇرىس كورسەتكەن جانە مىنا ەكى كوڭىلجىقپاستار سونشاما جاسىرىپ باققان اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆتىڭ قاتەلىكتەرىن دە اشىپ كورسەتكەن. بۇل ەكى جازۋشى ءبىزدىڭ ادەبي ومىرىمىزدەگى شەشۋشى بۋىن بولىپ تابىلادى. ولار جازۋشىلار وداعىنىڭ تورالقا مۇشەلەرى، قالعان جازۋشىلار ولارعا سەنىممەن، قۇرمەتپەن قارادى، ال قازىر ءبارى دە باسقاشا بولىپ شىقتى.
ءنۇرتازيننىڭ كىتابىنىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى بىرەر ءسوز ايتايىن. ول كەزدە مەن باسپادا قىزمەت ىستەپ جۇرگەمىن. بۇل كىتاپتى تورالقا مۇشەلەرى ەكى رەت قايتارىپ جىبەردى، سوعان قاراماستان، كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر كۇشتى قولدىڭ دەمەۋىمەن بۇل كىتاپ شىعىپ كەتتى، ال ول كەزدە مۇقانوۆ جولداس جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارما توراعاسى بولاتىن. «بۇل كىتاپتىڭ شىعۋىنا ەشقانداي قاتىسىم بولعان جوق»،– دەپ سەندىرسە دە، مەنى مىنا جاعداي الاڭداتىپ ەدى. ءبىز ل.تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» رومانىنىڭ قايتا باسىلىمىنىڭ كەلىسىم شارتىن بۇزدىق، كەيىن قاراساق، ول شارت قايتا جاسالىپتى، سوندا عانا ءبىلدىم، مۇنىڭ اۋدارماشىسى نۇرتازين ەكەن، سودان كەيىن تاڭعالۋدى توقتاتتىم. مۇقانوۆ جولداس وداقتىڭ توراعاسى رەتىندە بۇل ەڭبەكتى ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت تالقىلاتۋعا مورالدىق تا، ساياسي دا مۇمكىندىگى بار ەدى. نۇرتازين ەكەۋىنىڭ اراسى جاقىن بولعاندىقتان دا، مۇقانوۆ بۇل كىتاپتى ءمىنسىز جازدىرۋعا كەرەمەت مۇمكىندىگىن جىبەرىپ الدى.
مەنىڭ ويىمشا، اۋەزوۆكە كەدرينانىڭ كومەگىنىڭ ەش قاجەتى جوق ەدى، وعان «اباي» رومانى ءۇشىن ستاليندىك سىيلىقتى بەرگەن مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر ەدى. اۋەزوۆتىڭ ءوزى 1932 جىلى كوپتەگەن تۋىندىلارىنان باس تارتقانى بەلگىلى، ال ەندى كەدرينا سول تۋىندىلاردى شىعارماشىلىقتىڭ شىڭىنا تەڭەيدى. مۇنى وقىپ وتىرعاندا سەنگىڭ دە كەلمەيدى جانە ەكەۋىنىڭ پىكىرى ءبىر-بىرىمەن قيىسپايدى. ءبىز ءسىزدىڭ، جولداس اۋەزوۆ، اتتاپ باسقان ءار قادامىڭىزدى بىلەمىز، سوعان قاراماستان ءسىز كەدرينانىڭ ماقتاۋىن قابىل الدىڭىز.
دەگەنمەن دە ايتا كەتەيىن، اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆ وزدەرىنىڭ توپشىلدىقتارىن ءالى تاستاعان جوق، مورگۋن ايتقانداي، كەڭەس ادەبيەتىنە ەش قاتىسى جوق، گوگولدىڭ يۆان ءيۆانوۆيچى مەن يۆان ءتروفيموۆيچىنىڭ كەبىن كەشىپ جۇرسىزدەر. ءمۇستافيننىڭ رومانى تالقىلانعاندا مۇقانوۆ تا، اۋەزوۆ تە وعان قاتىسقان جوق. بۇل دۇرىس ەمەس، ادىلەتتىلىك ەمەس، ءوزىڭنىڭ جالعان جارىلقاۋشىلىق سەزىمىڭە الدانىپ، اينالاڭنىڭ مۇددەسىن ۇمىتۋعا بولمايدى. بۇل رەتتە تاعى دا ابايدىڭ: ء«بىزدىڭ دوسپىز، اسىقپىز دەگەنىمىز، جالعاندىقتان جاسالعان كوڭىل ءجىبى»،– دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسەدى.
بۇل جولداستار، وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن مويىندايدى جانە ءبىزدىڭ قازاق كەڭەس ادەبيەتىن جان-جاقتى دامىتۋ ءۇشىن ناعىز شىعارماشىلىق قايراتكەرلىك ومىرلەرىن ودان ءارى جالعاستىرادى – دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار».
جينالىستىڭ قارساڭىندا ع.ورمانوۆتىڭ وسىنشاما الاشاپقىنعا شىرعا سالعان، بۇكىل قازاق ادەبيەتىنە كەكەسىنمەن قارايتىنداي قادىرى جوق پ.كۋزنەتسوۆتىڭ بەتىنەن جاسقاعانى دا اقىندىق مىنەزگە جاتاتىن. ال اشكەرەلەۋشى پارتيالىق جينالىستا پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسىنىڭ مىناداي: «بۇل ەكى جازۋشى ءبىزدىڭ ادەبي ومىرىمىزدەگى شەشۋشى بۋىن بولىپ تابىلادى»، «قازاق كەڭەس ادەبيەتىن جان-جاقتى دامىتۋ ءۇشىن ناعىز شىعارماشىلىق قايراتكەرلىك ومىرلەرىن ودان ءارى جالعاستىرادى»،– دەگەن اق تىلەك ءبىلدىرۋى زامانداستارىنىڭ:
«ع.ورمانوۆ – س.مۇقانوۆقا، م.اۋەزوۆكە، ع.مۇسىرەپوۆكە، ع.مۇستافينگە تۋرا، ەركىن سويلەيتىن جانە ولاردى اسا قۇرمەت تۇتاتىن ادام بولدى. ۇلكەندەر دە ودان سەسكەنەتىن ءارى سىيلايتىن. ويتكەنى ءادىل ادام ەدى. ادىلەتسىزدىگىن بايقاسا ورتالىق كوميتەتتىڭ وزىنە قارسى شىعاتىن»,– دەگەن پىكىردىڭ شىندىعىن دالەلدەيدى.
ونىڭ مۇنداي مىنەزى وسىنداي اشكەرەلەۋشى حاتتامالاردان انىق اڭعارىلادى.
بىراق مىنا تالقىلاۋدىڭ ءجونى باسقا، بەتى سۋىق ەدى. ويتكەنى مۇنىڭ بارلىعى قازاق تاريحىنا قاتىستى تالقىلاۋدىڭ «بيىك ساياسي دارەجەدە» وتكەنىنە ماساتتانىپ، بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنە مالىمەت بەرىپ تۇرعان «پراۆدانىڭ» باس رەداكتورى ل.ف.يليچەۆ «پراۆدانىڭ» مەنشىكتى ءتىلشىسى ا.چەرنيچەنكونىڭ، قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى س.ي.كرۋگلوۆتىڭ، ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى حرامكوۆتىڭ تىكەلەي ۇيىمداستىرۋىمەن جانە باقىلاۋىمەن جۇرگىزىلىپ وتىرعان بولاتىن. تۋرا وسى كەزدە اتالعان «وقشانتايلار» «پراۆدا» گازەتىمەن بىرىگە وتىرىپ ق.ساتباەۆتىڭ ۇستىنەن ماسكەۋدەن ارنايى كوميسسيا شاقىرتىپ، وعان قاۋىپسىزدىك مەكەمەلەرىن ارالاستىرىپ، وعان جاڭادان قىزمەتكە تۇرعان ن.ءجاندىلديندى «ايداپ سالىپ»، وزدەرى سونىڭ قىزىعىنا قاراپ وتىرعان.
شىندىعىن دا بۇل قازاق ۇلتىنىڭ مايەگىن ىرىتۋگە باعىتتالعان ناۋقان ەدى.
قايتالاپ ايتامىز، ونىڭ باستى ۇيىمداستىرۋشىسى «پراۆدا» گازەتى، ونىڭ قازاقستانداعى «جاندايشاپتارى» ا.چەرنيچەنكو، س.ي.كرۋگلوۆ، حرامكوۆ، ءجاندىلدين، ت.شويىنباەۆ، ح.ع.ايداروۆا، ال «جاندايشاپتاردىڭ جاندايشاپتارى» عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميكتەرى س.بايىشەۆ، س.ۆ.يۋشكوۆ، وزدەرى دە جيىرما بەس جىلعا سوتتالىپ كەتكەن كوررەسپوندەنت-مۇشەلەرى ق.جۇماليەۆ، ب.سۇلەيمەنوۆ جانە س.نۇرىشەۆ، ح.عۇماروۆا، ياكۋنين، تاكەجانوۆ سياقتى اقمىلتىقتار ەدى. ولاردى بۇل بەتىنەن قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىلارى ج.شاياحمەتوۆ تە، ءى.وماروۆ تا، ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرى مەن قالالىق حاتشىلار جۇماعازين دە، جۇنىسبەكوۆ تە، ىسقاقوۆ تا، ق.ساتباەۆ تا قايىرا الماپتى. مىنە، وسىنى ءبىلىپ وتىرعان م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆتىڭ جانۇشىرا قورعانۋدان باسقا امالى دا جوق ەدى.
سوندىقتان دا وسى جينالىستاعى م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆتىڭ ءسوزىن تۇگەلدەي كەلتىرەمىز. ءيا، ءۇزىندى ۇزاق. بىراق امال جوق. ويتكەنى مۇندا بىزگە اياۋلى ەكى تۇلعانىڭ كىسىنەگەن جان داۋىسىنىڭ جاڭعىرىعى بار. جالىققان وقىرمان بۇل بەتتەردى جاۋىپ كەتۋىنە ەركى بار. سوندىقتان دا بۇل ەمەۋىرىندى سەستى ءۇنسىز تۇسىنگەن م.اۋەزوۆ وزىنە كورسەتىلگەن مۇنداي ء«ىلتيپاتتى» قۋانا قارسى الىپ:
م.اۋەزوۆ جولداس (ستەنوگرامما بويىنشا اۋدارىلدى): «پراۆدا» گازەتىنىڭ وسى جىلعى 30-اقپانداعى «سىناۋ ورنىنا ماداقتاعاندىق» اتتى ماقالاسى قازاقستاننىڭ جازۋشىلار قاۋىمىنىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىنىلىپ وتىر، ال بۇعان ونىڭ بار جاعىنان العاندا دا ومىرلىك، زاڭدىق، ساياسي-يدەيالىق نەگىزى بار. وسى ماقالاداعى پايىمداۋلاردىڭ باستى وبەكتىسى رەتىندە، ارينە، بۇل تالقىلاۋدان مەن دە تىس قالا المايمىن. سونىمەن قاتار، جالپى ماقالا تۋرالى ءوزىمنىڭ كوزقاراسىمدى انىقتاي وتىرىپ، ەڭ الدىمەن مىنانى مالىمدەيمىن: مەنىڭ تۇسىنىگىمشە «پراۆدانىڭ» ماقالاسى – پارتيانىڭ، كەڭەس حالقىنىڭ بىزگە باعىتتالعان ءۇنى. جانە ەسكەرتۋ بەرگەن، وبەكتيۆتى سىناعان، ادىلەتتى داۋىس. اتالعان ماقالانى كوپ رەت قايتارا وقىعانداعى مەنىڭ العان اسەرىم وسىنداي.
«پراۆدانىڭ» بۇل ءسوزىن وندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردىڭ، مەنىڭ شىعارماشىلىعىما قاراتىلا ايتىلعان سىني ەسكەرتپەلەردىڭ شەڭبەرىندە عانا تۇسىنۋگە تىرىسقامىن جوق، كەرىسىنشە، كەڭ اۋقىمدا تەرەڭ تۇسىنۋگە ۇمتىلدىم، ويتكەنى وسى ماقالا ارقىلى ءبىزدىڭ قوعامدىق پىكىرىمىزدى قالىپتاستىراتىن مۇنداي بەدەلدى مىنبەنىڭ بۇكىلوداقتىق كولەمدى دەڭگەيدە مەنىڭ قايراتكەرلىگىمە نازار اۋدارعانىنا قۇرمەت كورسەتىپ، لايىقتى باعالاۋعا مەن مىندەتتىمىن.
مەن شىن اسىلدى قادىرلەي بىلۋگە ءتيىسپىن جانە وندا جاناشىر-جاقىندىقپەن، باتىل، نەگىزدى ايتىلعان سوزدەردىڭ ىشىنەن ءوزىمنىڭ الداعى ءىس-ارەكەتىمە پايدالى پىكىرلەردى بارىنشا ىرىكتەپ الۋعا مىندەتتىمىن، بۇل سوزدەر – جەتىستىكتەردى سىزىپ تاستاپ، جازۋشىنىڭ جەكە باسىنا ۇكىم شىعارۋ ءۇشىن ايتىلماعان، قايتا سول جازۋشىنىڭ ەڭبەگىن بارىنشا قۇندى، بارىنشا پايدالى ەتۋ جولىندا كەدەرگى كەلتىرەتىن قاتەلىكتەردەن ارىلتۋ ءۇشىن ايتىلعان.
مۇنىڭ بارلىعى تۇتاستاي العاندا قازاق كەڭەس ادەبيەتىنە، ونىڭ يدەيالىق تازالىعىنا دەگەن اسقان قامقورلىقتى كورسەتەدى، سونىڭ ىشىندە ماعان – كەڭەس سۋرەتكەرىنە دەگەن، كەڭەس جۇرتشىلىعىنىڭ ماعان دەگەن ۇلكەن سەنىمىن اقتاسىن دەگەن قامقورلىقتى سەزىنىپ وتىرمىن. مۇنىڭ بارلىعى: لەنين-ستالين پارتياسىنىڭ ماعان، كەڭەس قازاق جازۋشىسى رەتىندەگى تاعى ءبىر ناقتى قامقورلىعى ەكەنىن تۇسىنبەسەم، وندا مەن كەڭەس جازۋشىسى دەگەن اتقا لايىق بولماعان بولار ەدىم»,– دەپ ءسوزىن باستادى.
ءسويتىپ، «كەڭەس قازاق جازۋشىسى رەتىندە» «پراۆدانىڭ» سىناۋ ارقىلى نازارىنا العانىن ونىڭ وزىنە كورسەتكەن «تاعى دا ءبىر ناقتى قامقورلىعى» ەكەنىن ءتۇسىندى.
پ.كۋزنەتسوۆ: «م.اۋەزوۆتىڭ تۆورچەستۆوسى تۋرالى موسكۆالىق سىنشى ز.كەدرينانىڭ كىتابىنان دا وقۋشى جەكە باستىڭ نەمەسە جەكە توپتاردىڭ جاقتايتىن كوزقاراسىنا بايلانىسسىز ءپرينتسيپتى، وبەكتيۆتى پىكىرلەر مەن باعالاردى تابا المايدى. بۇل كىتاپ تا كوككە كوتەرىپ ماداقتاعان سوزدەرگە تولى. بەت-جۇزىنە قارامايتىن سىن كەرەك بولعان جەرلەردە جازۋشى اۋەزوۆ نە ماداقتالادى، نەمەسە ونىڭ قاتەلىكتەرىن جەڭىلدەتۋگە ارەكەت جاسالادى...»
كەڭەس جازۋشىسى دەگەن اتقا لايىق بولماي قالماۋ ءۇشىن»:
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «وسىنداي العىشارتتاردى العاي وتىرىپ ز.كەدرينانىڭ مەن تۋرالى كىتابىنا ماقالادا كورسەتىلگەن مەن تۋرالى كوزقاراس تۇرعىسىنان قارايمىن. بۇل كىتاپ – مەنىڭ دە، قازاق كەڭەس ادەبيەتىنە دە پايداسىن تيگىزۋ ءۇشىن جازىلماعان، بۇل – جازۋشىعا جانە ونىڭ شىعارماشىلىعىنا كەڭەستىك ءپرينتسيپتى بۇقارالىق سىننىڭ قازىرگى تالابى تۇرعىسىنان جاۋاپ بەرەتىن كىتاپ ەمەس. كىتاپ جالاڭ ماداقتاۋعا قۇرىلعان، ول «پراۆدانىڭ» ماقالاسىنداعى: «م.اۋەزوۆ، وزگە دە كەڭەس جازۋشىلارى سياقتى، ونىڭ جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن كورسەتەتىن ءپرينتسيپتى ءادىل سىنعا ءزارۋ»،– دەپ ءادىل ايتقان نەگىزگى تالابىنا جاۋاپ بەرمەيدى»,– دەپ «ريزاشىلىعىن» ءبىلدىردى.
مۇقىم جازۋشىلىق ءومىرى سىننان كوز اشپاعان م.اۋەزوۆ وسىنداي سىنعا شىنىمەن ء«زارۋ» مە ەدى؟ جوق. بىراق ونىڭ بۇلاي ايتپاسقا امالى دا جوق بولاتىن. ويتكەنى:
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «كوزى ءتىرى جازۋشى تۋرالى گازەت، جۋرنالداعى كەز-كەلگەن ماقالا، كەز-كەلگەن وقۋلىقتاعى، جيناقتاعى، ارنايى مونوگرافيالارداعى، قىل اياعى ديسسەرتاتسيالارداعى پىكىرلەردى ونىڭ جەكە باسى مەن جەكە شىعارماشىلىعىنىڭ جىلناماسىنا اينالدىرۋعا قاقى جوق، ءتىرى اۆتورعا ەسكەرتكىش قويۋعا تىرىسۋعا دا قۇقى جوق. زەرتتەپ وتىرعان اۆتورىن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان زامانداستارىنىڭ، جازۋشىلاردىڭ ورتاسىنان ءبولىپ الىپ، جەكە تۇعىرعا شىعارۋعا ۇمتىلعان كەدرينانىڭ ۇمتىلىسى ابەستىك. ونىڭ ۇستىنە وتباسىلىق، تامىر-تانىستىق، توپتىق پيعىلدىڭ مۇددەسىن كوزدەپ ءبىر اۆتوردى ەكىنشى اۆتوردان جوعارى قويۋ – ورىنسىز دارىپتەۋ، ۇياتتى جانە زياندى تالپىنىس بولىپ تابىلادى».
پ.كۋزنەتسوۆ: «ت.نۇرتازين س.مۇقانوۆتىڭ تۆورچەستۆاسىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ وركەندەۋ پروتسەسىن دە سىن كوزىمەن زەرتتەۋدى وزىنە ماقسات ەتىپ قويعان. س.مۇقانوۆ كوپتەگەن جاقسى ولەڭدەر، اڭگىمەلەر مەن پوۆەستەر جازدى. بىراق ونىڭ تۆورچەستۆاسىندا، اسىرەسە، رومان جانرىندا جانە ادەبيەت زەرتتەۋ سالاسىندا ەلەۋلى يدەولوگيالىق كەمشىلىكتەر مەن ساتسىزدىكتەر دە بولدى. ارينە، ارناۋلى زەرتتەۋدەن پرينتسيپتىك سىن، وسىنداي يدەيالىق كەمشىلىكتەر مەن قاتەلىكتەردى تۋدىرعان سەبەپتەردى تالداعان زەرتتەۋ تاپقىڭ كەلەتىندىگى زاڭدى نارسە. وقۋشى نۇرتازيننىڭ كىتابىنىڭ بۇكىل ءۇش ءجۇز بەتىنەن وسى مىندەتتىڭ قالاي شەشىلگەنىن تابامىن دەپ تەككە اۋرە بولادى. كىتاپتىڭ العاشقى تاراۋلارىنان باستاپ-اق جۇرەك اينىرلىق جاعىمپازدىق سارىننىڭ لەبى كەلەدى. «نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى»، «باستاۋشى»، «قازاق حالقى مۇقانوۆتى ءوزىنىڭ وي-پىكىرىن ءبىلدىرۋشى دەپ ايتادى»، «مۇقانوۆتىڭ «30-جىلداردىڭ وزىندە ايتىلعان وي-پىكىرلەرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن زور ماڭىزى بار»، «مۇقانوۆ ءوزىنىڭ تۆورچەستۆوسىمەن قازاق وقۋشىلارىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىنە تەرەڭنەن ەندى»، «قازاقستانداعى ەڭ كوپ جازاتىن جازۋشى، ول سونىمەن قاتار، ەڭ ايگىلى، قازاق وقۋشىلارىنىڭ ەڭ سۇيىكتى اۆتورى»، «س.مۇقانوۆتىڭ ونداعان جىلدار بويى تالداپ شەشكەن پروگراممالىق وي-پىكىرلەرى»، مىنە، بۇكىل كىتاپ وسىنداي شەكتەن اسقان ماداقتاۋلارعا لىق تولعان».
ءسويتىپ، «كادىمگى س.مۇقانوۆقا» بۇرىن-سوڭدى ەستىپ كورمەگەن، ەستيمىن دەپ ويلاماعان وداقتىق دەڭگەيدەگى ساياسي سىن ايتىلدى.
وزگە-وزگە، ءدال ءسابيت مۇقانوۆ، ء«وز وكىمەتىنەن» ءوزى مۇنداي ۇكىمدى كۇتپەدى. جازعىرۋشى وزگە ەمەس، ءوزى اپتا سايىن سىلكىلەپ الاتىن كۋزنەتسوۆ بوپ شىققانىنا ءوزى دە قورلانعان شىعار. وكىمەت «وزىنىكى ەمەس، ونىكى» ەكەنىن قاپەرىنە الدى ما ەكەن، جوق پا، كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر جاسىپ قالعانى انىق.
پ.كۋزنەتسوۆ: «جاعىمپازدىق اۋەنىنە ءتۇسىپ العان سىنشى س.مۇقانوۆتى قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ پاتريارحى، ءتىپتى ايتا بەرسەڭ بىردەن-ءبىر تاربيەشىسى دەپ كورسەتۋمەن عانا تىنبايدى، ونىڭ ۇستىنە مۇلدە تاڭدانارلىق جاعدايعا دەيىن بارادى: كوردىڭىزدەر مە، س.مۇقانوۆتىڭ ء«وزىنىڭ تۆورچەستۆوسىندا باسا كوڭىل بولگەن ماسەلەلەرىنىڭ ماڭىزدىلىعى سونداي، بۇكىل قازاقستاننىڭ تاعدىرى (!) وسى ماسەلەلەردىڭ دۇرىس شەشىلۋىنە بايلانىستى بولدى». كەيدە كىتاپتىڭ اۆتورى تۇككە تۇرمايتىن مۇلدە ماعناسىز قايداعى بىردەڭەلەردى ايتۋعا دەيىن بارادى. مىسالى، ول مىناداي جاڭالىق اشادى: «قازاق سوۆەت ادەبيەتى سوۆەتتىك ءومىر شىندىعىن كوركەمدىك جاعىنان بەينەلەۋ بولىپ تابىلادى دەگەن قاعيدانى مۇقانوۆ تەوريا جۇزىندە دالەلدەپ بەردى». جانە، سونىمەن قاتار، جازۋشى «وتىرا قالىپ ەڭبەك جازا سالادى» دەپ ءماز-ءمايرام بولادى»,– دەپ «بولشەۆيكتىكتەرشە تۋراپ» تاستادى.
ءبىز دە «بولشەۆيكتەرشە تۋراسىنا» كوشسەك، ەكى الىپتىڭ ورتاسىندا ىزىڭداپ جۇرگەن بوگەلەك ولاردى وسىلاي ۋىن جايا شاعىپ الدى. ارينە، ارانداتۋشى يدەولوگيا قىزمەتكەرلەرى ءماجبۇر ەتپەسە پ.كۋزنەتسوۆتان مۇنداي دەڭگەيدەگى كوسەمدىك شىقپايتىنى انىق بولاتىن.
ۇزاق جىلدار بويى ءبىرىن-بىرىمەن ىرعاسىپ كەلگەن ەكى تۇلعانىڭ دا جەكە باسىنا شىنىمەن قاۋىپ تونگەنى ەندى بەلگى ەدى.
پ.كۋزنەتسوۆ: «ت.نۇرتازيننىڭ مۇقانوۆ جايىنداعى پىكىرلەرى، ادەتتە، ءالسىز، دارمەنسىز جانە كوپ رەتتەردە قاتە. جازۋشىنىڭ «بالۋان شولاق» دەگەن پوۆەستىنە باعا بەرە كەلىپ، ت. نۇرتازين بۇل پوۆەستىڭ ەلەۋلى يدەيالىق قاتەلىكتەرى (پوۆەستىڭ كازاق تىلىندە جاريالانعان ۆاريانتىندا قازاق حالقىن تۇنشىقتىرعان كەنەسارى قاسىموۆ دارىپتەلگەن بولاتىن، سىنشى بۇل تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپايدى) «جازۋشىنىڭ سوتسياليستىك رەاليزم ادىسىنەن شەتتەۋىنىڭ تىكەلەي سالدارىنان بولدى» دەيدى. ءادىس تۋرالى ماسەلە، ءسوز جوق، ماڭىزدى ماسەلە، بىراق شىعارمانىڭ مازمۇنىنا ايقىن ساياسي باعا بەرمەي، تەك وسىنى ايتۋمەن عانا تىنۋ ورەسكەل قاتە بولعان بولار ەدى».
ال بۇرىن مۇنداي «پارتيالىق ايىپتاۋدى» ەستىپ تە، وقىپ تا كورمەگەن س.مۇقانوۆ ەسەڭگىرەپ قالسا كەرەك، ءوزىنىڭ قىسقا ءسوزىنىڭ سوڭىندا عانا:
«پرەزيديۋمنىڭ وسى ءماجىلىسىنىڭ الدىندا بۇل ماسەلە جابىق پارتيا جينالىسىندا تالقىلاندى. وندا بۇدان دا قاتاڭ جانە ادىلەتتى پىكىرلەر ايتىلدى، مەنىڭ شىعارمالارىمداعى جەكەلەگەن كەمشىلىكتەر قاتتى سىنالدى. جەكەلەگەن ادامدار مۇنى پايدالانىپ مۇقانوۆتان ەسە قايىرعىسى كەلىپ ءجۇر»,– دەپ جاۋاپ قايىردى.
ارينە، بۇرىنعى كەز بولسا، تىزگىنىن تارتپايتىنى انىق.
پ.كۋزنەتسوۆ: «س.مۇقانوۆتىڭ جۇماليەۆپەن بىرىگىپ جازعان رەۆوليۋتسيا الدىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى تۋرالى ورتا مەكتەپكە ارنالعان وقۋلىعىن ت.نۇرتازين ماقتايدى. بىراق عىلىمعا جات «بىرىڭعاي تاسقىن» تەورياسىن ناسيحاتتاپ، وقۋلىقتا ناعىز رەاكتسياشىل قارانيەتتىلەردىڭ ۇلتشىلدىق شىعارمالارىن ماداقتاپ كەلگەن ۇلتشىل جۇماليەۆتى قازاقستاننىڭ سوۆەت جۇرتشىلىعى اشكەرەلەدى. س.مۇقانوۆتىڭ ساياسي جاعىنان شالاعايلىعىن پايدالانىپ بۇل جالعان عالىم قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان وقۋلىقتارعا ۇلتشىلدىق بىقسىقتى تىقپالاپ كەلگەن بولاتىن. سىنشى ت.نۇرتازين وسىنداي «دوستىق ىنتىماقتى» س. مۇقانوۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيدى».
مۇنداي سۇيكەتە سوققان، «س.مۇقانوۆتىڭ ساياسي جاعىنان شالاعايلىعىن» اتاپ كورسەتكەن سىنعا س.مۇقانوۆ:
«مەن – كەڭەس ادامىمىن، مەن پارتياداعى اداممىن، سوندىقتان دا «پراۆدانىڭ» ماقالاسىنا جاۋاپ بەرەتىن شىعارما جازاتىن كۇش-قۋاتتى بويىمنان تابامىن – دەپ ويلايمىن»,– دەپ ءتۇيىپ جاۋاپ بەردى.
س.مۇقانوۆتىڭ بۇل ءسوزى – شىن ءسوز. ويتكەنى وعان باسقاداي كەز-كەلگەن ايىپتى تاعۋعا بولسا دا، كەڭەستىك كوممۋنيست ەكەندىگىنە ەشكىم دە كۇدىك كەلتىرە المايتى. ءتىپتى «پراۆدا» گازەتىنىڭ ءوزى دە. سوندىقتان دا پ.كۋزنەتسوۆتىڭ:
«ت.نۇرتازيننىڭ زياندى كىتابىنىڭ جارىققا شىعۋى قازاق جازۋشىلارى اراسىندا ءالى دە جويىلماي وتىرعان جىكشىلدىك پەن سەمياشىلدىق جاعدايىندا عانا مۇمكىن بولدى، مىنە، سوندىقتان دا مۇنداي كىتاپتىڭ زىياندىلىعى ەرەكشە سەزىلەدى. موسكۆاداعى ادەبيەت زەرتتەۋشى م.ريتمان-فەتيسوۆتىڭ وسى كىتاپتى رەداكتورلىعىنا الىپ، ونىڭ وسىنشالىق ايقىن كەمشىلىكتەرىن جويماعانى ءتىپتى تاڭقالارلىق ءىس»,– دەگەن ءسوزىن جاۋاپسىز قالدىردى.
مۇنداي مۇمكىندىك م.اۋەزوۆتە جوق بولاتىن. س.مۇقانوۆتىڭ باسىن وسىلاي قايىرىپ الىپ، ەندى م.اۋەزوۆكە شۇيلىكتى:
پ.كۋزنەتسوۆ: «ز.كەدرينا م.اۋەزوۆتىڭ تۆورچەستۆوسىنداعى يدەيالىق قاتەلىكتەر تۋرالى تالاي رەت ايتقان، بىراق ونىڭ ايتقاندارىنىڭ ءبىر-بىرىنە قايشىلىعى، ءبىر-بىرىنە جاناسپايتىندىعى سونشالىق، مۇنىڭ ءوزى وقۋشىنى تەك شاتاستىرۋى عانا مۇمكىن. مىسالى، ءبىز كىتاپتىڭ باس كەزىندە م.اۋەزوۆ ادەبي قىزمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا (ال بۇل قىزمەتى 1917 جىلدىڭ وزىندە-اق باستالعان) «رەۆوليۋتسيا ىسىنە پايدالى ادام بولۋعا شىن نيەتىمەن ۇمتىلعانىن» كورەمىز. بىراق، كوپ ۇزاماي، بۇعان قاراما-قارسى كەلەتىن ءسوز وقىيمىز: اۋەزوۆ ەسكى قۇرىلىستى قورعاۋشىلارعا قارسى كۇرەستە «تياناعى جوق پوزيتسيا» ۇستاعان. ال وسىدان كەيىن تاعى مىنانى كورەمىز: «كونتررەۆوليۋتسياشىل الاشورداشىلار بەلگىلى ۋاقىتقا دەيىن «اۋەزوۆتىڭ قالامىن ءوز ىقپالىنا باعىندىرىپ الدى». مۇنداي قايشىلىق بۇكىل كىتاپتا كوپ كەزدەسەدى».
«اۋەزوۆتىڭ تۆورچەستۆوسىندا بولعان ءبىرسىپىرا يدەيالىق قاتەلىكتەر تۋرالى ءسوز قىلىپ وتكەننەن كەيىن، ز.كەدرينا پرينتسيپتىك قورىتىندى جاساۋدان بوي تارتىپ، ونىڭ ورنىنا ليريكالىقپەن، كەشىرىم سۇراپ، كەيىن شەگىنشەكتەيدى، ال سودان كەيىن ماساتتانا بىلاي دەيدى: «...م.اۋەزوۆ بۇرىن ونىڭ يدەيالىق-كوركەمدىك جاعىنان وسۋىنە كەدەرگى بولىپ كەلگەن بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدىق تەندەنتسيانى جەڭە ءبىلدى...»، «م.اۋەزوۆ رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى قازاق دالاسىنىڭ تۇرمىسىن تاريحي جاعىنان دۇرىس ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان، لەنيننىڭ – ءستاليننىڭ رەۆوليۋتسيالىق ىلىمىنە سايكەس باياندايدى»، «...م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ قاتە كوزقاراستارىن باتىل قايتا قاراپ، ءوز تۆورچەستۆوسىن دامىتۋدا وزگەرىس جاساي ءبىلدى»، تاعىسىن تاعىلار.
ۇلتشىلدىق بۇرمالاۋشىلىقتارعا قارسى كۇرەس ەندى وتكەن كەزەڭ دەپ ويلاۋعا بولمايدى. 1952 جىلعى سەنتيابردە قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ VI سەزىندە بىلاي دەپ اتاپ كورسەتىلدى: «ادەبيەتشىلەر مەن يسكۋسستۆو زەرتتەۋشىلەرى – جۇماليەۆ، اۋەزوۆ، مۇقانوۆ، جارماعامبەتوۆ – ءوز شىعارمالارىندا بۋرجۋازيالىق-ۇلشىلدىق سيپاتتى قاتەلىكتەر جىبەردى»، «ماركسيزم-لەنينيزم پوزيتسياسىنان جانە سوتسياليستىك رەاليزم ادىسىنەن الىستادى، كەيبىر رەاكتسياشىل حانداردى جانە ولاردىڭ ساراي اقىندارىن دارىپتەدى. قازاقستاننىڭ روسسياعا قوسىلۋىنىڭ ۇلى پروگرەستىك ماڭىزىن دۇرىس كورسەتپەي، بۇركەمەلەدى، ورىس حالقى مەن قازاق حالقىنىڭ قاسيەتتى دوستىعىنىڭ مۇددەلەرىنە زيانىن تيگىزدى».
ارينە، مونوگرافيالاردىڭ جارىسا شىعۋىنىڭ ءوزى دە كەزدەيسوقتىق ەمەس بولاتىن. وزگە-وزگە، م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆتىڭ قازاق حالقىنىڭ الدىندا دا، قازاق ادەبيەتىنىڭ الدىندا دا مۇنداي ىلتيپاتقا بولەنۋگە تولىق قۇقى بار بولاتىن. بىراق تۋرا سوعان قاساقانا جاساعانداي باسپادا ءۇش جىلدان بەرى كەزەك كۇتىپ تۇرعان ز.كەدرينانىڭ دا مونوگرافياسى تىزگىن تالاستىرا جارىق كورە قالۋى كەڭەستىك يدەولوگيا ساردارلارىنا دا، قازاقستاندىق زيالى ساربازدارعا دا ۇنامادى. ولار بۇدان م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆتىڭ اراسىنداعى باياعى باقتالاستىقتى كوردى. ايتپەسە، ءجون دە، جول دا وسى ەكەۋىنىكى ەدى.
پ.كۋزنەتسوۆ: «ز.كەدرينانىڭ بۇلتاق جانە سونىمەن بىرگە جۇزگە جاعىمدى سىنى جازۋشىعا كومەكتەسپەيدى. بارلىق سوۆەت جازۋشىلارى سياقتى م.اۋەزوۆ تە ماداقتاۋدى، ماقتاۋ ولەڭدەرىن ەمەس، قايتا ونىڭ تابىستارىن دا، كەمشىلىكتەرىن دە اتاپ كورسەتەتىن ءپرينتسيپتى، ءادىل سىندى كۇتىپ وتىر. ت.نۇرتازين مەن ز.كەدرينانىڭ كىتاپتارى بىزدە سوۆەت جۇرتشىلىعىنىڭ جارشىسى بولماي، توپتاردىڭ، ساناۋلى ادامداردىڭ جارشىسىنا اينالىپ وتىرعان، ادەبيەتكە پريتسيپتىك، مەملەكەتتىك كوزبەن قارامايتىن سىنشىلاردىڭ ءالى دە بار ەكەندىگىن كورسەتەدى».
ەندى ت.نۇرتازين مەن ز.كەدرينا ءۇشىن م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆ ەكەۋىنىڭ جاۋاپ بەرۋىنە تۋرا كەلدى. م.اۋەزوۆ مونوگرافيانىڭ جازىلۋ تاريحىنا:
«ز.كەدرينانىڭ كىتابىنا بايلانىستى مەنىڭ كىنام – ودان مەنىڭ شىعارماشىلىعىمدى تالداۋ بارىسىندا وبەكتيۆتى باعىت ۇستانىپ، سىني تۇرعىدان تالداپ، پايىمدى تۇجىرىمداما جاساۋدى قاتاڭ تالاپ ەتىپ، ەسكەرتۋ جاساماعاندىعىم. بۇل قولجازبانى 1950 جىلدىڭ باسىندا وقىپ شىققاننان سوڭ، مەن وعان: مەنىڭ 1932 جىلعا دەيىنگى شىعارماشىلىعىمدى زەرتتەۋدىڭ قاجەتى جوق، ەگەر قاجەت بولا قالسا، وتكەنىمدى سىني تۇرعىدان قاراستىر،– دەگەن بولاتىنمىن.
وسى اڭگىمەدەن كەيىن قالعاندارىنىڭ بارلىعىن كەدرينانىڭ وزىنە سەنىپ تاپسىردىم. ز.كەدرينا – ماعان جاۋاپتى، بايسالدى سىنشى بوپ كورىنگەندىكتەن دە، وعان سەنىپ قالۋىم دا مەنىڭ قاتەلىگىم بولىپ تابىلادى، ونىڭ ۇستىنە ز.كەدرينانىڭ كىتابىن موسكۆاداعى كەڭەستىك جازۋشىلار وداعىنىڭ پرەزيديۋمىنىڭ قولداۋىمەن «سوۆەتسكي پيساتەل» باسپاسىنىڭ ءوزى جوسپارعا ەنگىزگەن ەدى. ول كىتاپ ستاليندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتتارى تۋرالى باسىلىمداردىڭ قاتارىندا 1949 جىلى، ياعني، مەن سىيلىق العان جىلى جاريالانۋعا ءتيىستى ەدى. بۇل سەريامەن شىققان كەيبىر كىتاپتار، مىسالى ە.موزولكوۆتىڭ «ياكۋب كولاستىڭ شىعارماشىلىعى»، براينينانىڭ «ك.فەديننىڭ شىعارماشىلىعى» تۋرالى كىتاپتار بۇگىندە ستاليندىك سىيلىققا يە بولىپ وتىر»,– دەپ امالسىز تۇسىندىرمە بەردى.
ارينە، مۇندا تۇرعان ەشقانداي ابەستىك جوق. ال وتىزىنشى جىلدارى تۇرمەدەن شىعا سالىسىمەن تانىسقان سىنشىنى م.اۋەزوۆتىڭ وزىنە تىپتەن جات ادام ەتىپ كورسەتۋ، ارينە، سەنىمسىزدىك تۋدىراتىن. سوندىقتان دا جاۋاپكەرشىلىكتى ز.كەدرينانىڭ وزىنە اۋدارا وتىرىپ، ءيدىرىپ تارتىپ:
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): ماعان بەلگىلىسى، ز.كەدرينانىڭ كىتابى قازاق ادەبيەتىنىڭ موسكۆاداعى ونكۇندىگىنەن كەيىن ىلە جازىلىپ، سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن ۇستالىپ تۇرعانى. بۇل كىتاپتىڭ ءوزىنىڭ جەكە رەداكتورى بار، ال موسكۆاداعى باسپالارمەن مەنىڭ ەشقانداي دا بايلانىسىم، ءوزارا ىقپالىم بولعان ەمەس. مۇنىمەن قوسا، بەلگىلى سىنشى رەتىندە ز.كەدرينا تۋىسقان رەسپۋبليكالاردىڭ كوپتەگەن جازۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە ورتالىق باسپاسوزدە پىكىر ءبىلدىردى جانە قازىر دە ول اسا كەڭ تارالعان جانە بەدەلدى باسىلىم «ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» تۋىسقان رەسپۋبليكالار ادەبيەتى ءبولىمىن باسقارادى. ول تەك قانا اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى ەمەس، سونىمەن قاتار مۇقانوۆتىڭ، ءمۇستافيننىڭ، مۇسىرەپوۆتىڭ، ت.ب. شىعارماشىلىعى جونىندە جۋرنالدىق، گازەتتىك ماقالالار جازدى. مەنىڭ شىعارماشىلىعىم جونىندە، سونىڭ ىشىندە مەنىڭ «اباي»، «اباي جولى» روماندارىم تۋرالى 1949 جىلى وسى «پراۆدا» جانە 1951 جىلى «يزۆەستيا» گازەتتەرىنىڭ بەتتەرىندە ماقالا جاريالادى.
مۇنىڭ بارلىعىن ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، جەتكىلىكتى دارەجەدە دەربەس پىكىرى بار قۋاتتى سىنشى، سوندىقتان دا ءوزىنىڭ ماقالالارى مەن كىتاپتارىنا ءوزى جاۋاپ بەرە الادى، بۇعان قوسا ايتارىم، مەنىڭ شىعارماشىلىعىم تۋرالى بۇل زەرتتەۋىن دەكادا كەزىندە مەن جونىندە جازىلعان، جاريالانعان ماتەريالداردىڭ، تىڭداعان باياندامالارى مەن پىكىرلەرىنىڭ، مەنىمەن عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ وزگە دە جازۋشىلارىمەن جۇرگىزگەن سۇحباتتارىنداعى پىكىرلەردىڭ نەگىزىندە جازدى.
شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا كەلتىرىپ وتىرعان بۇل ماعلۇماتتاردىڭ ءوزى بۇل كىتاپتى كەدرينا مەنىڭ قولپاشتاۋىممەن، ارباۋىممەن، قيتۇرقىلىعىممەن جانە مەنىڭ توپشىلدىق ۇمتىلىسىممەن جازباعانىن انىق كورسەتەدى، ز.كەدرينانىڭ ءوزىم تۋرالى كىتابىن سىناي وتىرىپ، ونى جاقتاماي، كەرىسىنشە، مىنەي سويلەۋىمنىڭ سەبەبى دە، مىنە، سوندىقتان»,– دەۋگە ءماجبۇر بولدى.
بۇل ماسەلەگە س.مۇقانوۆ تا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىستى ەدى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
