كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ساياسي باعىتىن، مەملەكەتتىك قۇرىلىسىن، باسقارۋ نىسانىن، نەگىزگى  قۇندىلىقتارىن ايقىندايتىن باستى قۇجاتى – كونستيتۋتسيا. كونستيتۋتسيانىڭ ءاربىر بابى، ءاربىر ءسوزى ۇلكەن مانگە يە جانە ونىڭ ءسال وزگەرۋىنىڭ ءوزى قوعامعا، مەملەكەت ومىرىنە ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلەدى. ال ونىڭ ورىندالماۋى نەمەسە بۇرمالانۋى قوعامنىڭ دامۋىنا عانا ەمەس، مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، تۇتاستىعى مەن بارشا قۇرىلىمىنا قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى سوڭعى شيرەك عاسىرعا جۋىق تاريحىندا 1993- جىلى  28-قاڭتاردا العاشقى، 1995-جىلدىڭ 30 تامىزىندا ەكىنشى كونستيتۋتسياسىن قابىلدادى. ءبىرىنشى كونستيتۋتسيانىڭ العى سوزىندە «قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ بۇلجىماستىعىن نەگىزگە الا وتىرىپ  (يسحوديا يز نەزىبلەموستي كازاحسكوي گوسۋدارستۆەننوستي)» دەپ باستالىپ، كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىستىڭ نەگىزى ء«وزىن ءوزى بيلەيتىن قازاق ۇلتى  مەملەكەتتىلىگىنىڭ ءتۇرى رەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى  ءوزىنىڭ بارلىق ازاماتىنىڭ قۇقىق تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتەدى. (رەسپۋبليكا كازاحستان كاك فورما گوسۋدارستۆەننوستي سومووپرەدەليۆشەيسيا كازاحسكوي ناتسي وبەسپەچيۆاەت راۆنىە پراۆا ۆسەم سۆويم گراجدانام)» دەپ جالعاسقان-دى. ال ەكىنشى كونستيتۋتسيادا قازاقتىڭ قازاقستانداعى جالعىز مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت ەكەنى دە، قازاق مەملەكەتتىگى دەگەن ۇعىم دا الىنىپ قالدى.

كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ساياسي باعىتىن، مەملەكەتتىك قۇرىلىسىن، باسقارۋ نىسانىن، نەگىزگى  قۇندىلىقتارىن ايقىندايتىن باستى قۇجاتى – كونستيتۋتسيا. كونستيتۋتسيانىڭ ءاربىر بابى، ءاربىر ءسوزى ۇلكەن مانگە يە جانە ونىڭ ءسال وزگەرۋىنىڭ ءوزى قوعامعا، مەملەكەت ومىرىنە ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلەدى. ال ونىڭ ورىندالماۋى نەمەسە بۇرمالانۋى قوعامنىڭ دامۋىنا عانا ەمەس، مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، تۇتاستىعى مەن بارشا قۇرىلىمىنا قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى سوڭعى شيرەك عاسىرعا جۋىق تاريحىندا 1993- جىلى  28-قاڭتاردا العاشقى، 1995-جىلدىڭ 30 تامىزىندا ەكىنشى كونستيتۋتسياسىن قابىلدادى. ءبىرىنشى كونستيتۋتسيانىڭ العى سوزىندە «قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ بۇلجىماستىعىن نەگىزگە الا وتىرىپ  (يسحوديا يز نەزىبلەموستي كازاحسكوي گوسۋدارستۆەننوستي)» دەپ باستالىپ، كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىستىڭ نەگىزى ء«وزىن ءوزى بيلەيتىن قازاق ۇلتى  مەملەكەتتىلىگىنىڭ ءتۇرى رەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى  ءوزىنىڭ بارلىق ازاماتىنىڭ قۇقىق تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتەدى. (رەسپۋبليكا كازاحستان كاك فورما گوسۋدارستۆەننوستي سومووپرەدەليۆشەيسيا كازاحسكوي ناتسي وبەسپەچيۆاەت راۆنىە پراۆا ۆسەم سۆويم گراجدانام)» دەپ جالعاسقان-دى. ال ەكىنشى كونستيتۋتسيادا قازاقتىڭ قازاقستانداعى جالعىز مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت ەكەنى دە، قازاق مەملەكەتتىگى دەگەن ۇعىم دا الىنىپ قالدى.

سونىمەن كۇشى جويىلعان 1993-جىلعى كونستيتۋتسيانى تاريح قويناۋىنا جىبەرىپ، قولدانىستاعى نەگىزگى زاڭنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالىپ كورەيىك.

كونستيتۋتسيانىڭ 1-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزiن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتiك مەملەكەت رەتiندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومiرi, قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى» دەپ كورسەتىلگەن.

دەموكراتيالىق مەملەكەت دەگەن نە؟ دەموكراتيالىق مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ نەگىزى حالىقتىڭ بيلىگى، مەملەكەتتى حالىقتىڭ باسقارۋى. كونستيتۋتسيانىڭ 3-بابىندا بۇل جاعداي «مەملەكەتتiك بيلiكتiڭ بiردەن-بiر باستاۋى - حالىق. حالىق بيلiكتi تiكەلەي رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم جانە ەركiن سايلاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرادى، سونداي-اق ءوز بيلiگiن جۇزەگە اسىرۋدى مەملەكەتتiك ورگاندارعا بەرەدi»  دەپ كورىنىس تاپقان.

الايدا، ەلىمىزدە قاراپايىم حالىقتىڭ نەمەسە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ، پارتيالاردىڭ رەفەرەندۋم وتكىزۋى جانە ءادىل سايلاۋعا قاتىسۋى كۇردەلى جاعدايدا قالىپ وتىر. قر «رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ 10- بابىندا «رەفەرەندۋم تاعايىنداۋ قۇقىعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتiندە بولادى» دەپ كورسەتىلگەن. اتالعان  زاڭنىڭ 17-بابىندا «رەسپۋبليكا پرەزيدەنتi پارلامەنت پەن ۇكiمەتتiڭ نەمەسە رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ باستاماشىلىعى بويىنشا رەفەرەندۋم تاعايىنداۋ تۋرالى مىناداي:  1) رەفەرەندۋم تاعايىنداۋ تۋرالى;  2) رەفەرەندۋم وتكiزبەي-اق، ونىڭ تالقىسىنا ۇسىنىلاتىن ماسەلە (ماسەلەلەر) بويىنشا كونستيتۋتسياعا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگiزۋ، كونستيتۋتسيالىق زاڭ، زاڭ نەمەسە وزگە دە شەشiم قابىلداۋ قاجەتتiگi تۋرالى;  3) رەفەرەندۋم تاعايىنداۋ تۋرالى باستاماشىلىقتى قابىلداماۋ تۋرالى شەشiمدەردiڭ بiرiن قابىلدايدى» دەپ بەلگىلەنگەن.  

دەمەك، پارلامەنت، ۇكىمەت نەمەسە  ەكi ءجۇز مىڭنان اسا قازاقستان ازاماتتارى رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى باستاما كوتەرگەنىمەن پرەزيدەنت جەكە دارا ول رەفەرەندۋمدى وتكىزۋگە نەمەسە وتكىزبەۋگە قۇقىلى جانە وتكىزۋدەن باس تارتقانى ءۇشىن قاندايدا ءبىر جاۋاپكەرشىلىك المايدى. ولاي بولسا، بۇل جاعدايدا حالىق بيلiكتi تiكەلەي رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم ارقىلى جۇزەگە اسىراتىنى قايدا قالدى؟ قر «رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ وسى باپتارى كونستيتۋتسيانىڭ 3-بابىنا سايكەس كەلە مە؟

سونىمەن بىرگە حالىقتىڭ ءوز بيلiگiن جۇزەگە اسىرۋدى مەملەكەتتiك ورگاندارعا بەرەتىنى كورسەتىلگەن دە، ورگانداردىڭ قىزمەتى حالىق مۇددەسىنە ساي كەلمەسە، بيلىكتەن جۇزەگە اسىرۋ قۇقىعىن قايتارىپ الۋ جاعدايى قاراستىرىلماعان.

سول 3-باپتا حالىق بيلiگى سايلاۋ ارقىلى جۇزەگە اساتىنى بەلگىلەنگەن. الايدا، ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ ماسەلەسى دە ەلىمىزدە ءالى كۇنگە شەشىمىن تابا الماي كەلەدى. باسقانى ايتپاعاننىڭ وزىندە قر «سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىندا «بيۋللەتەنگە قارىنداشپەن بەلگi قويۋعا، سونداي-اق وعان قانداي دا بولسىن تۇزەتۋ ەنگiزۋگە جول بەرiلمەيدi. بەلگi قارىنداشپەن قويىلعان، تۇزەتۋ نەمەسە وزگە دە بۇرمالاۋ iزدەرi بار، سونداي-اق سايلاۋشىلاردىڭ ەرiك بiلدiرۋiن انىقتاۋ مۇمكiن ەمەس بيۋللەتەندەر جارامسىز دەپ تانىلادى» دەپ كورسەتىلگەنىنە قاراماستان سوڭعى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ سايلاۋىندا «رۋحانيات» پارتياسىنىڭ اتاۋى سىزىلعان بيۋللەتەندەر ارقىلى سايلاۋ وتكىزىلگەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. وسى ماسەلەنىڭ ءوزى 5-شاقىرىلىمداعى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ جۇمىسىن جارامسىز دەپ تاۋىپ، تاعى دا تاراتىپ جىبەرۋگە نەگىز بولا الادى. 

كونستيتۋتسيانىڭ 1-بابىنا قايتا ورالساق، قازاقستان ءوزىن قۇقىقتىق مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرعىسى كەلەدى. قۇقىقتىق مەملەكەت ورناتۋدىڭ نەگىزگى قاعيداسى - زاڭعا باعىنۋ، زاڭنىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ جانە ءادىل سوت جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ بولسا كەرەك.

كونستيتۋتسيانىڭ 14-بابىندا زاڭ مەن سوت الدىندا جۇرتتىڭ ءبارi تەڭ ەكەنى جازىلعان.  ال ەندى وسى بابقا وراي ەل ىشىندە ۇلكەن داۋ تۋعىزعان ەكى ادامنىڭ بىردەي قىلمىسىن الىپ كورەيىك. 2009-جىلى بەلگىلى قۇقىق قورعاۋشى ەۆگەني جوۆتيس ابايسىزدا كولىكپەن قاعىپ كەتىپ، ءبىر ادامنىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولعانى ءۇشىن 4 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. ال ماس قالپىندا التى ادامدى قاعىپ، ءبىر ادامنىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولعان ماقسات ۇسەنوۆ بوستاندىققا شىقتى. التى ادامعا زارداپ شەككىزىپ، قىلمىس ورنىنان قاشىپ كەتكەن م. ۇسەنوۆ سوتتالماعانىمەن قوسا 2015-جىلى ماشينا رۋلىنە قايتا وتىرۋىنا بولادى. ال قىلمىسى تولىق دالەلدەنبەگەن ارون اتابەك (ەدىگەەۆ) 18 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. مۇنداي مىسالداردى مىڭداپ كەلتىرۋگە بولادى.

مۇنىڭ ءبارى باسقا زاڭداردى ايتپاعاننىڭ وزىندە كونستيتۋتسيانىڭ نورمالارىنىڭ ورىندالمايتىنىنىڭ، بۇرمالاناتىنىنىڭ نەمەسە وعان قايشى زاڭداردىڭ ومىرگە كەلەتىندىگىنىڭ سالدارى بولسا كەرەك.

ەڭ تاڭ قالارلىعى ءبىزدىڭ «قۇقىقتىق» مەملەكەتتە كونستيتۋتسيانى ورىنداماعان، بۇزعان، بۇرمالاعان جەكە نەمەسە زاڭدى تۇلعا، لاۋازىم يەلەرى نە اكىمشىلىك، نە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمايدى. سەبەبى، ونداي نورمالار بەلگىلەنبەگەن.

قر «پروكۋراتۋرا تۋرالى» زاڭىنىڭ 1-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پروكۋراتۋراسى مەملەكەت اتىنان رەسپۋبليكا اۋماعىندا زاڭداردىڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتi جارلىقتارىنىڭ جانە وزگە نورماتيۆتiك قۇقىقتىق اكتiلەردiڭ ءدال جانە بiرىڭعاي قولدانىلۋىنا، جەدەل-iزدەستiرۋ قىزمەتiنiڭ، انىقتاما مەن تەرگەۋدiڭ، اكiمشiلiك جانە اتقارۋشىلىق iستەر جۇرگiزۋدiڭ زاڭدىلىعىنا جوعارى قاداعالاۋدى جۇزەگە اسىرادى» دەپ جازىلىپ تۇر. الايدا پروكۋراتۋرا بۇل مىندەتىن  ورىنداپ وتىر دەپ ايتا المايمىز.

پروكۋراتۋرا قىزمەتكەرلەرى كەي جاعدايدا زاڭدى وزدەرى ورەسكەل بۇزادى. جاقىندا قر باس پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى يوگان مەركەل ازاماتتار جەكە نارازىلىعى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلمايدى دەسە http://www.31.kz/video/show/id/736/show/ib, قالالىق پروكۋرورلار استانالىق ازاماتتاردىڭ «پروتون» زىمىرانىن ۇشىرۋدى توقتاتۋىن تالاپ ەتكەن جەكە نارازىلىقتارى ءۇشىن ازاماتتاردى ايىپتى دەپ تاۋىپ، جاۋاپقا تارتۋعا قول جەتكىزدى.

كونستيتۋتسيانىڭ 1-بابىندا مەملەكەتتىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى - ادام جانە ادامنىڭ ءومiرi دەپ بەلگىلەنگەن. ال 15-باپتا «اركiمنiڭ ءومiر سۇرۋگە قۇقىعى بار. ەشكىمنىڭ ءوز بەتىنشە ادام ءومىرىن قيۋعا حاقىسى جوق» دەپ جازىلعان. بۇل ماسەلەدە جاڭاوزەن وقيعاسىن، اتىراۋداعى، الماتىداعى، الماتى وبلىسىنداعى تەرروريستەر مەن ءدىني ەكسترەميستەر  http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B7%D0%BC_%D0%B2_%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5 دەپ  تانىلعان ازاماتتاردىڭ قىلمىسى دالەلدەنبەستەن جويىلعانىن ەسكە تۇسىرسەك تە جەتكىلىكتى.

  كونستيتۋتسيامىزدىڭ 1-بابىندا مەملەكەتتىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى - ادامداردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى ەكەنى كورسەتىلگەن. سونداي-اق، ونىڭ 12-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا كونستيتۋتسياعا سايكەس ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تانىلادى جانە ولارعا كەپiلدiك بەرiلەدi» دەپ ناقتى كورسەتىلگەن. سوعان قاراماستان كۇندەلىكتى ومىردە ادامداردىڭ نەگىزگى كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى ءجيى بۇزىلىپ جاتادى.

كونستيتۋتسيا بويىنشا اركiمنiڭ ءوز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن سوت ارقىلى قورعاۋىنا قۇقىعى بار. الايدا سوت جۇيەسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلىپ، سوت جۇيەسىندەگى جەمقورلىق اۋىزدىقتالىپ، سوت ادىلدىگى ورنامايىنشا، بۇل قۇقىقتىڭ تولىققاندى قورعالۋى مۇمكىن ەمەس.

ءبىزدىڭ «زايىرلى» مەملەكەتىمىزدە ءدىني كەمسىتۋشىلىكتەرگە جول بەرىلىپ، ءدىني كوزقاراسىنا قاراماستان ساقال قويعان، قىسقا شالبار كيگەن ازاماتتارعا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تاراپىنان قىسىم جاسالاتىنى دا وتىرىك ەمەس.

كونستيتۋتسيا بويىنشا اركiم ءوزiنiڭ جەكە باسىنىڭ بوستاندىعىنا،  جەكە قادiر-قاسيەتiنە قول سۇقتىرماۋعا، اركىمنىڭ جەكە ومiرiنە قول سۇعىلماۋىنا، ءوزiنiڭ جانە وتباسىنىڭ قۇپياسى بولۋىنا، ار-نامىسى مەن ابىرويلى اتىنىڭ قورعالۋىنا، اركiم ءوزiنiڭ قاي ۇلتقا، قاي پارتياعا جانە قاي دiنگە جاتاتىنىن ءوزi انىقتاۋعا جانە ونى كورسەتۋ-كورسەتپەۋگە، ەركىن سويلەۋگە، شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا، ءوز ەلىندە ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋعا، دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا  قۇقىعى بار جانە ار-وجدان بوستاندىعىنا، بiرلەسۋ بوستاندىعىنا، ەڭبەك ەتۋ بوستاندىعىنا تاعى باسقا قۇقىقتار مەن بوستاندىقتارعا يە. وكىنىشكە قاراي وسى قۇقىقتار مەن بوستاندىقتار ءاردايىم، كۇندەلىكتى ومىردە ورىندالا بەرمەيدى. بۇل – قوعامدا ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەردىڭ، نارازىلىقتاردىڭ تۋىنا مۇرىندىق بولۋدا.

بۇگىن كونستيتۋتسيا تۋرالى، ناقتىراق ايتساق ونىڭ ءبىر عانا بابىنان تۋىندايتىن ماسەلەلەردى ءسوز ەتتىك. الداعى ۋاقىتتا كونستيتۋتسيا تۋرالى، پرەزيدەنت پەن پرەزيدەنتتىك بيلىك، بيلىكتىڭ تارماقتارى مەن ولاردىڭ قۇقىق-مىندەتتەرى، قۇزىرەتتەرى تۋرالى ءسوز ەتەتىن بولامىز. 

(جالعاسى بار)

ماقسات ءىلياسۇلى، زاڭگەر، قازاق ۇلتتىق كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى.

Abai.kz