جاراتقاننىڭ قۇلىسىڭ،
جاعاتۇعىن ەبىن تاپ!
شاكارىم

جاراتقاننىڭ قۇلىسىڭ،
جاعاتۇعىن ەبىن تاپ!
شاكارىم

اۋانىڭ لاستانۋى، اس-اۋقات ساپاسىنىڭ ناشارلاۋى، اۋىر جۇمىس، سارىۋايىم تاعىسىن تاعى ماسەلەلەر ادام ءومىرىنىڭ قىسقارۋىنا سەبەپ دەپ ءجۇرمىز. بىراق، عالىمدار سوڭعى جىلدارى باسقاشا تۇجىرىم ايتادى.
زەرتتەۋلەر ناتيجەسى بويىنشا، ادام اجالىن ەرتە شاقىراتىن نەگىزگى فاكتور – جالعىزدىق بولىپ شىققان. امەريكاندىق پسيحولوگتاردىڭ ساراپتاۋىنشا جالعىزدىق دەرتى اپتال ازاماتتىڭ ەڭ از دەگەندە 10 جىلىن قيىپ تۇسەدى ەكەن.
ايەلدەردە بۇل دەرت ەكىنشى ورىندا. نازىك جاندىلار ەڭ ءبىرىنشى جۇرەك اۋرۋىنان، سوسىن بارىپ جالعىزدىقتان جاپا شەگىپ، ومىردەن ەرتە وزاتىن بولىپ شىقتى. جەر بەتىندە حالىق سانى كوبەيگەندە ادامزاتتىڭ جالعىزدىقتان جاپا شەككەنى تۇسىنىكسىز سەكىلدى. مەديتسينا عالىمدارى ءار ءتۇرلى اۋرۋلاردى ابدەن زەرتتەپ: «ەم قونبايتىن كوپ اۋرۋدىڭ باستى سەبەبى – جالعىزدىق پەن تۇيىقتىق» دەپ توقتادى. دانيانىڭ ءبىر توپ ماماندارى بۇل پروبلەماعا ءمان بەرىپ، ورحۋس قالاسىنىڭ تۇرعىندارىن ەكى جىل باقىلاۋعا العان. ولارعا جان-جاقتى زەرتتەۋ جاسايدى. بالا-شاعا، اعايىن-تۋىسىمەن ارالاسىپ تۇراتىن كوپشىلدەرمەن سالىستىرعاندا، جالعىزباستىلار جۇرەك اۋرۋلارىمەن ەكى ەسە كوپ اۋىراتىن بولدى. ونىڭ ۇستىنە جالعىزداردىڭ اۋرۋى كوپ جاعدايدا تەز اسقىنىپ، ەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى.
انگليانىڭ عالىمدارى دا بۇل ماسەلەنى نازاردان تىس قالدىرمادى. ولار جەكە-دارا تۇرا بەرەتىن 10 مىڭ وتانداسىن ۇزاق مەرزىم باقىلاۋعا الدى. ەرلى-زايىپتىلارمەن سالىستىرعاندا سۇربويداقتار مەن اجىراسىپ جالعىز قالعانداردىڭ ءولىمى 10% وسكەنى انىق بولدى. ايەل زاتىندا بۇل كورسەتكىش ەكى ەسە تومەن. سوندا دا جالعىزدىقتىڭ زاردابى كورىنىپ-اق تۇر. سەبەبى، زەرتتەلگەن پاتسيەنتتەردىڭ جاستارى 30-40-تىڭ اراسىندا. ورتا جاستاعى جالعىزباستىلار اتى جامان اۋرۋعا تەز شالدىعىپ، ومىردەن مەزگىلسىز وتۋگە ءماجبۇر. قارتتارعا قاراساق، وندا دا سول كورسەتكىش. جاسى 80-نەن اسقان جالعىز باستى قارت، قاۋقىلداساتىن كەمپىرى بار شالمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە تەز الجيدى. بىرنەشە مەملەكەتتىڭ ءىرى قالالارىندا وتىرعان بىرنەشە عىلىمي توپ جالعىزدىقتىڭ زاردابىن بارىنشا تەكسەرۋگە كىرىستى. ورتاق قورىتىندى بارىندە بىردەي. جالعىزدىق دەرتى اسقىنعاندا ادامنىڭ جانى دا، ءتانى دە جىلدام كۇيرەگەن. ءبىرىنشى قاۋىپتى دەرت جۇرەك اۋرۋى، سوسىن جۇقپالى اۋرۋلار، ياعني ولاردىڭ يممۋندى جۇيەسى وتە ءالسىز. ارى قاراي مىناداي رەتپەن كەتە بەرەدى. مي اۋرۋلارى تەز اسقىنىپ، اسقازانعا جارا تەز شىعادى. قاتەرلى ىسىكتەر دە جالعىزدارعا ءۇيىر. «وتباسىلىق ءومىردىڭ دەنساۋلىققا مۇنشالىقتى قاتتى اسەر ەتۋى نەدەن؟» دەپ عالىمدار تاڭ قالادى. قايسىبىر ماماندار بىلايشا جاۋاپ بەرەدى: البەتتە، سۇربويداققا كىم ۋاقتىلى تاماق بەرىپ كۇتسىن؟ اس ءىشۋ ءتارتىبى بۇزىلعان سوڭ، اس قورىتۋ جۇيەسى دە بۇزىلادى. سوعان سايكەس اۋرۋ دا اسقىنادى. كۇيزەلىستەرىن ەشكىممەن بولىسپەيتىن بولعاندىقتان ۋايىم مەن قايعى سىرتقا شىقپايدى. سارى ۋايىم بوپ ىشكە تۇسكەندە جۇيكە تالشىقتارى توزىپ كەتەدى. ەڭ جامانى ولار ەشقاشان اۋرۋلارىنا ءمان بەرىپ، دەر كەزىندە دارىگەرگە قارالمايدى. «بارىپ قارالشى» دەپ، قاجاپ، قايراپ وتىراتىن ايەلى جوق. كۇندەردىڭ كۇنى جۇرەك شانشىپ، شالقاسىنان تۇسكەندە جەدەل-جاردەم شاقىراتىن ادام تابىلمايدى. ارينە، مۇنداي فاكتىلەردى ەلدىڭ ءبارى بىلەدى. بىراق ەسكەرۋگە ءتيىستى باسقا دا نارسەلەر بار. مىسالعا، تەز الجىعان قارتتاردى زەرتتەگەندە ەكى ءتۇرلى سەبەپ بايقالدى. ءبىرىنشى، الەۋمەتتىك جالعىزدىق، ەكىنشى، پسيحولوگيالىق جالعىزدىق. جاسى كەلگەن ەگدە كىسى بالا-شاعاسىنىڭ ورتاسىندا وتىرسا دا، اقىلى تەز ارادا شاۋ تارتىپ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتى شاپشاڭ السىرەگەن. ۇيدەگى تۋما-تۋىسى، بالا-شاعا، نەمەرەسى قارتقا كوڭىل ءبولىپ، اڭگىمەسىن ىقىلاسپەن تىڭداماعان. سونىڭ كەسىرىنەن كوپ ىشىندە ءجۇرىپ-اق، قارتتىڭ جانى وقشاۋلانىپ جالعىز قالعان. جىلى قاباق، ءتاتتى كوڭىل بولىنبەگەن سوڭ ىشتەي تۇيىقتالعان اتا، اجەلەر رۋحاني كۇيرەگەن. ورحۋستىڭ ەل-جۇرتىن باقىلاعان عالىمدار زەرتتەۋ قورىتىندىسىن العان سوڭ ناتيجەنى ناقتىلاي ءتۇسۋ ءۇشىن مايمىلدارعا قوسىمشا تاعى دا تاجىربيە جاسايدى. ءبىر مايمىلدىڭ جالعىز ءوزىن تەمىر تورعا قاماپ، اس-اۋقاتپەن جاقسىلاپ باپتايدى. ەكىنشى توردا ونىڭ جاقىن تۋىستارى توپ بولىپ ءومىر ءسۇردى. اس-اۋقات ەكى جاققا بىردەي بەرىلىپ، كۇتىمنەن كەندە بولمادى. بەلگىلى ءبىر مەرزىمنەن سوڭ جالعىز مايمىلدىڭ دەنساۋلىعى السىرەپ، اۋرۋشاڭ بوپ قالدى.
امەريكانىڭ مەديتسينا تاريحىندا «پەنسيلۆانيا پارادوكسى» نەمەسە «روزەتو قۇبىلىسى» دەگەن قىزىق تەرمين بار. پەنسيلۆانيا شتاتىندا روزەتو دەگەن كىشكەنتاي عانا قالاشىق بولعان. 1960 جىلى وندا بار جوعى 1600 تۇرعىن بار ەدى. بۇل قالانىڭ ءدال قاسىندا بانگور دەگەن جانە ءبىر قالا تۇردى. ەكى قالانى تۇرعىندارى دا سىرقاتتانسا، ورتاق ءبىر اۋرۋحاناعا قارالاتىن. دارىگەرلەر بانگور حالقىنىڭ روزەتومەن سالىستىرعاندا اۋرۋحاناعا جۇرەك اۋرۋمەن ءجيى كەلەتىنىن بايقايدى. بۇل قۇبىلىسقا ءمان بەرگەن ماماندار ەكى قالانىڭ دا ءىشىپ-جەيتىن تاماق راتسيوندارىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن تۇگەل سالىستىرىپ زەرتتەيدى. ايىرماشالىق جوقتىڭ قاسى. اقىرى سەبەبىن تاپقانداي بولدى. روزەتو قالاشىعىندا وڭتۇستىك يتاليادان اۋىپ كەلگەن يتالياندىق ەميگرانتتار تۇراتىن. ولار امەريكاعا كوشىپ كەلگەندە ءبىر قالاعا تۇگەل قونىستانىپ، اتا-جۇرتتاعى سالت-داستۇرلەرىن ساقتاپ قالعان. يتالياندىقتار ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا بىرنەشە وتباسى بىرلەسىپ تۇرا بەرەدى. بارلىق ءۇيدى تاجىربيەلى اقساقالدار باسقارادى. قۇلشىلىق قىلىپ، شوقىناتىن شىركەۋلەرى دە بىردەي. يتالياندىقتار ءارتۇرلى ۇستالىق دۇكەندەر، اسحانالار اشىپ، تۋما-تۋىستارىمەن بيزنەس جاساۋعا بەيىم. روزەتونىڭ كەز-كەلگەن تۇرعىنى قالانىڭ بارلىق بۇرىشىندا بۇرىنعى اۋىلىندا جۇرگەندەي جۇرە بەرەتىن. بارلىق ءۇيدىڭ مۇشەسى ءبىرىن-ءبىرى جاقسى تانيدى. شاقىرماسا دا كوپ ۇيگە كىرىپ، ءشاي ءىشىپ، اڭگىمە سوعاتىن مۇمكىندىگى مول بولعان. بانگور قالاسىنا الەمنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن كەلگەن ءار ءتۇرلى ۇلتتار مەن ناسىلدەر جايعاسىپتى. دىندەرى دە، سالت-داستۇرلەرى دە، كوزعاراستارى دا ءبىر-بىرىنەن بولەك، بوتەن. بانگورلىقتار ءبىرىن-ءبىرى تانىماعاسىن جەكە-دارا تۇيىق ءومىر كەشۋگە ءماجبۇر بولعان. اقتارىلىپ اڭگىمە ايتىپ، سىر بولىسەتىن ادام بولماعاندىقتان بانگور حالقى جۇرەك اۋرۋىنا ەرتە شالدىققان.
مۇنداي قورىتىندىمەن 20 جىلدان كەيىن كەيبىرەۋلەر كەلىسپەپتى. سكەپتيكتەر: «بالكىم ماسەلە ارالاس-قۇرالاس ەت-جاقىن تۋىستىقتا ەمەس، يتالياندىقتاردىڭ گەنىندە نە بولماسا، جەيتىن اس-اۋقاتىنىڭ قۇرامىنا بايلانىستى شىعار» دەپ ءشۇبا قىلعان. قايتا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا ارادا 20 جىل وتسە دە، ولاردىڭ گەنى دە، جەيتىن تاماعى دا اناۋ ايتقانداي وزگەرە قويماعان. ەسەسىنە قالانىڭ بەت-بەينەسى وزگەردى. قالاشىق دامىپ، ءداۋ قالاعا اينالدى. بايلار ءزاۋلىم سارايلار سالىپ، اۋلاسىن تاس قامالمەن قورشادى. قۋىقتاي پاتەرلەردە ەشكىممەن ارالاسپاي تۇرا بەرۋ ادەتكە اينالدى. قىسقاسى ءبىرىن-ءبىرى تانىماعاسىن سىيلاسپايتىن، سىرلاسپايتىن تۋىستار دا كوبەيدى. قازىر ولاردىڭ دەنساۋلىقتارى بۇرىنعىداي مىقتى ەمەس. ءبىر زاماندا بۇل اۋىلعا جولامايتىن اتى جامان اۋرۋلار بۇل كۇندەرى ولاردى شىرماپ العان. وسىنداي بۇلتارتپاس ايعاقتار جالعىزدىقتىڭ ادام ومىرىنە اراق، تەمەكىدەن دە اسىپ تۇسەتىن زاردابى بار ەكەندىگىن جاقسىلاپ دالەلدەدى.
تۇيىقتىق پەن جالعىزدىقتىڭ زاردابىن جاپوندار دا بايقادى. پوپ- مادەنيەت پەن تەحنولوگيا دامىعان سوڭ ءوز قىزىعىن ءوزى عانا تاماشالايتىن ءوزىمشىل جاستار قامىستاي قاپتاعان. اتا-اناسىمەن بىرگە وتىرىپ تاماق ىشپەي بولمەسىنە كىرىپ الىپ، كولا ءىشىپ، مۋزىكا تىڭداپ جاتا بەرەتىن ەسالاڭدار وتباسىنىڭ شىرقىن بۇزدى. ۇيدەگى ۇلكەندەردىڭ كوڭىل-كۇيلەرى كۇرت ناشارلاپ، جۇيكەلەرى سىر بەرىپ باستادى. وتباسى بەرەكەسىنىڭ ىدىراعانى انىق بولعان سوڭ جاپوننىڭ زيالى جۇرتى دابىل قاعىپ، ەلدىڭ نازارىن اۋداردى. بولمەسىنە كىرىپ كەتىپ، جەكە-دارا جاتىپ الۋعا ىڭعايلى قۋىس پاتەرلەردى جاپوندار سىناۋعا كوشتى. ءتىپتى، بۇل ماسەلە ۇلتتىق دەڭگەيدە تالقىلانىپ، تەلەديداردا «بولەكتەنىپ، بوتەندەنۋدەن قالاي قۇتىلۋعا بولادى؟» دەگەن تاقىرىپتا ماسەلە كوتەرىلدى. جاپوندار ارحيتەكتورلاردى ءۇيدى جاڭاشا سوعۋعا ۇگىتتەدى. ەندى تاماق ىشەتىن ورتاق بولمە مىندەتتى تۇردە ورتادا بولسىن. بالا-شاعانىڭ قاي بولمەدە، نە ىستەپ جاتقانى بارىنە كورىنىپ، ءبىلىنىپ تۇرسىن دەپ تالاپ قويدى. ارينە، بۇنىڭ ءبارى جالعىزدىقتىڭ «الەۋمەتتىك» ءتۇرىن جەڭىلدەتكەنىمەن، «پسيحولوگيالىق جالعىزدىقتى» جويا الماسى انىق.
بۇل پروبلەما قارتى بار بارلىق ۇيگە ءتان. ادام قارتايعان سوڭ جاس بۋىنمەن ورتاق اڭگىمە تابا الماي قينالادى. شال ادام وتىرعان جەرىندە جاس كەزىندە كورگەن ازابى مەن تارتقان قورلىعىن ايتىپ ەلدى مەزى قىلادى. اعىل-تەگىل مولشىلىق زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جاستارعا بۇنداي تاريح قىزىق ەمەس. اڭگىمەسى تىڭدالماعان قارت ادام كۇن وتكەن سايىن قامىعىپ، وقشاۋلانا تۇسەدى.
بۇل فاكتىلەردى وقىپ شىعىپ: «قۇدايعا شۇكىر، قازاقپىز! قارتايعاندا جالعىز قالىپ، زارداپ تارتپاسپىز. قازاقتىڭ باۋىرمالدىعى امان بولسىن» دەپ توقمەيىلسۋگە ءالى ەرتە. سەبەبى، «پسيحولوگيالىق جالعىزدىق» اڭگىمەسى قىزىقسىز، وتكەن ومىرىندە ءىلىپ الار عيبراتى جوق كەز-كەلگەن ءىشى قۋىس ادامدى شىرماۋىقتاي شىرمايدى. وعان جاس تا، كارى دە ۇرىنا بەرەدى. قازىر كەز-كەلگەن ۇجىمدا بارىمەن بىردەي سىيلاسىپ، سىيىسىپ جۇمىس ىستەۋ وتە قيىن. سەبەبى، ميدى ۋلايتىن ءسانتۇرلى يدەيالار مەن دىندەر قوعامدا شامادان تىس كوبەيگەن. تامىر-تانىسپەن ورتاق تاقىرىپ تاۋىپ، اقتارىلا اڭگىمەلەسۋ بۇل كۇندەرى كۇردەلى پروبلەماعا اينالعانى انىق. كوپ جاعدايدا پىكىر قايشىلىعىنان ۇجىمدا وت شىعىپ، ارىپتەستەر ءبىر-بىرىمەن جانجالداسىپ قالادى. ءبىر، ەكى رەت اۋزى كۇيگەندەر جۇمىستا ەشكىممەن اشىلىپ سويلەسپەۋگە بەكىنىپ الادى. وندايلار باستىقتىڭ كوڭىلىنە قاراپ، شەفتىڭ سۋبەكتيۆتى كوزعاراسىن جاعىمپازدانىپ جاقتاي بەرەتىن رۋحاني دەرتكە شالدىعادى. ەمدەلمەسە وسى اۋرۋى اسقىنىپ، قوعامدا قيسىق قالىپتاسقان ستاندارتتى پىكىرلەردى ويلانباستان ماقۇلداي بەرەتىن دەلقۇلىعا اينالادى. مىسالى: «مىنا زاماندا اقشاڭ بولماسا ادام ەمەسسىڭ»، «ديپلومى جوق ادامعا بولاشاق جوق»، «باسپاناڭ بولماسا، باقىتتى ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىنسىز»، «شەتەلدە ءبارى كۇشتى دەيدى عوي» دەگەن سەكىلدى شولاق ويلار كەۋدەگە ءبىرجولا ورنىعادى. ءبىر جۇمىسقا كىرىپ الىپ، ءومىر باقي وسىنداي جالعان پىكىرلەرمەن باس شۇلعىپ قانا وتىرا بەرەتىن قىزمەتكەرلەر ءتۇپتىڭ-تۇبىندە «جالعىزدىقتىڭ» تۇتقىنى بولادى.
زامان وزگەرىپ، قوعامداعى قۇندىلىقتار مەن يدەيالار جاڭارعاندا دا ولار ەشكىمگە قىزىقسىز، كەرەكسىز پەندەگە اينالىپ كەتەدى. «جالعىزدىق دەرتىنىڭ» ۋ، زاھارى سول كەزدە جانعا قاتتى باتادى. «بۇلاي بولسا، جالعىزدىقتى جەڭۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن» دەپ، سالىڭىز سۋعا كەتپەسىن. بۇل بالەدەن قۇتىلۋدىڭ جولى – ار عىلىمى. ماڭگىلىك جولداس بولاتىن دوستاردى تۋىستىق، جەرلەستىك بەلگىلەرىنە، دارەجەسىنە ەمەس، تازا جۇرەگىنە قاراپ تاڭداعان دۇرىس. سوندا عانا سىرلاسىپ، سويلەسەتىن ادام اينالاڭدا مول بولادى. سونداي-اق، اللا تاعالانى وتە كوپ ەسكە الۋ كەرەك. حاديستە: «ءبىر قۇلىم ەرنىن جىبىرلاتىپ، مەنى زىكىر ەتىپ ەسكە السا، مەن ول قۇلىممەن بىرگە بولامىن» دەگەن. ۇلىق اللاعا مولشەرسىز كوپ زىكىر ايتىپ، حازرەتى مۇحاممەد پايعامبارعا (س.ع.ۋ.) وتە كوپ سالاۋات ايتاتىن ادامنىڭ تازا رۋحى بۇل پانيدەن جالىعىپ، جۇرەكتەگى وي بۇلاعىن كۇنا مەن كۇماننىڭ كىرىنەن ارشىپ الادى. اقجۇرەك ادام ءۇشىن جەكە وتىرىپ تا وڭاشا قۇلشىلىق ەتۋ وتە پايدالى. يسلامدا: «قيلۋەت، جەر استى مەشىتى، ءشىلحانا» دەگەن تۇسىنىكتەر بار. بۇل – كوڭىلىندە الاڭى كوبەيىپ، اللادان الشاقتاپ بارا جاتقان پەندەنى اللامەن دوستاستىراتىن رۋحاني ءتاسىل.
ولاي بولسا، ءسىز دە قاپى قالماڭىز. مۇمكىندىگىڭىز بولسا بولەكتەنىپ، بوتەندەنىپ ءومىر سۇرگەندى جاقسى كورەتىن ادەتىڭىزدەن ارىلىڭىز. تازا جۇرەكتى ادامداردى ىزدەپ تابىڭىز. «ىزدەگەن – جەتەدى مۇراتقا» دەگەن ءسوز بار قازاقتا. اللامەن سىرلاساتىن رۋحاني ورتانى تابۋعا كۇش سالىڭىز. ولاي بولماعان جاعدايدا سارىۋايىمعا سالاتىن جالعىزدىق دەرتى كەز-كەلگەن ساتتە اسقىنۋعا دايىن تۇر!

سانجار كەرىمباي، ءدىنتانۋشى
«ءۇش قيان» گازەتى 1 مامىر 2009 جىل 
http://ushkiyan.kz/