اڭگىمەنى توتەسىنەن باستايىق.

ءبىر كەزدە ساميۋەل حاتتيگتون: پەتر پاتشا رەسەيدى ەۋروپانىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدىرۋدا زور تابىستارعا جەتتى دەگەن ەكەن. ءبىز قازىر ازات ەل اتانعان قازاق ەلىن (كازاحستان ەمەس!) رەسەيدىڭ دە،  ەۋروپانىڭ دا ورتاق ءبىر بولىگىنە اينالدىرىپ بارامىز با دەپ قورقامىز.

اڭگىمەنى توتەسىنەن باستايىق.

ءبىر كەزدە ساميۋەل حاتتيگتون: پەتر پاتشا رەسەيدى ەۋروپانىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدىرۋدا زور تابىستارعا جەتتى دەگەن ەكەن. ءبىز قازىر ازات ەل اتانعان قازاق ەلىن (كازاحستان ەمەس!) رەسەيدىڭ دە،  ەۋروپانىڭ دا ورتاق ءبىر بولىگىنە اينالدىرىپ بارامىز با دەپ قورقامىز.

بۇگىندە تاۋەلدى ەل،  وتار ەل دەپ اتالاتىن ەل جەر بەتىندە جوق. ءبارى تاۋەلسىز، ءبارى ازات، ءبارى وتارسىزدانعان. تەك قازاقتار عانا ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرىن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ارقاسىندا، تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ باستايدى. اسىرەسە، ازاتتىق، تاۋەلسىزدىك الدىق دەگەندى ايتۋعا الدەنەدەن جۇرەكسىنگەن ءبىزدىڭ باسشىلار العاشقى كەزدە «ەگەمەندىك» دەگەن ءسوزدى ويلاپ تاپقىزعانىنا-اق كۇلكىڭ كەلەدى. ول ءسوزدى  قانداي وكىمەت كەلسە دە سولاردىڭ كورپەسىنىڭ استىنان تابىلاتىن جادىگوي جانتىق اقساقالسىماقتار ويلاپ تاپتى. ءبىز  سول كەزدە سولارعا قاراپ كۇلدىك. ايانىشتى كۇلكى! مەيلى، جەر بەتىندەگى ەڭ تاۋەلسىز، ەڭ ازات، ەڭ «ەگەمەندى» ەل ءوز اتىن ورىسشاعا بەيىمدەپ كازاحستان دەپ جازاتىن ءبىزدىڭ ەل عانا دەيىكشى. ولاي دەيىن دەسەڭ، تاريحي جاعىنان دا، حالقىنىڭ سانى جاعىنان دا الىپ قاراعاندا  بۇل ەلدىڭ  جەرگىلىكتى قازاق دەگەن ۇلتى سول تاۋەلسىزدىك الدىم دەپ شۋىلداعان 23 جىلدان  بەرى نە تاريحي، نە تىلدىك، نە مادەني، نە سالت-داستۇرلىك، نە باسقا دا بىردە-ءبىر ۇلتتىق قۇندىلىعىن قالپىنا كەلتىرگەن جوق، كەلتىرۋدى ويلاعان دا جوق. ويلايتىن ءتۇرى دە كورىنبەيدى. ويتپەك تۇگىل، سوڭعى كەزدەرى ءباسپاسوز، تەلەارنا ارقىلى ايتىلىپ جاتقان سوزدەرگە قۇلاق تۇرسەك، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق تاعام تۇرلەرىنەن، ويۋ-ورنەكتەرىنەن، كيىز ءۇيى مەن قازى-قارتا، جال-جايا، قىمىز، شۇبات، ىرىمشىگىنىڭ ءوزىن ءتىپتى، تازىسى مەن توبەتىنە شەيىن يزرايل مەن گەرمانيادان باستاپ وزگە ەلدەر مەن وزگە ۇلتتار ۇلەستىرىپ العان كورىنەدى. بۇكىل التى الەمدەگى يسلام ەلدەرىن تەرروريست، ەكسترەميست اتاندىرۋ «جۇمىسىن» اياقتاپ بولىپ قالعان ءيزرايلدى ايتاسىز-اۋ، كسرو تاراپ، ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرىپ العان قاي رەسپۋبليكاعا قاراساڭ دا سول رەسپۋبليكانى قۇرىپ وتىرعان بايىرعى جەرگىلىكتى ۇلت سول ەلدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىن (دياسپورالاردى) ءوز قۇرامىنا ءسىڭىرىپ، جەرگىلىكتى ۇلت تىلىندە سويلەيتىن، جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ سالت-ءداستۇرىن، ءدىنىن قۇرمەتتەپ سول ۇلتتىڭ تىلىندە سويلەيتىن ءبىرتۇتاس حالىققا اينالدىرعانىن شىقپاعىر كوزىمىز كۇنىگە كورىپ-اق وتىر. ال ءبىر بەت قاعازعا بىرەسە كازاحستان، بىرەسە قازاقستان دەپ ەكى ءتۇرلى جازىلاتىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە شە؟ ءبىز ويتپەك تۇگىل سوڭعى 23 جىلدا ءوزىمىزدىڭ نەبىر ۇلتتىق بەلگىلەرىمىزدەن ايرىلىپ باراتقانىمىزعا جاڭا عانا بىرنەشە مىسال كەلتىردىك. قىسقاسى، ءبىزدىڭ بۇگىنگى ءار توي-دۋمانىمىزدان دا، قارالى جيىندارىمىزدان دا ءالى دە  وتارلىق بوداندىقتا جۇرگەنىمىز ءتىپتى، دەموكراتيامىزدىڭ ءوزى وتارلانۋشىعا بەرىلگەن دەموكراتيا ەكەنى كورىنەدى دە تۇرادى. ال مادەنيەتىمىز –رەزەرۆاتسيالىق مادەنيەت. ۇلتتى امان ساقتاۋدىڭ ەڭ باستى قۇرالى – ءتىل.ەل بولام دەگەن ەل ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىنىڭ تىلىنە زاڭدىق كۇش-قۋات بەرىپ قويادى. ال ءبىز ءويتۋدىڭ ورنىنا ەشبىر سوتسيولينگۆيستيكادا جوق ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەن  تەرميندى جاسادىق. بۇل–قازاق ءتىلىن كوگەرتپەۋ ءۇشىن ورىستار مەن ءورىستىلدى ءدۇبارالار ادەيى ويلاپ تاپقان جاۋىزدىق تەرمين! ەگەر قازاق باسشىلارى قۇداي بار ەكەنىنە سەنەتىنى، ودان قورقاتىنى، ەگەر وزدەرىنىڭ جەردەگى «قۇدايلارى» اركىمنىڭ ۋاقىتشا قۋىرشاعى عانا ەكەنىن مويىندايتىنى راس بولسا، وسى ۇشتىلدىلىك دەگەندى ايتۋعا دا اۋزى بارماس ەدى. ءوزىڭىز قاراڭىزشى: قازاقستاندا تۇراتىن سلاۆيان تەكتەس ۇلتتار  ءبىر عانا تىلدە –ورىسشا سويلەيدى. تەك قازاقتار عانا ءۇشتىلدى، ياعني، اعورقاز (اعىلشىن-ورىس-قازاق) ءتىلدى. ءبۇتىن ءبىر ەلدىڭ جەراستى، جەرۇستى بايلىعىن توگىپ-شاشىپ سونى دۇنيەجۇزىندەگى مەملەكەتتەرگە ساتىپ تا، تەگىن دە ۇلەستىرىپ جەكە ەسەپشوتىنا ەسەپسىز، ءتىپتى، سان جەتپەيتىن بايلىق جيناپ، ونىسىن «الدىمىزدا الدەقانداي زامان بار» دەپ شەتەل بانكىلەرىنە سالىپ ويىنا كەلگەن ويرانىن سالىپ جۇرگەن ادامدا ەس بولا ما؟ ارينە، بولمايدى. اۋ، ەسى بار ادام ورىس ءتىلى –رەسمي ءتىل، قازاق ءتىلى –مەملەكەتتىك ءتىل دەيدى مە؟ بۇل ەلىرۋ عوي! ويتكەنى، قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولا تۇرا رەسمي ءتىل بولا المايدى دەۋ ەلىرۋ ەمەس پە؟  سەبەبى، مەملەكەتتىك ءتىلى رەسمي ەمەس مەملەكەتتىڭ ءوزى دە رەسمي مەملەكەت بولا المايدى عوي. بابالارىمىز «ورىس ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى» دەگەن ەكەن سول سياقتى ءبىزدىڭ شونجارلار دا...

         بىزبەن كورشىلەس ءتىلى، ءدىنى ءبىر ەلدەر ءتىل ماسەلەسىن ازاتتىق العان كۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق شەشىپ، بۇكىل ءىس قاعازدارىن، بۇكىل تەلەارنالارى مەن ءباسپاسوزىن مەمتىلگە كوشىرىپ، قازىر ءاربىر مەيرامىن دا،  ۇلتتىق كيىمىن دە، ۇلتتىق تاعامدارىن دا، ۇلتتىق ويىندارى مەن جەر-سۋ اتاۋلارىن دا، ۇلتتىق ونەرى مەن مادەنيەتىن دە ءان-كۇيىمەن بىرگە توي-تومالاعىندا  ۇلتتىق يدەولوگياعا اينالدىرىپ الدى.

         ال قازەكەم  ۇزاق ۋاقىت رەسەيدىڭ تاعىلىق ساياساتىنىڭ تابانىندا تاپتالعان مادەنيەتىن، ءولى-تىرىگە جاسايتىن ءجون-جورالعىسىنا شەيىن ميداي ارالاس اعورقاز (اعىلشىن-ورىس-قازاق) بىرنارسەگە اينالدىردى. وسىنىڭ ءبارى ءوز ەلىڭدە ءوز ءتىلىڭنىڭ قادىرسىز، قۇرمەتسىز بولىپ، تەك ورىسشانىڭ اۋدارماسىنا اينالىپ بولعانىنىڭ كەسىرى ەكەنىن، قازاقتىڭ باسىنا تونگەن قاي اۋىرتپالىقتىڭ دا  سەبەبى مەن سالدارى تىلگە كەلىپ تىرەلەتىنىن جوعارىداعىلار بىزدەن دە جاقسى بىلەدى. اتتەڭ، قازاقتىڭ ۇلتتىق ۋايىمىنىڭ قۇنى كوك تيىن بولىپ،  ايتقان زار-مۇڭى  ءوز ەلىندە جەلگە ۇشىپ جاتقاسىن امال نە؟ باج ەتكىشتەر باج ەتە بەرسىن، بىراق قازاقتىڭ باسقا مۇڭ-مۇددەسىن ايتپاعاندا  ءتىل ماسەلەسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا قازاقستاندا تۇراتىن ورىس دەپ اتالاتىن ءبىر-اق ۇلت وكىلدەرى قارسى. قازاق تىلىنە ورىستىڭ ءبارى قارسى ەمەس، بىراق قازاق تىلىنە قارسىلاردىڭ ءبارى ورىستار. ارجاعىن ءوزىڭىز تۇسىنە بەرىڭىز. ال ۇيعىر، وزبەك، تاتار، ءازىربايجان، باشقۇرت، تاجىك، تۇرىك سياقتى باۋىرلارىمىزدىڭ بىردە-ءبىرى قازاققا بولماسىن دەمەيدى. قازاقستان حالقىنىڭ 80 پايىزعا جۋىق وسى تۇركىتەكتەس باۋىرلارىمىز. ەندەشە، قازاقستان شونجارلارى قالعان 20 پايىز سلاۆيانداردىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ نەگە كوزى ويناقتاپ، الاق-جۇلاق ەتەتىنى  ميعا قونبايتىن نارسە. ءيا، تىلىنەن ايرىلعان، ايرىلماسا ءوز ءتىلىن ورىسشادان اۋدارمالاپ-توڭكەرمەلەپ سويلەيتىن حالىق بىرتە-بىرتە بۇكىل ۇلتتىق ءۇردىس-داستۇرىنەن، ادەت-عۇرپىنان، ءتىپتى دىنىنەن، ءدىني ءجون-جورالعىسىنان ايرىلادى ەكەن. ءبىر عانا مىسال: قازىر كوشەلەردە، «پامياتنيكي»، «ەسكەرتكىشتەر» دەگەن ورقاز تىلدە (ورىسشا-قازاقشا!) جازعان جارنامالاردى ءجيى كورەتىن بولدىق. بۇگىنگى قازاق بايعۇستىڭ ءوزى دە، ءسوزى دە ورىسشانىڭ اۋدارماسىنا اينالىپ، ءدۇنيادان وتكەن اتا-اناسىنىڭ، باۋىرلارىنىڭ

قۇلپىتاسىن دا ورىسشا «پامياتنيكتەن» پەرەۆودتاپ»

«ەسكەرتكىش» دەپ اتاي باستاعانىنان-اق اڭعارا بەرىڭىز. رەنجىسەڭىز، رەنجي بەرىڭىز وسىنىڭ ءوزى-اق  ورىس نە ايتسا سونى قايتالاپ ايتىپ، ورىس نە ىستەسە سونى  ىستەيتىن قۇلمىنەز قانىمىزعا ابدەن ءسىڭىپ، ۇرپاعىمىزدان ۇرپاعىمىزعا جالعاسىپ بارا جاتقانىن اپ-انىق كورسەتىپ تۇر. ءيا، ازاتتىق دەگەن الديار تاقسىردىڭ اتىن ايتۋعا قورقىپ تاۋەلسىزدىك الدىق دەگەن ءسوزدى كۇنىگە سان مارتە قايتالايتىن قازەكەمنىڭ بۇكىل توي-تومالاعىنان باستاپ ولىكتى جەرلەۋ راسىمىنە شەيىن ورىسشا نەمەسە ەۋروپاشا وتەدى. بۇگىنگى قازەكەمنىڭ بۇل راسىمدەرى دە نە ۇلتتىق نە مۇسىلماندىق رۋحانيلىقتان جۇرداي! بۇل راسىمدەر-باستان-اياق «ورىسشا ءىشۋ»، گرۋزينشە، ارميانشا انەكدوت ارالاس توست كوتەرۋ، ورىسشا نە باتىسشا الاسۇرىپ بيلەۋ، ءسوزى ناۋقاس ادامنىڭ ساندىراعى، ءانى ءان دەۋگە كەلمەيتىن الدەنەلەردى اندەتۋ، ورىسشا تىلەك ايتۋ، ءسوز سويلەۋ عانا. بۇنى ءبىر اۋىز سوزبەن رەزەرۆاتسيا مادەنيەتى دەيدى. ال شىندىعىنا كەلسەك، ولىكتى جەرلەۋ كەزىندە ء«سوز سويلەۋدىڭ» ءوزى كاپىرلىك فيلوسوفياعا تولى كەلەدى. مۇنداي قارالى جيىن كەزىندە كەيبىر اقىندارىمىز لەپىرتىپ، لەكىتىپ سويلەيتىنىن دە كورىپ ءجۇرمىز.

         ارينە اراق-شاراپپەن، «الىپ-قويالىقپەن» ءوتىپ جاتقان توي-تومالاقتان اتا-ءداستۇر، يسلامي ءداستۇر ىزدەپ ءسوزدى كوبەيتپەي-اق قويالىق. تەك وسى كۇنى  اعورقاز دەگەن ءۇش تىلدە (اعىلشىن-ورىس-قازاق!) سويلەيتىن، قالاسا اعورقاز-قىتجاپقور دەگەن بىرنەشە تىلدە (اعىلشىن-ورىس-قازاق-قىتاي-جاپون-كورەي)  سويلەۋگە دايارلانىپ جاتقان قازاقتاردىڭ مارقۇم بولعان ادامدى و دۇنيەگە اتتاندىرۋ ءراسىمىنىڭ ءوزى ەرسىلىككە، ەلىكتەگىشتىككە، ءوز ءدىنىن سىيلامايتىن تۇستارعا تولى ەكەنىنە بىرەر ءسات كوز جۇگىرتىڭىزشى. و زاماندا بۇ زامان ادامدى جەرلەپ جاتىپ، ونىڭ مولاسىنىڭ باسىندا ولەڭ وقىعاندى قاي مۇسىلماننان كوردىڭىز. ءيا، ءدال سولاي! قازاقتار جەرلەۋ ءراسىمى كەزىندە مارقۇمعا ارناپ ولەڭ وقيدى. ول ولەڭنىڭ كوركەمدىك ساپاسى، سىرشىلدىعى تۋرالى ءسال كەيىنىرەك. ولىكتى جەرلەپ كەلگەن سوڭ جاماعات كەڭ جايىلعان داستارقانعا، ياعني، ۇستەلگە كەلىپ جايعاسادى. ول داستارقاندا ادامنىڭ وتىنەن باسقانىڭ ءبارى بار. قۇددى ۇيلەنۋ تويى دەرسىڭ. قالتاسى قالىڭ، كۇيلى-جايلى شاڭىراقتار سامالاداي جارقىراعان مەيرامحانالاردا، ورتاشالارى كافەلەردە وتكىزەدى. ابىروي بولعاندا، مولدا ايتەۋىر مارقۇمعا قۇران باعىشتايدى. ودان كەيىنگى «قىزىقتى» «جۇرگىزۋشى» دەپ اتالاتىن ادام باستايدى. قىزىق دەيتىن سەبەبىمىز، ەگەر قايتىس بولعان ادام جازۋشى نە اقىن بولسا توردەگى مولدا وتىرعان ۇستەلدىڭ جانىنا جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىر-ەكى باسشىسى مەن مەمسىيلىق لاۋرەاتى دەپ اتالاتىندار ىڭىرانىپ كەپ جايعاسادى. سوندا بۇل جەردە ولارعا مۇنداي قۇرمەت نە ءۇشىن كورسەتىلەدى دەپ ويلانىپ جاتقان دا ەشكىمدى كورمەيسىز. سول لاۋرەاتتاردىڭ ىشىندەگى اسىرەسە اقىن اتانعاندارىنىڭ ءبىرى بۇل اتاقتى اراعا قايتىس بولعان قارت پارتيزاندى سالىپ، ءبىرى نەشە جىل بويى وتە الماي قالعاننان سوڭ 7-8 اي عانا ءومىرىم قالدى، راكپىن دەپ، ەندى ءبىرى ول دا قايتا-قايتا وتە الماعاننان كەيىن «ولگەننەن سوڭ ءبىز دە الارمىز مەمسىيلىقتى» دەپ «جاس الاشقا» ماقالا جازىپ، قىسقاسى ار-نامىس، ۇيات، بەتتىڭ ارى دەگەندى بەلبەۋگە ءتۇيىپ جىلاپ-ەڭىرەپ العانىن سول جەردە وتىرعان قالىڭ قازاق جاقسى بىلەدى. ءبىر تاڭعالارلىعى  وسى ءبىر پلاستيلين لاۋرەاتتار ول اتاقتى الگىندەي ۇياتسىزدىق جولمەن الدىق-اۋ دەپ بەتتەرى شىمىرىكپەي ەل الدىنا  شىعىپ، كوسەمسىپ ءسوز سويلەپ، ولەڭ وقىپ تۇراتىنىن قايتەرسىڭ؟! سوندايدا ولارعا قاراپ وتىرىپ وسى ءبىزدىڭ بۇگىنگى قوعام ارسىزدار، نامىسسىزدار، الاياقتار قوعامىنا اينالىپ كەتكەن بە دەيسىڭ ىشتەي. سودان الگى جۇرگىزۋشى ء«سوز بەرۋدى» باستايدى. ارينە، باقيلىق بولعان پەندە تۋرالى وندايدا  تەك جاقسى لەبىز عانا ايتىلۋى ءتيىس. «جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق» جوق اسىعىس، اۋىزەكى ايتىلعاننان كەيىن ءسوز اراسىندا كەيبىرەۋلەر مارقۇمنىڭ كەي ساتتەگى ەرسى قىلىقتارىن اڭداماي اقتارا سالاتىنى دا ۇشىراسادى. ەكىنشىدەن، قاي نارسەنىڭ دە ەكى جاعى – جاقسىسى مەن جامانى، جارىعى مەن كولەڭكەسى، اعى مەن قاراسى قاتار جۇرەدى. مىنە،  سوندىقتاندا داستارقان باسىندا بىرەۋلەر جاپاتارماعاي مارقۇمدى جەرگە تيگىزبەي ماقتاپ، ءتىپتى، جوقتان-باردان قۇراستىرىپ سويلەپ تۇرعاندا ونىڭ شىن مانىندە قانداي ادام بولعانىن جاقسى بىلەتىندەر «پاۋ، مىناۋ مۇلدە بۇرمالاپ باسقاشا ايتىپ تۇر عوي» دەپ كۇڭكىلدەپ وتىرعانىن تالاي قۇلاعىمىز شالدى دا. ال ولىك شىققان ءۇي سوعان قۋانعانداي استا-توك ءراسۋا قىپ كول-كوسىر داستارحان جاساۋى يسلامدا دا، حريستياندا دا ۇلكەن كۇنا بوپ ەسەپتەلەدى. اتا-بابامىز و دۇنيەگە اتتانعان ادامدى شىعارىپ سالۋ ساتىندە وسىلايشا قارجى-قاراجات، ىرزىق-نەسىبە شاشىپ، جانازانى قارالى جيىندى مەرەكەگە، تويعا اينالدىر دەپ پە ەدى؟ اتا-بابامىز ولگەن ادامعا ارناپ ولەڭ وقى، جينالىس وتكىزىپ  كەزەكپەن ءسوز بەر دەپ پە ەدى. اتا-بابامىز ولگەن ادامنىڭ بەيىتىنىڭ باسىنا ونىڭ ەسكەرتكىشىن ورنات، نە سۋرەتىن سالىپ قوي دەپ پە ەدى؟ وسىدان 7-8 جىل بۇرىن الماتىداعى ءبىر جەكەمەنشىك قۇرلىس حولدينگىنىڭ ۇزاقباي دەگەن باستىعىنىڭ قىزى كولىك اپاتىنان قازا بولدى. مۇسىلماندىق راسىمىمەن كەڭساي زيراتىنا جەرلەندى. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە سول ماڭعا بارعاندا جاڭاعى بەيىتتىڭ باسىندا مارقۇم قىزدىڭ قولىنا گۇل مە الدە باسقا بىرنارسە مە ايتەۋىر ءبىر زاتتى ۇستاپ كوككە قاراتا سامعاپ باراتقان بيىك ەسكەرتكىشى تۇرعانىن كوردىك. ادام بالاسى قورجىنىم قارجىعا تولدى ەكەن دەپ ويىنا كەلگەنىن ىستەي بەرسە، بۇدان دا سوراقىلىققا باراتىنىنا كوزىمىز جەتكەندەي بولدى. قازىر قازاقتا كىم كوپ ءدىنتانۋشى كوپ. سولاردىڭ ايتقانىن تىڭداپ، جازعانىن وقىپ وتىرساڭىز»، وسى كۇنى اتا-بابا داستۇرىنە تىيىم سالاتىن الدەبىر سەكتالار بار كورىنەدى. ءبىر-بىرىمەن قىزىلوڭەش، قىرىقپىشاق بوپ جۇرگەن سول قاپتاعان ءدىنتانۋشىلار كوتەرەتىن ەڭ وزەكتى نارسەنىڭ ءبىرى وسى ەمەس پە؟ ال ولار ونىڭ ورنىنا كوپ جاعدايدا ساياساتتىڭ كەيبىر سايحالي تۇستارىنا ەرىپ، الدەبىر «تەرروريستەر» مەن «ەكسترەميستەر» تۋرالى كۇماندى سوزدەردىىڭ كورىگىن قىزدىرۋدان ءارى اسپايدى.

         الگىندەگى ۋادەمىز بويىنشا ولگەن ادامعا ولەڭ ارناۋعا ءسال توقتالىپ وتەيىك. ءيا، باقيلىق بولعان ادام تۋرالى ء«سوز سويلەگەندەردىڭ» ىشىندە وعان ارناعان ولەڭدەردىڭ ەرسىلىگى، جاساندىلىعى، ءتىپتى، الەۋمەتتىك تاپسىرىس ەكەنى كوزگە ۇرادى دا تۇرادى. ويتكەنى، ول ولەڭ شىن جۇرەكتەن شىققان «دۇنيە» ەمەس. وسىدان ءبىراز بۇرىن حالقىمىزدىڭ ارداگەر ۇلدارىنىڭ ءبىرى اسكەري قولباسشى ساعادات نۇرماعامبەتوۆ قايتىس بولعاندا بەلگىلى ءبىر سەناتور-اقىننىڭ وعان ارنالعان ولەڭى گازەتكە باسىلدى. بەس شۋماق! بۇنى ولەڭ دەگەننەن گورى قيسىنسىز، ماعىناسى بوس دىلمارسىعان، سىرتى جىلتىر, ءىشى بۇلدىر, بوس شەلەكتىڭ داڭعىرى دەۋگە عانا كەلەدى. وسى «دۇنيەنىڭ» اۆتورى ساعادات اعامىزدى ماقتايمىن دەپ ءبىر رەتتە «بۇلىنبەگەن جەرىم... تىلىنبەگەن ءتورىم ەدىڭ» دەگەن ەلىرمە سوزگە دەيىن بارادى. بۇل ءتىپتى ساعادات نۇرماعامبەتوۆ سياقتى باتىرعا دا، قاراپايىم  جەر جىرتۋشى ديحانعا دا كەلمەيتىن لاقپا ءسوز عوي! ويتكەنى، و زاماندا، بۇ زامان ادام بالاسىن «بۇلىنبەگەن جەرمەن» «بۇلىنگەن جەرگە»، «تىلىنگەن ءتور» مەن «تىلىنبەگەن تورگە» تەڭەگەندى  ەستىگەنىڭىز بار ما؟ بۇيتە بەرسەك، پوەزياداعى جاڭالىق ىزدەگىش بىرەۋلەر وعان ەلىكتەپ، كەلەسى ءبىر ولگەن ادامدى «تىڭ جەر»، «تىڭايعان جەر»، «سۋارمالى جەر»، «قۇنارلى»، «قۇنارسىز»، ء«شول جانە شولەيت جەر» دەۋدى باستاۋى دا مۇمكىن عوي. مارقۇم باتىرىمىزعا ارنالعان وسىناۋ «جاڭا جانردا» «قاباعىمەن اي ۇستاعان»...»، «تۋرا بيدە تۋىس جوق» دەپ، قيىندىقتى كەسىپ وتكەن»–دەگەن دە جولدار بار. اپىر-اۋ، قازەكەم «تۋرا بيدە تۋعان جوق» دەگەندى باياعى ەل تاعدىرى، ەر تاعدىرى تارازىعا تۇسكەندە ءادىل شەشىمىن شىعارعان بيلەر مەن اقساقالدارعا، حان، سۇلتاندارعا باعىشتاپ، وسى زاماندا سۋديالار مەن پروكۋرورلارعا، ودان ءارى كەتسە جوعارعى سوت پەن كونستيتۋتسيالىق كەڭەس توراعالارىنا ارناپ ايتپايتىن با ەدى دەدىك تە قويدىق. ويتكەنى، بۇل سەناتور-اقىن قايتىس بولعان ادامدى ودان ارمەن بىرەسە «تۋ ۇستاعان دالام»، بىرەسە «قۇرىش سىندى عالام»، بىرەسە «الاش ويلى زامان» ەدىڭ دەگەنگە دەيىن بارعانىن كورىپ، «الاش ويلى زامان» ءوتىپ كەتكەن ەكەن، ەندى «تۋ ۇستاعان» دالامىزدان، قۇرىش عالامىمىزدان» ايرىلىپ قالمايىق دەپ وتىرعان شىعار دەدىك.

         جاقىندا ءيسى قازاققا بەلگىلى سۇيىكتى اقىن اپامىز و دۇنيەگە – قايتىپ كەلمەسكە اتتانىپ كەتتى. قالىڭ قازاق قارا جامىلدى. جانى ءجانناتتا بولعاي! بۇكىل قازاقى تەلەارنا ول تۋرالى حابار بەرىپ جاتتى. نەشە كۇن، نەشە ءتۇن بويى. ءبارى دۇرىس دەلىك. بىراق سول كۇندەرى تەلەارنالاردان نە اتا-بابامىزدىڭ، نە يسلام ءدىنىنىڭ باقيعا ولىك جونەلتۋ ۇردىستەرىنىڭ ەشبىرىنە ۇقسامايتىن، انا ەلدىڭ، مىنا ەلدىڭ كەيبىر كادەلەرى مەن ۇردىستەرىنەن الىنعان ۇزىندىلەر كورىپ وتىرعانداي بولدىق. كەلىسسەڭىز دە، كەلىسپەسەڭىز دە سول، بۇنى قارالى ساتتەردەن كورىنىس دەگەننەن گورى تەلەارنالاردان كۇندە كورىپ جۇرگەن توك-شوۋدىڭ ءبىر ءتۇرى دەۋگە كەلىڭكىرەيتىن ەدى. اتىن اتاماي-اق قويالىق، قازاقستان تەلەارناسىنىڭ اپايعا ارنالعان ءبىر جوباسىندا جۇرگىزۋشى جىگىت جۇرتقا ء«بىر مينۋت تۇرەگەپ تۇرىپ ەسكە الۋ» ءراسىمىن جاساتتى. جۇرت ساپتاعى ساربازدارداي قاقشيىپ تۇردى. بۇل دا بىزگە ورىستار ارقىلى ەۋروپادان كەلگەن كوپ «مادەنيەتتىلىكتىڭ» ءبىرى. بۇل نە بارىپ تۇرعان بىلمەستىك، نە «كون قاتسا قالىبىنا بارادى» دەگەندەي باياعى ساناعا ءسىڭىپ قالعان كوممۋنيستىك قۇلمىنەزدەن ارىلا الماۋدىڭ ءبىر دالەلى ەدى. ويتكەنى، ول كەزدە مارقۇمنىڭ ءالى جامباسى جەرگە تيگەن جوق بولاتىن. ياعني، جانازاسى شىعارىلعان جوق. دەمەك، ول كىسى ءالى و دۇنيەگە بارىپ جەتكەن جوق. بۇرىن كوممۋنيستەر قايتىس بولعاندا ونىڭ مۇردەسىنىڭ قاپتالىندا قارىنا قىزىل شۇبەرەك بايلانعان  «قاراۋىلدار» ساپقا تۇراتىن ەدى. بۇل جولى قارىنا كوك شۇبەرەك بايلاعاندار ساپ تۇزەدى. بۇل نە؟ سوندا ءبىز ءالى دە ۇلتتىق ۇردىستەرىمىزدى ءدىني داستۇرلەرىمىزدى قالپىنا كەلتىرمەي، تەك سىرت كيىمىمىزدى قولىمىزعا بايلاعان شۇبەرەگىمىزدى عانا وزگەرتىپ كيگەن بىرەۋلەر بولعانىمىز با؟ ءيا، سول كۇندەرى تەلەارنالارداعى قارالى ساتكە ارنالعان كورسەتىلىمدەر توك-شوۋ سياقتى بىرنارسە بولدى. وندا قايتىس بولعان ادامنىڭ ەڭ بولماسا كوزگە جاس الدىرىپ «وي، دۇنيە-اي» دەگىزەرلىك  ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسار ءبىر ءسوزىن ايتۋدىڭ ورنىنا بىرەۋلەر وزىنە اقىن «شابىت» فەستيۆالىنىڭ ديپلومىن تاپسىرعانىن، ەندى بىرەۋ «حالىڭ قالاي؟»، اناۋ قايدا، مىناۋ قايدا ءجۇر دەپ سۇراعانىن، ۇيىنە بارعاندا تاماقتى مول قىپ پىسىرگەنى سياقتى كۇندەلىكتى كۇيكى تىرلىكتىڭ ساتتەرىن تەرمەلەۋمەن بولدى. فاريزا اپايىمىز تۋرالى ءسوز بولا قالسا، مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ «فاريزاعا» دەگەن ولەڭىن ايتپاي وتپەيتىن ءبىر اۋرۋدى تاۋىپ الدىق. بۇل ءوزى پارىقسىزدىق پا، ناداندىق پا، الدە ايتەۋىر مۇقاعاليدى  انا جەرگە دە مىنا جەرگە دە تىققىشتاۋعا قۇمارلاردىڭ تايىزدىعى ما وزدەرى ءبىلسىن! بىراق مۇقاعاليدىڭ وسى ولەڭى اۋىزدان تاستاماي، كەز-كەلگەن جەردە كىرىستىرىپ وتىراتىن كەرەمەت ولەڭ دە ەمەس. الىپ بارا جاتقان نە كوركەم وبراز، نە تەرەڭ وي، نە الۋان بوياۋلى دا دۇنيە ەمەس. كادىمگى وسى كۇنى ەكىنىڭ ءبىرى جازىپ جۇرگەن ارناۋ ولەڭ عانا. «شاڭ باسقان ارحيۆتەردەن تابىلارمىز» دەگەن دە ادام تاڭعالىپ، تاڭداي قاعاتىن ءسوز ەمەس. مۇندا مۇقاعاليدىڭ فاريزاعا دەگەن ءبىر عاشىقتىق سەزىمى دە جوق. ءجاي، اقىننىڭ اقىنعا ارناۋى عانا. ونى قايتىس بولىپ جاتقان اقىننىڭ قارالى قوشتاسۋى كەزىندە انا جەردە دە، مىنا جەردە دە قايتالاي بەرۋدىڭ ءوزى-اق ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدان ات شاپتىرىم الىسقا كەتىپ قالعانىمىزدى كورسەتىپ-اق تۇر. ونىڭ ورنىنا تەلەارنالاردا ءالسىن-ءالسىن جانازا كەزىندە وقىلاتىن سۇرەلەردەن ۇزىندىلەر كەلتىرىلىپ «جانى ءجانناتتا بولعاي» دەگەن سوزدەردى ايتىپ جىلاپ-سىقتاپ تۇرعاندار كورسەتىلىپ جاتسا، وتە ورىندى بولعان بولار ەدى. وسى شارانىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن، وعان قارجى ءبولىپ جاتقان قالتالى قازاقتاردىڭ «ەۋروپاشىلدىعى»، «وركەنيەتشىلدىگى»، «سوۆرەمەننىيلىعى» بولماعاندا، قۇرمانعازى مەن قازانعاپتىڭ ادامنىڭ ءىشى-باۋىرىن الاي-دۇلەي ەتەتىن «كىشكەنتاي»، «قايران شەشەم»، «دومالاتپاي»، «كوكىل» سياقتى كۇيلەرىن كۇڭىرەنتىپ قويۋعا دا بولار ەدى. قايتىس بولعان ادام  مەنىڭ ولەڭىمدى ماقتاپ ەدى، اناۋ اقىن قايدا، مىناۋ اقىن قايدا ەكەنىن سۇرادى دەپ بەلگىلى ادامنىڭ ايتقان-ايتپاعاندارىن دا ءوز بەدەلىن كوتەرۋگە پايدالانباقشى بولعانداردى دا كوردىك، سول كۇندەرى. ەندى بىرەۋلەر ول كىسىنىڭ پارلامەنتكە دەپۋتات بولعانىن  ەسكە سالۋمەن بولدى. ال ول كىسى سول دەپۋتات كەزىندە ەل ەسىندە قالارلىقتاي باتىل پىكىرلەر ايتتى ما، قازاقتىڭ ءتىلى، ءدىنى، سالت-ءداستۇرىنىڭ ءجاي-كۇيى تۋرالى ءوز تۋعان ولكەسىندەگى مۇنايشىلاردىڭ نارازىلىعىنا بايلانىستى قانداي ماسەلە قوزعادى؟ ەل باسىنا كۇن تۋعان دەرلىك كەيبىر نارازىلىق شەرۋلەرىنە ءتىپتى، جوعارىداعىلار تارتىپسىزدىكتەر دەپ اتاۋعا دايىن تۇراتىن بولعان ۋاقيعالار تۋرالى نە دەگەنى، وڭ الدە تەرىس پىكىر بىلدىرگەنىن دە ويتۋىنە نە سەبەپ بولعانىن دا كوپشىلىككە حاباردار ەتۋ دە ارتىق بولماس ەدى. ونىڭ ورنىنا تەلەارنالار كوپ جاعدايدا ۇلكەن اقىننىڭ، ۇلتتىق تۇلعانىڭ ءولىمىن ۇمىتتىرىپ، سول ساتتە مۇلدە وزگەشە كۇيگە بولەيتىن، ءارتۇرلى پىكىرلەر مەن تىرشىلىكتىڭ كەيبىر ساتتەرىن تاماشالايتىن كورىنىستەرگە تولى بولدى. تەمىروزەك ەشكىم جوق! پەندە اتاۋلى اجالدى! بۇيتە بەرسەك، مۇنداي توك-شوۋ سياقتى ءىس-شارالار بەلگىلى-بەلگىلى تۇلعالاردى و دۇنيەگە اتتاندىرۋ كەزىندە تەلەباسەكەگە اينالىپ كەتۋى دە مۇمكىن. قازىر ءبىر اياعى جەردە، ءبىر اياعى «انا جاقتا» تۇرعان بەلگىلى-بەلگىلى اقساقالدارىمىزدىڭ كۇنى ەرتەڭ ءبىرىنىڭ كوزى تايىپ جاتسا، «اۋ، اناۋ اقىن قايتىس بولعاندا بۇكىل تەلەارنا شۋىلداتىپ انانداي قىپ، انا شاھاردان مىنا شاھارعا تەگىن ۇشاق قاتىناتىپ ۇلى دۋمان جاساپ ەدىڭدەر، بۇ كىسىنىكى ودان گورى قوراشتاۋ بولدى دەپ داۋ شىعارۋى بەك مۇمكىن. ءتىپتى، ءار اتتاعان «ادىمىنا گۇل ەمەس دوللار بىتكەن» شىرىگەن بايلاردىڭ نە ءوزى، نە اتا-اناسى، تۋعان-تۋىسى قايتىس بولىپ جاتسا، ولارعا بۇكىل تەلەارنانىڭ ەفيرلىك ۋاقىتىن ساتىپ الۋ دا تۇك ەمەس.بۇل دا ويلانارلىق نارسە. قازىر قاپتاپ كەتكەن ءدىنتانۋشى–فيلوسوف، دىنتانۋشى–فيلولوگ، ءدىنتانۋشى–تاريحشى، دىنتانۋشى–مادەنيەتتانۋشىلار جاماعاتقا مىنە، وسى ماسەلەنىڭ دۇرىس-بۇرىسىن، تۇزىك-بۇزىعىن جىلىكتەپ ءتۇسىندىرىپ وتىرسا، قانداي عيبرات بولار ەدى! اتتەڭ، ولاردىڭ قازىر وزگە ءبىر «وزەكتى» شارۋالارى بار سياقتى.

         قازاق  ەلى  رەسەي  بوداندىعىندا بولعان 3 عاسىرعا جۋىق   ارالىقتا،  اسىرەسە كەڭەستىك ورىستاردىڭ 70 جىلدىق  بودانى   (پوددانىي!)  بولعان كەزدە ءوزىنىڭ بۇكىل ۇلتتىق مادەنيەتىنەن، ۇلتتىق تىلىنەن ءتۇپ-تۇگەل ايرىلا جازدادى. ورىستار بۇل ساياساتتى       ءارى اشىقتان اشىق، ءارى سەندەر ارتتا قالعان مەشەۋلىكتەن، ەسكىنىڭ سارقىنشاعىنان قۇتىلۋلارىڭ كەرەك دەگەن سايحالي ساياساتپەن جۇرگىزدى. سول ورىستار كسرو ىدىراۋ بويدا   باتىسپەن رۋحاني، مادەني قارىم-قاتىناس قانداي بولۋى كەرەك، ءوزىمىزدى ياعني، ورىسىمىزدى جوعالتىپ المايىق دەگەن ماسەلەنى بايبالامعا سالۋمەن كەلەدى. تەك، قازەكەمدەر عانا... سول ورىسىڭىزدىڭ ورىس مادەنيەتى، ورىس رۋحانياتى دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى دە ءۇش قۇرامداس. ونىڭ بىرىنشىسى–ى–پەتر  پاتشالىق قۇرعان كەزگە دەيىنگى (1689-1725) كيەۆ ءرۋسى مەن  موسكوۆيا  زامانى.  سوسىن پەتردىڭ ورىستارعا  ەۋروپا مادەنيەتىن ءسىڭىرۋى.  مىنە، وسى ەكى كەزەڭدەگى ورىستاردىڭ بۇكىل ورىس ءىلىم-ءبىلىمى،  ورىس مادەنيەتى دەپ جۇرگەنىنىڭ ءبارى  ۆيزانتيا مادەنيەتىنىڭ تۋىندىسى، ياعني،    ۆيزانتيالىق اكەدەن تۋعان ورىس بالاسى دەۋگە تۇرارلىق قانا دۇنيە ەدى. ورىستىڭ ورىس بولۋىنا نە كاتوليك ءدىنىنىڭ، فەوداليزمنىڭ، رەنەسسانستىڭ، رەفورماتسيانىڭ، اعارتۋ ءداۋىرىنىڭ، قۇقىقتىڭ ۇستەم بولۋ ءپرينتسيپى، باتىستىق  پىكىر الۋاندىعى كوپ ىقپال ەتتى. ودان كەيىنگى رەسەيدىڭ التىن وردا  سياقتى  الەمدىك ۇلى يمپەريانىڭ قولاستىنداعى كەزەڭدە بۇكىل تۇركى الەمىنەن وزىنە ءسىڭىرىپ ورىس تاريحى، ورىس مادەنيەتى قىپ العاندارى تۋرالى ءبىزدىڭ تاريح وقۋلىقتارىندا سىڭار اۋىز ءسوز ايتىلمايدى دا، جازىلمايدى دا. ال بىلە-بىلگەن ادامعا وسىنىڭ ءبارى ياعني، ورىس مادەنيەتى، ورىس وركەنيەتى، ورىس ونەرى دەگەنىڭىزدىڭ ءبارى بۋدان مادەنيەت، بۋدان  وركەنيەت، بۋدان ءتىل، بۋدان ونەر عانا.  بۇگىنگى  قيتابان قازاقتىڭ الدىندا شىرت تۇكىرىپ تۇراتىن  ورىسقۇمار، ءدۇبارا شونجارلاردىڭ وقىعان-توقىعان-سىماقتارى سونى  بىلە قويۋى  دا    نەعايبىل. ولار ءۇشىن ورىس-مادەنيەتتىڭ شىرقاۋ شەگى؟ ولار ءۇشىن قازاقتى ادام ەتكەن – ورىس! بىراق بۇل رەتتە بۇل ورىسقۇمارلاردى كىنالاۋدىڭ دۇرىستىعى دا ەكىۇشتىلاۋ. ويتكەنى، ول بايعۇستار كوزىن اشىپ كورگەلى، اۋزىن اشىپ ەمگەلى ورىس مەكتەبىنەن، ورىسشا تاربيەدەن ونەگە الىپ، ورىستاردىڭ ءار ءسوزىن حاديستەي قابىلداپ وسكەندەر.

قورىتا ايتساق، الەمدە 200-ءدىڭ و جاق، بۇ جاعىندا مەملەكەت بار. سولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ كەمىندە 200-گە جۋىق ايگىلى-ايگىلى تۇلعالارى بار. بىراق سول ەلدەردىڭ ەشقايسىسى سولار قايتىس بولىپ جاتقان ساداحا-جانازاسىنا شەيىن ءدال قازەكەم ءتارىزدى ءار ەلدىڭ سالت-داستۇرىنەن ءۇزىپ-جۇلىپ، ورىسقا، ەۋروپالىقتارعا ەلىكتەپ وتكىزىپ جاتقان جوق. وسىنداي ءىرى-ءىرى ءىس-شارالاردى وتكىزۋ كەزىندە، اسىرەسە، قازاقستان باسشىلارىنىڭ الدە شەتەلدىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق قىلۋعا بەيىمدىگى، الدە ءولىم-ءجىتىم مەن توي-دۋماننىڭ ءوزىن سولاردىڭ ىڭعايىنا سولاردىڭ ساياساتىنا بەيىمدەپ جاساۋعا دايار تۇراتىن كوڭىل-جىقپاستىعى كورىنەدى دە تۇرادى. قاشاندا ەڭ الدىمەن ءوز ۇلتىڭنىڭ قادىر-قاسيەتىن ءبىلۋ كەرەكتىگى سولاردىڭ ساناسىنا قاشان جەتەر ەكەن؟

Abai.kz