ەكى-ءۇش كۇن بۇرىن مەن ءۇستىرتتىڭ شىڭىنان ماڭعىستاۋدىڭ ويىنا قاراپ تۇرعان، ساق-عۇن زامانىنىڭ عاجايىپ ەسكەرتكىشى ءبايتى عيباداتحاناسى تۋرالى جازدىم.

ەگەر "موڭعوليادان كونە تۇركى زامانىنىڭ عيباداتحاناسى تابىلدى" دەسەم ونىڭ مانيحەي مە، نەستوريان با، ماعىناسىنا دا بويلاماستان قازاق جۇرتى باسىنداعى تىماعىن اسپانعا لاقتىرىپ، فب-دا ءبىر-بىرىنەن ءسۇيىنشى سۇراپ جاتار ەدى;

ەگەر "مىسىر-ەگيپەتتە ماملۇكتەردىڭ بىردەڭەسى تابىلدى" دەگەن اڭگىمە بولسا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى شۇعىل تۇردە اتتانىپ، قازىرگى كۇنى شارم-ەش- شەيحتا قىزىل تەڭىزگە ءتۇسىپ جاتار ەدى;

ەگەر "جەتىسۋدان شىڭعىس حان مۇردەسى تابىلىپتى، موڭعول دەگەنىڭ وتىرىك ەكەن، قاراقورىم بىزدە" دەسەم ول كەرەمەت سەنساتسيادان ءبىزدىڭ بەكسۇلتاننىڭ قۋانىشتان جۇرەگى جارىلىپ، ال ومىربەك بايگەلدى ءتىرىلىپ كەتەر مە ەدى؟

ءبايتى اۋليە تۋرالى اڭگىمەگە فب-تا ءبىردى-ەكىلى ادامدار پىكىر بىلدىرگەنى بولماسا قالعان ەل تىم-تىرىس. وسى تىم-تىرىستىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويعا باتتىق.

***

ماسەلە ءبىزدىڭ باسىمىزداعى ويلاۋ جانە تاريحتانۋ ماتريتساسىندا بولسا كەرەك. ءبىزدىڭ باسىمىز باتىستىق ۇلگىدە ورىستاردىڭ جاساعان ماشيناسى دەۋگە كەلەدى. ورىس ماشيناسى دەگەنىمىز نە؟ ول ەرتەلى-كەش مايى اعىپ جۇرەتىن، قىستا قاتاتىن، جازدا قىزىپ كەتەتىن، ءار جەرىن سىممەن بايلاپ، دانەكەرلەپ قويعان ماشينا. بىراق نەگىزگى ۇلگى ەۋروپادان الىنعان، ونى ەۋروپوتسەنتريزم دەپ اتايدى.

بۇل يدەولوگيانىڭ ماقساتى قازاقتىڭ، وزگە دە تۇرىك ەلدەرىنىڭ تاريحىن كونە تۇران تاريحىنا جاقىنداتپاۋ. سەبەبى حV عاسىرعا دەيىن مىڭداعان جىلدار بويى ادامزات بالاسى تۇران وركەنيەتىنىىڭ قول استىندا، نەمەسە ىقپالىندا بولدى. تاريح عىلىمىندا الەم بيلىگى ەۋروپاعا («حريستان مادەنيەتى» دەپ تە قويادى) قاراعان حV عاسىردان بەرگى ۋاقىتتى «جاڭا زامان تاريحى» دەپ اتايتىنى دا وسى سەبەپتەن.

تۇران وركەنيەتى ءبىر تۇتاس بولاتىن، ونى ءسىز «اتامىز الاش، كەرەگەمىز اعاش» دەپ باستالاتىن كەز كەلگەن شەجىرەدەن كورە الاسىز. شىعىستىڭ ۇلى تاريحشىسى راشيد اد-دين «جامي-ات تاۋاريح» كىتابىندا ادامزات تاريحىن: «…تۇرىكتەر يافەتتى الاشا-حان (ابۋلدجا-حان) دەپ اتادى جانە قازىر دە سولاي اتاپ كەلەدى جانە وسى الاشا-حان (ابۋلدجا- حان) نۇقتىڭ نە ۇلى، نە نەمەرەسى ەكەنىن انىق بىلە قويمايدى، بىراق سونىڭ اۋلەتىنەن ەكەنىنە جانە ۋاقىت جاعىنان سوعان جاقىن ەكەندىگىنە كەلگەندە ولاردىڭ بارلىعىنىڭ دا جاۋاپتارى ءبىر. بۇكىل موڭعولدار، تۇرىك تايپالارى جانە بارلىق كوشپەلىلەر (ماتىندە: دالادا ءومىر سۇرۋشىلەر) سونىڭ اۋلەتىنەن تارايدى» دەپ باستايدى.

ەندى ەۋرازيا وركەنيتەنىىڭ كوش باسىندا تۇرعان الاشا حان ەلى قاي جەردى جايلادى، قاي جەردە قىستادى دەگەن اڭگىمە تۋادى. راشيد اد دين «الاشا-حان (ابۋلدجا-حان) كوشپەلى بولعان; ونىڭ جازعى جايلاۋى كەرەمەت ۇلكەن جانە بيىك تاۋلار بولىپ تابىلاتىن ورتاۋ مەن قازتاۋى، سول شامادا يناندج اتتى قالا بولعان. الاشا (ابۋلدجا) حاننىڭ قىسقى قونىسى دا سول ماڭايدا بولعان، بورسىق، كاكيان ي قاراقۇم، ونى قاراقورىم دەپ تە اتايدى، اتالاتىن جەرلەردە. وسى جەرگە جاقىن تالاس جانە كارى-سايرام سياقتى قالالارى ورنالاسقان» دەيدى.

ابىلعازى ءباھادۇر حاننىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» جوعارىدا ايتىلعان اڭگىمەنى تولىقتىرا تۇسەدى.

قازاقتىڭ ۇلى شەجىرەشىلەرى م.ج.كوپەيۇلى، ق.حاليد ت.ب. الاشا حان زامانىنا قاتىستى اڭگىمەلەرگە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. قۇربانعالي حاليد «الاشا حان جالپى حانداردىڭ باباسى، تاتار مەن موڭعولدىڭ اتاسى،

«الاش، الاش بولعاندا،

الاشا حان بولعاندا.

قازاق، قالماق، نوعايلار،

ءبارى سوندا ءبىر بولعان.

ىنتىماعى جاراسىپ،

جايقۇن كولدەي باي بولعان،

ەدىل، جايىق، ورالعا،

ورتان كولدەي جايىلعان،- دەيدى. ءبىز ءوز باسىمىز تولىپ جاتقان دەرەكتەرگە، ەتيمولوگيالىق تالداۋ ناتيجەلەرىنە سۇيەنىپ الاشا حان زامانى تۋرالى سان رەت جازىپ، ونىڭ باستاۋىن ەنەوليت داۋىرىمەن، العاشقى جىلقىشىلىق مادەنيەتپەن بايلانىستىردىق، بىراق سوندا دا قازاق باسىنداعى ەۋروپوتسەنتريستىك، ورىستىق ماتريتسانى بۇزۋ وتە قيىن. قازاق تاريحي ساناسى تۇرىك قاعاناتتارىنان ارعى دۇنيەنى كورە المايدى، تاريحي كەڭىستىگى موڭعوليادان اسپاي قالادى. قازاق ءوزى تۋرالى وزگەنىڭ نە ايتىپ جۇرگەنىنە دە ونشا نازار سالمايدى، سالسا دا تەرەڭ تالداۋ جاسامايدى. قىزىعۋشىلىعى كوبىنەسە ءوزىنىڭ اتاسى، ودان ءارى رۋى، بۇگىنگى كۇنى جەتكەن بيىگى «شىڭعىس حان قازاق» ت.ب. بۇرىن تەك ءبىز عانا ەمەس، ەۋرازيانىڭ وزگە تۇرىكتەرى دە تۇرىك قاعاناتتارىنا مالدانىپ جۇرەتىن، بىراق ءازىربايجان مەن ارميان اراسىنداعى، وزبەك پەن تاجىك/يران اراسىنداعى تاريحي داۋلار ولاردىڭ ساناسىن اشتى.

تۇرىكتەر موڭعوليادان شىقتى، التايدان كەلدى دەگەن اڭگىمە قايدان شىقتى؟

***

التاي تەورياسى

ەۋروپوتسەنتريزم بىردەن پايدا بولعان جوق، اۋەل باستا ەۋروپا امەريكا، افريكا، اۋستراليانى وتارلاۋمەن اۋرە بولدى دا، ازياعا كەيىنىرەك كىرىستى. مىنە، وسى كەزدە ءحىح عاسىردىڭ 80 جىلدارى موڭعوليا جەرىنەن ورحون جازۋلارى تابىلدى (يادرينتسەۆ جازبالارىن قاراڭىز).

بۇل رۋنا جازۋلارى سكانديناۆيا ەسكەرتكىشتەرى ارقىلى بۇرىن دا بەلگىلى بولاتىن، بىراق ورحون جازۋلارى تۇرىك تىلىندە بولىپ شىقتى. تومسەن ونى ءوزىنىڭ گەرماندىق رۋنانى وقۋ تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ جانە تاستىڭ ەكىنشى بەتىندەگى قىتاي يەروگليفتەرىمەن سالىستىرىپ ورحوندى وقىدى. وكىنىشكە وراي ەشكىم ورحون –ەنەساي جازۋىنىڭ ساق-عۇن تاڭبالارىنا قاراي باستايتىن گەنەزيسىن زەرتتەمەدى. راسىندا دا تۇرىك جازۋى دايىن قالپىندا موڭعولياعا قالاي بارىپ قالدى؟! ونىڭ بىرنەشە ءجۇز-مىڭ جىلدىق جەتىلۋ جولى قايدا؟ وسىلايشا موڭعولياداعى كونە تۇرىك جازۋ ەسكەرتكىشتەرىنە تۇرىك حالىقتارىنىڭ ەتنوگەنەزى بايلاندى، ارعى تاريحتى كورسەتپەيتىن بيىك دۋال سوعىلدى. «بۇلار قايدان شىققان حالىق؟» – «ە، بۇلار التايدان كەلگەندەر!». بايىرعى تۇران وركەنيەتىنەن تۇرىك حالىقتارىن اجىراتىپ تاستاۋ وسىلاي باستالدى. وسى ەۋروپوتسەنتريستىك ديىرمەننىڭ تاسىن ءبىز ەندى ءوزىمىز اينالدىرىپ ءجۇرمىز.

قازاقستان جانە وزگە دە تۇرىك حالىقتارىنىڭ ورتا عاسىرى تۇرىك قاعاناتتارىنا قوندىرىلدى. ودان ارعى تاريح جادىدان بىرتىندەپ وشە باستادى. عۇن يمپەريالارى، ساق-ىشكى وعىز بىرلەستىكتەرى، باسقا دا الەم تاريحىنىڭ كۇردەلى كەزەڭدەرى ۇمىتىلدى. قيان مەن نۇكىس ۇرپاقتارىنىڭ تاۋ شاتقالىندا قامالىپ قالعان وقيعاسى ەستەرىڭىزدە مە، ولاردىڭ وت جاعىپ، قورعاسىن تاۋدى ەرىتىپ شىعاتىنى. بۇگىنگى كۇنى دە بىزگە ەۋروپوتسەنتريزم، ورىس تاريحشىلارىنىڭ قۇرىپ قويعان قاقپاندارىنان باسقاشا شىعۋ مۇمكىن ەمەس.

ءبايتى عيباداتحاناسى سول قورعاسىن تاۋدى ەرىتەتىن عاجايىپ ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى. اۋليەنى اينالا تۇرعان 70 -تەن اسا سىنتاس (بالبال تاس، تاس قۇداي) ۇلى تۇراننىڭ 70 – تەن اسا ءىرى ەتنوستارىنىڭ وكىلدەرى، ال بايتىدەن تابىلعان 350- دەن اسا تاڭبا ورحون-ەنەساي جازۋىنىڭ اتاسى مەن اناسى دەپ ءبىلىڭىز. ءبايتى ءبىزدى كاسپيدىڭ باتىس جاعالاۋى، كىشى ازيا مەن ەۋروپا، مىسىرعا دەيىنگى جەردى جايلاعان تۇرىك حالىقتارمەن، ەسكەرتكىشتەرىمەن، مادەنيەتىمەن جالعاستىراتىن التىن كوپىر.

قازاق ەتنوگەنەزى مەن مادەنيەتىنىڭ وزەگى موڭعوليا جەرى ەمەس، قازاق ءبىر جاعى ەدىل-جايىق، ءبىر جاعى ۇلى ەرتىستىڭ بەلدەۋى، ءبىر جاعى التى شاھار، ءبىر جاعى جيدەلى-بايسىن اراسىندا قالىپتاسقان ەل. وسى كەڭىستىكتەگى توپان سۋعا دەيىنگى جانە ودان كەيىنگى ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبارى دە بىزدىكى. ەنەوليت داۋىرىنەن باستاپ بۇل تاريحي كەڭىستىكتىڭ يەسى الاش اتالاتىن قاۋىمدار بولدى جانە الەمگە يەلىك جاسادى. ارينە، ورحون-ەنەساي دا ەسكەرتكىشتەرى دە جالپى تۇركىلىك ورتاق تاريحي قازىنا، بىراق ول ءبىزدىڭ قازىنامىزدىڭ شەكارالىق بولىگى. ءسىز ول قۇلپىتاستارداعى قىتاي يەروگليفتەرىمەن جازىلعان ماتىندەرگە دە نازار اۋدارىڭىز.

ءبىز ءالى كۇنگە رەسەي نارراتيۆتەرىمەن تاريح جاساپ كەلەمىز. مىنە، جاقىندا عانا اۋزىمىز اڭقايىپ تۇرعانىن پايدالانىپ التىن وردانى تىعا سالدى. بۇل ورىسقا وتە پايدالى تاريح. وكىنىشكە وراي ءوزىن قازاق تاريحشىسى دەپ تانىستىراتىن، بىراق قازاقشا دىم سەزبەيتىندەر بار، تۋرا ءحVىىى عاسىرداعىداي اراعا ءتۇسىپ، ورىس ءادىل دەپ ناسيحات ايتىپ جۇرگەن «نوعاي مولدالارى» بار. بۇل مۇرىندىقتى ءۇزۋدىڭ جالعىز جولى تۇرىك ءتىلدى باۋىر حالىقتاردىڭ بىرلىگى، ال بۇل وداقتى قۇرۋدىڭ العاشقى قادامى تۇران تاريحىن جاڭعىرتۋ. ءوز كەزەگىندە بۇل يدەيا ەكونوميكانىڭ ەسەلەپ وسۋىنە، الەۋمەتتىك جاسامپاز بەلسەندىلىككە، كەمەل دۇنيەتانىمنىڭ قالىپتاسۋىنا وڭ اسەر ەتەدى.

پروف. ج.و.ارتىقباەۆ

Abai.kz