ۇلتتىق كيىم دەگەنىمىز – ۇلكەن ساياسي ماڭىزدى فاكتور.   مىسالى، كورشىلەس وزبەكستان، تۇركىمەنستان، تاجىكستاندا اناۋ داعىستان جانە  باسقا كاۆكازدىق ۇلتتار ءوز  ەلىندە، تاشكەنت، استانا، اشحاباد سياقتى ورتالىق شاھارلارىندا كوشەدە كەمپىر-شال تۇگىل قىز-جىگىتتەر ۇلتتىق كيىمىن  كيىپ جۇرەدى. كىشكەنتاي سابيلەرى دە سولاي. ول مەملەكەتتەر سول ءۇشىن اشتان قاتىپ، كوشتەن قالىپ  جاتقان جوق.  قايتا ولارعا بارعان  ادام  مىناۋ تەك وزبەكتىڭ، مىناۋ تەك تاجىكتىڭ، مىناۋ تەك تۇركىمەننىڭ  مەملەكەتى  ەكەن-اۋ دەپ ءار ادىمىن اشقان سايىن  امالسىز ەسىنە  ءتۇسىرىپ تۇرادى.  ال قازەكەمدەر شە؟ ءبىزدىڭ قىز-جىگىتتەرىمىز بەن سابيلەرىمىز تۇرماق اقساقالدارىمىز «قازاقستان ءبارىمىزدىڭ  ورتاق ءۇيىمىز» دەپ  كوسەمسيدى.

ۇلتتىق كيىم دەگەنىمىز – ۇلكەن ساياسي ماڭىزدى فاكتور.   مىسالى، كورشىلەس وزبەكستان، تۇركىمەنستان، تاجىكستاندا اناۋ داعىستان جانە  باسقا كاۆكازدىق ۇلتتار ءوز  ەلىندە، تاشكەنت، استانا، اشحاباد سياقتى ورتالىق شاھارلارىندا كوشەدە كەمپىر-شال تۇگىل قىز-جىگىتتەر ۇلتتىق كيىمىن  كيىپ جۇرەدى. كىشكەنتاي سابيلەرى دە سولاي. ول مەملەكەتتەر سول ءۇشىن اشتان قاتىپ، كوشتەن قالىپ  جاتقان جوق.  قايتا ولارعا بارعان  ادام  مىناۋ تەك وزبەكتىڭ، مىناۋ تەك تاجىكتىڭ، مىناۋ تەك تۇركىمەننىڭ  مەملەكەتى  ەكەن-اۋ دەپ ءار ادىمىن اشقان سايىن  امالسىز ەسىنە  ءتۇسىرىپ تۇرادى.  ال قازەكەمدەر شە؟ ءبىزدىڭ قىز-جىگىتتەرىمىز بەن سابيلەرىمىز تۇرماق اقساقالدارىمىز «قازاقستان ءبارىمىزدىڭ  ورتاق ءۇيىمىز» دەپ  كوسەمسيدى.

بىرنەشە عاسىر اعىلشىننىڭ وتارى بولعان ءۇندىستان، ياعني، ۇندىلەر قانشا اش-جالاڭاش قالسا دا ۇستىنەن ۇلتتىق كيىمىن تاستاعان جوق. ويتكەنى، ولاردىڭ ەلباسى دا ۇستىنەن ۇلتتىق كيىمىن تاستامايدى. قاي ۇلتتىڭ دا ۇلتتىق نامىسقويلىعى، ۇلتتىق ار-وجدانىن، قىسقاسى ەڭ اۋەلى ءوزىمنىڭ  ۇلتتىق بەت-بەينەمدى ساقتايىن دەگەن سانالىلىعى دا، نەمەسە  كەرىسىنشە كورىنگەننىڭ كوڭىلىن تابامىن دەپ اناعان دا،  مىناعان دا جارەۋكەلەنەتىن جەتەسىزدىگى سول ۇلتتى، سول ەلدى باسقارىپ  وتىرعان باسشىلاردىڭ نامىسقويلىعى مەن نامىسسىزدىعىنا،  ياعني، سانالى، ساناسىزدىعىنا بايلانىستى. بۇل الدەقاشان دالەلدەنگەن. بۇندايدا بۇكىل قازاقتى ەلىكتەگىش  دەپ كىنالاۋ دا كەيبىر سۇرقيالاردىڭ ويدان شىعارعان بالەقورلىعى. مىسالى، وسى ءۇندىستان تاۋەلسىزدىك العان  كۇننەن  باستاپ  ەلدىڭ   باسشىسى ماحاتما گاندي ەلگە ەۋروپادان، امەريكادان ازىق-تۇلىك اكەلۋگە تىيىم سالدى. اشتان قىرىلساق تا سولاردىڭ تاعامىمەن بازارلارىمىزدى، دۇكەندەرىمىزدى حارامدامايمىز دەپ مالىمدەدى. تەك قانا ماحاتما گاندي  ەمەس، دجاۆاحارلال نەرۋ، لال  باھادۋر شاستري دە بارعان جەرىندە ۇلتتىق كيىمىن تاستاعان ەمەس. قازاقتىڭ پارلامەنتتەگى دەپۋتات قاتىندارى ومىراۋىنىڭ تەڭ جارتىسىن اشىپ جۇرسە، بۇكىل ۇندىستانعا پاتشايىم بولعان ينديرا گاندي نەبىر الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسۋگە دە ءساريىن كيمەي بارمايتىن.  قاراشى حالىق قاشاندا ۇكىمەت پەن وكىمەت باسىنداعىلاردىڭ ساياساتىنىڭ جەتەگىندە جۇرەتىنى راس. كەشەگى كەڭەس زامانىندا  وزبەكستاندى، تۇركىمەنستان، تاجىكستاندى باسقارعاندار  ۇلتىم دەسە جۇرەگىن سۋىرىپ بەرۋگە دايار ازاماتتار ەدى. ولار سول كەزدىڭ وزىندە-اق  قولدان كەلگەنشە ۇلتتىق رەسپۋبليكا جاساۋعا تىرىستى. سونىڭ ءبىر عانا ناتيجەسى مىناۋ: سول كەزدە تاشكەنتتەگى، اشحابادتاعى، دۋشانبەدەگى  جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ شاكىرت  جىگىتتەرى مەن بويجەتكەندەرى اۋديتوريادا الا تاقياسى مەن باسورامالىن شەشپەي وتىراتىن ەدى. ال بۇل كەزدە قازاقستان باسشىلارى ەلدەگى قازاق مەكتەپتەرىن جاپتىرىپ، اتا-اناسىنىڭ بەيىتىنىڭ باسىندا قۇران وقىعان قازاقتاردى  پارتيا مۇشەلىگىنەن شىعارىپ، قىزمەتىنەن ايىرۋمەن اينالىستى. سول زاماندا بەيىتتىڭ باسىندا قۇران وقۋ  كەزىندە جالاڭباس وتىرعاندارعا مارقۇم، بەلگىلى  رەجيسسەر، اكتەر اسقار توقپانوۆ ايقاي سالىپ، قاتتى  ۇرىسقانىن كورگەندەر بار. قازىر «نۇر وتان» پارتياسىندا ءدال سول كىسى سياقتى ۇلتتىق نامىستى وياتار ءبىر اقساقال جوقتىعىن ويلاساڭ ءىشىڭدى يت تىرناعانداي بولاسىڭ. بىراق و دۇنيەلىك بولعان مۇسىلماننىڭ بەتىن اشىپ قويىپ، قارىنا  قىزىل شۇبەرەك بايلاعان  جالاڭباس شالداردىڭ «قۇرمەتتى قاراۋىل» بولىپ تۇرعانىن تالاي كوردىك. قازىر ولار قارىنا جاسىل شۇبەرەك بايلاپ، جالاڭباس تۇراتىن بولدى. ال جازۋشىلار وداعىنان كەلگەندەر ولەڭ وقيدى. و زاماندا بۇ زامان ولگەن ادامدى ولەڭ وقىپ جەرلەۋدى «وركەنيەتتى» قازاقتار «ويلاپ تاپتى». قازىر قازاقتىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن ساقتايىق دەسەڭ «تەرروريست»، «يسلاميست»، «جيھادشى» اتانىپ 7-8 جىلدى «ارقالاپ» كەتۋىڭ  مۇمكىن. ويتپەسە، قازاقتار «وركەنيەتتى» ۇلت اتاعىن الا الماي قالادى. وسىدان  بىرەر جىل بۇرىن ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى  ءبىر اۋداننىڭ باسشىسى قوعامدىق ورىندارعا،  قىزمەتكە ايەل جىنىستىلاردىڭ ومىراۋىن اشىپ،  سانىن جارقىراتىپ شورت كيىپ  كەلۋىنە تىيىم  سالىپ ەدى. اۋەلى ورىس گازەتتەرى شۋ كوتەرىپ، وعان ورىسشا جازاتىن قازاقتار قوسىلىپ، الگى باسشىنى تالاپ تاستادى. ءبىر مەملەكەتتىڭ  باسشىسىن، ونىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىن ماقتاپ-ماقتاپ ونى مەملەكەتىمەن قوسا جويىپ جىبەرۋگە بولادى دەگەندى وقىپ ەدىك. سول ايتقانداي، ءبىر ۇلتتىڭ ادامدارىنىڭ ۇستىنە كەز-كەلگەن باسقا ەلدىڭ الاباجاق كيىمىن  كيگىزىپ، ول ءۇشىن دۇكەندەر مەن بازارلاردى ادامنىڭ رەپەتىن الاتىن سول كيىمدەرگە تولتىرۋ ارقىلى دا سول ۇلتتى ساناسىز، نامىسسىز ۇلتقا اينالدىرۋعا بولادى ەكەن. ونى وسى كۇنگى سونداي كيىم كيگەن قازاقتاردان انىق اڭعارۋعا بولادى. ءيا، ۇلتتى دا امان  ساقتاۋدىڭ، باستى جولى ونىڭ ءتىلىن  ساقتاۋ دەسەك، بۇل ورايدا ۇلتتىق  كيىمنىڭ دە الار ورنى ەرەكشە.

وتكەن جىلى فرانتسيادا تۇراتىن مۇسىلمان  ايەلدەرىنىڭ قوعامدىق ورىندارعا ۇزان كويلەگىن كيىپ،  باسورامالىن تارتىپ بارۋىنا  تىيىم سالىندى. قازاق باسشىلارى  ورىسشا سويلەپ، ورىسشا ءىشىپ-جەپ، ورىسقا تابىنىپ بولىپ،  ەندى فرانتسۋزعا اينالعالى ءجۇر مە كىم ءبىلسىن،  باسىنا ورامال تارتقان قىزدارعا «نەمەنە، ءبارىڭ  بىردەي مولدا بولىپ كەتتىڭدەر مە؟» دەپ ۇرىسقانىن دا كوردىك. ەگەر سولار اۋەلى ءوز قازاعىن سۇيەتىن، قازاقى اتا-انانىڭ تاربيەسىن كورگەن باسشىلار بولسا قايتا، مىنە، اتا-بابا ءداستۇرىن قايتا جاڭعىرتاتىن، ۇلتتىق تاربيەنى ۇلگى ەتەتىن بولاشاق انالار وسى قىزدار، سولاردان ۇلتتىق  ءداستۇردى ۇيرەنىڭدەر دەر ەدى عوي. ايەلدىڭ جالاڭباس ءجۇرۋى يسلامدا دا، حريستيان، بۋددادا دا كۇناھارلىق، كەيدە قۇدايعا قارسىلىق بولىپ ەسەپتەلەتىنىن سول نادان قازاق باسشىلارى بىلمەيتىن دە سياقتى. جوق، قازاق اتقامىنەرلەرى ونىڭ ورنىنا  الدىنا شىقساڭ ىركىلدەگەن ەمشەگى مەن ىشقىرلىعىنا ءتۇسىپ تۇرعان جالاڭاش قارىنى، ارتىنان قاراساڭ ماي  قۇيرىقتىڭ تەرەڭ سايداي  قاراۋىتقان جىرماشى  كورىنەتىن، ءبىر قولىنان «كولا»، ءبىر قولىنان تەمەكىسى تۇسپەيتىن، ساۋنا  مەن مەيمانحانا جاعالاعان قىزداردى مادەنيەتتى كورەدى. وركەنيەتتىلەردە سول قىزدار دەيدى. ويتكەنى، وزدەرىنىڭ مادەنيەتىنىڭ جەتكەن جەرى سول، ياعني، ەۋروپالىق جابايىلار مەن تىرجالاڭاشتار «مادەنيەتى». ولار «حالىقارالىق مادەنيەت»  دەگەنىمىز –وسىنداي ەۋروپالىق مادەنيەت دەپ قازاقتىڭ باسىن اينالدىرۋمەن كەلەدى. قازىر قازاقتار كۇندىز-ءتۇنى كورىپ وتىرعان تەلەارنالارداعى نەبىر جىنشاقىرىس سياقتى كونتسەرتتەر، سايقىمازاق تەلەشوۋلار، وتىرىك پىكىرتالاستار، باس-اياعى جوق سەريالدار، بالالارعا ارنالعان ەۋروپالىق، امەريكالىق مۋلتفيلمدەر تۇگەل قازاقتى نە قازاق ەمەس، نە مۇسىلمان ەمەس الدەبىر بەلگىسىز ماحلۇقاتقا اينالدىرۋعا ارنالعان وسى ساياسات. قازىر قازاق ۇلتى رۋحى شارشاعان ۇلت. رۋح مىقتى بولۋ ءۇشىن ول ءوز مادەنيەتىنەن، ءوز ۇلتتىق بەلگىسىنىڭ ءبىرى ۇلتتىق كيىمىنەن، ۇلتتىق تاعامىنان  اجىراپ قالماۋى كەرەك. قازىر قازاقتارعا «وركەنيەتتىلىك»  مادەنيەتتىلىك ۇلتتىق نامىستان باستالاتىنىن تۇسىندىرۋگە كىرىسۋىمىز كەرەك. قازاق مىقتاپ اداستى بۇگىندە! بۇيتە بەرسەك، كوپ ۇزاماي ءتۇپ-تۇگەل ماڭگۇرت ۇلتقا اينالامىز. ءبىزدىڭ شالاقازاقتار مەن اتقامىنەرلەرگە كەرەگى دە سول. بۇگىنگى قازاق باسشىلار وسىنى تۇسىنبەي وتىر ما؟ جوق،  ولار سونى تۇسىنگەندىكتەن دە  قازاققا قارسى وسىنداي بۋدان، ءدۇبارا مادەنيەتتى ادەيى جۇرگىزىپ وتىرعان سياقتى!

ال ساياساتتانۋشى، مادەنيەتتانۋشى عالىم رەتىندە قازاق تەلەجۋرناليستەرىنىڭ قولىنان تۇسپەيتىن ءازىمباي عالي قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى، مادەنيەت ساياساتى تۋرالى «حاباردان» كورسەتىلگەن پىكىرتالاستا (27.10.2009) «قاماجاي-دەنس» دەگەن مادەني «جاڭالىقتى» ايتىپ قارىق قىلدى. سوندا ايتقانى «قاماجاي-دەنستە» قازاقتىڭ كوپ ەلەمەنتتەرى بار، كيىم دە ويلاستىرىلعان ەكەن. انەبىر جىلدارى شۆەيتساريانىڭ ءبىر مۇراجايىنان قازاقتىڭ ءحۇىى عاسىرداعى كونە الاشاسىن كورىپ ءماز بولىپ ەدىك. ەندى بۇگىنگى  قازاقستاندا ءجۇرىپ ءازىمبايلار ۇيىمداستىرعان «قاماجايدا» «قازاقتىڭ ەلەمەنتتەرى بار ەكەن، قازاق كيىمى دە ويلاستىرىلعان ەكەن» دەپ قۋانۋ عانا قالعانى ما؟! ەندەشە جەتىسكەن ەكەنبىز!

ءبىز مىناداي قورىتىندىعا كەلدىك: اسىلى، ءبىر ۇلتتىڭ وي-ساناسىن ابدەن ءىرىتىپ-ءشىرىتىپ، ۇلتتىق نامىسىنان ايىرۋ ءۇشىن ونى ۇلتتىق كيىمىنەن ايىرۋدىڭ ءوزى-اق جەتەتىن سياقتى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz