كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى قايرات بوداۋحانۇلى ونلاين كونفەرەنتسيا سۇراقتارىنا بارىنشا جان-جاقتى جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىپتى. اسىرەسە، كوشى-قون توڭىرەگىندەگى تۇيتكىلدەرگە ايرقىشا توقتالعان ەكەن. ايتالىق، «مەملەكەت ساياساتى، ەلباسىنىڭ ساياساتى تەرىس بولعان جوق: ماسەلە سول ساياساتتىڭ قۇقىقتىق جانە ۇيىمداستىرۋ،  ىسكە اسىرۋ تەتىگىنىڭ جىبەرگەن وراسان قاتەلىگىندە. اقىرى، ول «جەمقورلىقتىڭ»، بىتپەس «داۋدىڭ» ورداسى بولىپ كەتتى. ال، ەلباسىنا، ۇكىمەتكە تىپتەن باسقا اقپارلار مەن «دالەلدەمەلەر» بەرىلىپ وتىردى. اقىرى، ورالمان «كىنالى» بولىپ شىعا كەلدى. بۇل ءبىزدىڭ قوعامداعى ۇلكەن ىندەت. كوپكە شاشىلعان توپىراق ەشۋاقىتتا يەسىن تاپپايدى. دەمەك، ميلليونداعان تاعدىردى «قىلمىسكەر، جالقاۋ، قاشقىن» دەپ باعا  بەرۋ قوعامنىڭ قاتەلىگى مە، ساياساتتىڭ ايلاسى ما؟ الدە بيلىكتىڭ ايلاسى ما؟ ول اقىلى بارعا تۇسىنىكتى!»، - دەيدى ول. 

كوش تاقىرىبىنداعى سۇراقتارعا وراي:

كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى قايرات بوداۋحانۇلى ونلاين كونفەرەنتسيا سۇراقتارىنا بارىنشا جان-جاقتى جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىپتى. اسىرەسە، كوشى-قون توڭىرەگىندەگى تۇيتكىلدەرگە ايرقىشا توقتالعان ەكەن. ايتالىق، «مەملەكەت ساياساتى، ەلباسىنىڭ ساياساتى تەرىس بولعان جوق: ماسەلە سول ساياساتتىڭ قۇقىقتىق جانە ۇيىمداستىرۋ،  ىسكە اسىرۋ تەتىگىنىڭ جىبەرگەن وراسان قاتەلىگىندە. اقىرى، ول «جەمقورلىقتىڭ»، بىتپەس «داۋدىڭ» ورداسى بولىپ كەتتى. ال، ەلباسىنا، ۇكىمەتكە تىپتەن باسقا اقپارلار مەن «دالەلدەمەلەر» بەرىلىپ وتىردى. اقىرى، ورالمان «كىنالى» بولىپ شىعا كەلدى. بۇل ءبىزدىڭ قوعامداعى ۇلكەن ىندەت. كوپكە شاشىلعان توپىراق ەشۋاقىتتا يەسىن تاپپايدى. دەمەك، ميلليونداعان تاعدىردى «قىلمىسكەر، جالقاۋ، قاشقىن» دەپ باعا  بەرۋ قوعامنىڭ قاتەلىگى مە، ساياساتتىڭ ايلاسى ما؟ الدە بيلىكتىڭ ايلاسى ما؟ ول اقىلى بارعا تۇسىنىكتى!»، - دەيدى ول. 

كوش تاقىرىبىنداعى سۇراقتارعا وراي:

قازاق تاعدىرى ىقلىم زاماننان «كوش» دەگەن ۇعىممەن ەگىز! قازاققا التايدان اتىراۋعا، ەسىلدەن جايىققا دەيىنگى ۇلان بايتاق اۋماقتى ەشكىم سىيعا تارتقان جوق. اللادان بەرىلگەن ەنشى دەپ ايتساق تا، ەنشىنى ەشكىم جاي الا سالمايدى. وعان ەڭ ءبىرىنشى لايىق ءىس ارەكەت، شەكسىز جىگەر، ۇلكەن ماقسات عانا جەتكىزەدى. دەمەك، قازاق حالقىنىڭ «كوشىنىڭ» ءوزى وسى بايتاق دالانىڭ ەركىن يەسى ەكەندىگىن دالەلدەپ، ونى «نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن» قورعاپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزدى. ال، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ مۇراتى وسى اماناتتى قياناتتان قورعاۋ! جاhاندانۋ ءۇردىسى الەمدى شىر اينالدىرىپ بولىسكە سالعان مىناۋ عاسىردا «بىلەكتىڭ كۇشى»  ەمەس، رۋحاني كۇشتىڭ، ىشكى دۇنيەنىڭ، اقىل پاراساتتىڭ تالقىعا سالىنىپ جاتقانى بەلگىلى.

ال، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلگە ورالعان ميلليون قازاق تاعدىرىنا ريزا! شەتتەگى 5,0 ملن. قازاقتىڭ دا ارمانى قازاق ەلىنىڭ تىنىشتىعى مەن كوك تۋىنىڭ ماڭگىگە جەلبىرەۋى! الماس احمەتبەكۇلىنىڭ «...تالاسقا تۇسسە جان مەن تۋ، جان ەمەس، ماعان كەرەگى – كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» دەپ جىرلاۋى ءار قازاقتىڭ، اسىرەسە اتامەكەننەن جىراقتاعى ءار قازاقتىڭ جۇرەك ءۇنى دەپ ەسەپتەيمىن. قازاق كوشىنىڭ زاڭ بويىنشا «ۋاقىتشا» بولسىن توقتاتىلۋى قازاق ءۇنىن، اسقاق رۋحىن توقتاتۋ ەمەس. قايتا قازاقتى ونان ارمەن جىگەرلەندىرىپ، نامىسىن وياتىپ، وقيعانى ءار قىرىنان سارالاۋعا مۇمكىندىك بەردى-اۋ دەيمىن.

 
 - نەگە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ 1991 جىلداعى سىرت ەلدەردەگى قازاقتارعا جولداعان حاتىنداعى: «...سىزدەرمەن اتامەكەندە تابىساتىن، ەمىن-ەركىن قاۋىشاتىن كۇنگە تەزىرەك جەتەيىك... »، – دەگەن سوزدەرى وتىرىك بولىپ شىعىپ، سىرت ەلدەردەگى قازاقتار كەرەك بولماي قالدى؟

– ماسەلە، 20 جىل ىشىندە «قازاقتى اكەلىپ جاتىرمىز..» دەپ ۇرانداتقان ءىس-ارەكەتتىڭ كەڭ ەتەك الىپ ناۋقانشىلىققا اينالۋى، ال، اعايىننىڭ كەيدە «مەن كەلدىم» دەپ تۇسىنبەۋشىلىكتەن ورىنسىز اۋرە-سارساڭعا سالىنىپ، ەكىۇشتى كۇي كەشۋى ءبىراز ماسەلەلەردى قوردالاندىرىپ، قوعامدىق تۇرعىدا ءار ءتۇرلى جاڭساق پىكىرلەردىڭ تۋىنداۋىنا، سوڭىنان ونى «ساياساتقا» دا اينالدىرىپ، ءبىر قازاقتى ەكىگە بولۋگە دەيىن جاقىنداعانى بەلگىلى. بىراق، مىڭ ءولىپ مىڭ تىرىلگەن قازاقتىڭ بىرلىگى ودان بولىپ كەتپەيدى. دەمەك، قازاقتىڭ كوشى ەشۋاقىتتا ۇرانمەن، جار سالۋمەن ەمەس، ويلاستىرىلعان ۇلكەن ساياساتپەن، ساليقالى ءىس-ارەكەتپەن جۇرگىزىلىپ كەلگەنىن، ونىڭ ساياسي ءمانىن تۇسىنبەدىك. ال، باسقالار مۇنى جاقسى پايدالانىپ، سىنا قاعا باستادى.... بىراق، قايتالاپ ايتامىن، كوش توقتاعان جوق، تاۋەلسىز قازاق ەلى تۇرعاندا قازاقتىڭ كەلۋ، كەتۋىنە ەشۋاقىتتا توسقاۋىل بولماق ەمەس. ول كۇن ارتتا قالعان.

- كەلگەن اعايىننىڭ قازاق قوعامىنا قوسقان ۇلەسىن سارالاۋعا ەشكىمنىڭ دە اقىلى، ەسەبى جەتپەيدى. كەلگەن ءار قازاق – قازاق ەلىنىڭ شەكسىز بايلىعى. ال، حالىقتىڭ بايلىعى ماتەريالدىق تۇرعىدان نەمەسە بەلگىلى تسيفرامەن ولشەنبەيدى. سوندىقتان، كەلگەن ءار قازاقتى ىشىنەن ەنشىلەپ الىپ مىناۋ مۇنشاما ۇلەس قوستى دەپ  جەكە باعا بەرۋدىڭ ءوزى جاڭساق پىكىر دەر ەدىم. ءبىر عانا مىسال، 1991 جىلى 6 بالاسىمەن قونىس اۋدارعان قاراپايىم ءبىر عانا وتباسى 20 جىلدا 5 وتباسى،  27 ادام بولىپ وسكەن. ءبارى ءدىن امان، ءبىلىم الىپ، ەڭبەك ەتىپ باقىتتى عۇمىر كەشۋدە. ياعني، 4,5 ەسە وسكەن!   

- جەرگىلىكتى قازاقتان اجىرامايىق، بولەكتەنبەيىك دەپ كەلگەندەرىمىزدىڭ پايداسى بولعان جوق. 20 جىل وتسەدە «وزبەك»، «قالپاق»، «مونعول» ت.ب. بولىپ كەلە جاتىرمىز. ەلگە ورالعان قازاقتىڭ (ورالمانداردىڭ) مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن ساياسي پارتيا جاراتۋعا قالاي قارايسىز؟

- جالپى شەتتەگى قازاق  جۇرەگى، ىشكى دۇنيەسى باستاپقىدا ەرەكشە تولقىنىسپەن، باسقا ءبىر ەكپىنمەن، ەلگە، قازاق حالقىنا دەگەن ۇلكەن ساعىنىشپەن شەكارا اتتاعان ەدى.  دەمەك، وسى كوڭىلدى ەشبىر بوياۋ، بۇكپەسىز تازا نيەتپەن، تابيعي مىنەزبەن قابىلداپ الۋ – باستى باعىتتا بولۋى كەرەك ەدى. مەملەكەت ساياساتى، ەلباسىنىڭ ساياساتى تەرىس بولعان جوق: ماسەلە سول ساياساتتىڭ قۇقىقتىق جانە ۇيىمداستىرۋ،  ىسكە اسىرۋ تەتىگىنىڭ جىبەرگەن وراسان قاتەلىگىندە. اقىرى، ول «جەمقورلىقتىڭ»، بىتپەس «داۋدىڭ» ورداسى بولىپ كەتتى. ال، ەلباسىنا، ۇكىمەتكە تىپتەن باسقا اقپارلار مەن «دالەلدەمەلەر» بەرىلىپ وتىردى. اقىرى، ورالمان «كىنالى» بولىپ شىعا كەلدى. بۇل ءبىزدىڭ قوعامداعى ۇلكەن ىندەت. كوپكە شاشىلعان توپىراق ەشۋاقىتتا يەسىن تاپپايدى. دەمەك، ميلليونداعان تاعدىردى «قىلمىسكەر، جالقاۋ، قاشقىن» دەپ باعا  بەرۋ قوعامنىڭ قاتەلىگى مە، ساياساتتىڭ ايلاسى ما؟ الدە بيلىكتىڭ ايلاسى ما؟ ول اقىلى بارعا تۇسىنىكتى!

ال، ءسىزدى «وزبەك»، «موڭعول»، «قالپاق» دەگەنگە ارلانباڭىز! قايتا ءوزىڭىزدىڭ ەلگە، وتانعا دەگەن جان دۇنيەڭىزدىڭ، جۇرەگىڭىزدىڭ تازالىعىن ساقتاپ، السىزدىك، ساۋاتسىزدىق تانىتقان اعايىنعا جاناشىرلىق تانىتىڭىز! بىلمەگەن ۋ ىشەدى دەگەن ءسوز بار! 

– قايرەكە! مەملەكەتتىك كوش-قون ساياساتىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان ەكى ادام بولسا, سونىڭ ءبىرىسىز! بىرەۋ بولسا سونىڭ ءوزىسىز. ول شىندىق. كوش-قون ساياساتىن ارنايى زەرتتەپ عىلىمي دارەجە قورعادىڭىز. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى كانىگى كاسىبي مامان، عالىم رەتىندە، قايراتكەر رەتىندە  بىلگىسىم كەلەدى،. ساۋالىم:
1. كوش-قون دوكتريناسى، كونتسەپتسياسى بار ما؟ ستراتەگيالىق باسىم باعىتتارى نە؟
2. كوشى-قون زاڭىن جەتىلدىرۋدىڭ جولدارى قالاي؟
3. ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ تەتىكتەرى نە؟ كەزىندە تىكەلەي پرەزيدەنتكە ەسەپ بەرەتىن قۇزىرى ۇلكەن اگەنتتىك بولسا دەگەن پىكىرىڭىز ءالى كۇشىندە مە؟
4. ورالمانداردى كولەڭكەلى جاعىنان كورسەتەتىن تەندەنتسيانى قوزدىرۋشى توپتار, كۇشتەر بار دەپ ويلايسىز با؟ ورالمان دەگەن ەلدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن مۇددەلى "بولعاندا ءوزى قازاق، باباسى قازاق" ەلدىكتى ارداقتايتىن جاندار مەن پاتريوت قازاقتاردىڭ اراسىنا وت جاعۋ ادەيى ارانداتاتىن سياقتى. ەرىمبەتوۆ ايتقانداي "قازاقتى جىلىكتەپ بىتتىك، ەندى بۇتارلاپ مۇشەلەۋگە كوشتىك" دەگەن اششى پىكىرى قازاقتىڭ ەلدىگى مەن بىرلىگىنە، ارىسى پرەزيدەنت كوتەرىپ وتىرعان "ماڭگى ەل" مۇراتىنا نۇقسان كەلتىرەتىن سياقتى. وسى جولدان ارىلۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك ەكەندىگى سىزگە جاقسى ءمالىم شىعار. ويىڭىزبەن بولىسەسىز بە؟

- كوشى-قون دوكتريناسى جوق، كونتسەپتسيا بار! وكىنىشتىسى ول قاعاز بەتىنە تۇسكەنمەن، تارتپادان شىقپاعان ستۋدەنتتىڭ قاراپايىم رەفەرات جۇمىسى دەڭگەيىندە قالدى دەسەم ەشكىمنىڭ نامىسىنا تيمەس! سەبەبى، شىندىق سولاي! كونتسەپتسيا تازا رەسەيدىڭ تۇجىرىمداماسىنان ءۇزىپ، جارىپ قوتارىلعان بوس سوزدەر! جالپى رەسەيدەن قوتارۋ، سوعان ەلىكتەۋ ءبىزدىڭ ىندەت! شىن مانىسىندە رەسەيدىڭ وزىندە زاڭداردىڭ، تۇجىرىمدامالار مەن باعدارلامالاردىڭ ورىندالۋى وتە اۋىر، بۇل ماكۋلاتۋراعا باسىلعان، كوزبوياۋشىلىعى باسىمىراق مەملەكەت!  سوچي وليمپياداسىنىڭ ءوزى رەسەيدىڭ ءجۇزىن الەمگە ايداي ەتىپ اشىپ جاتىر عوي! مەن كەشە عانا قازاق راديوسىنان ۇكىمەت ساعاتىنىڭ وتىرىسى تۋرالى اقپارات تىڭدادىم، «كازاگرو» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ وكىلى ءبىز مالدىڭ جەمىن دايىنداۋعا بايلانىستى رەسەيدەن مامان اكەلىپ جۇمىسقا كىرىستىك، ەندى جەم ارزاندايدى، سوسىن مالىمىز وسەدى، دەمەك ەكسپورتقا 60,0 مىڭ توننا ەت شىعارۋدى شەشەمىز دەيدى. مىنە، ءبىز ءار باعدارلامانى وسىلاي ىسكە اسىرامىز! كەزىندە قابىلدانعان كوشى-قون باعدارلاماسى دا وسىلاي ىسكە اسقان. ياعني، تاجىريبە دايىن. ەسەپ قاعازبەن تاپسىرىلىپ، قابىلدانىپ كەتكەن.

ال، 1997 جىلى قابىلدانعان «حالىقتىڭ كوشى-قونى» تۋرالى قر زاڭىندا باستى باعىتتا باسقارۋ، ۇيىمداستىرۋ جۇيەسىن دۇرىس قۇرۋ بەلگىلەنگەن بولاتىن. اگەنتتىك قۇرىلعانمەن، باسقارۋ تەتىگى ويىنعا اينالىپ كەتتى. كوشى-قون ءبىر ءمانساپتان بوساعان چينوۆنيككە نەمەسە كەلەسى مانساپقا دايىندىق كوپىرى بولىپ قالىپتاستى. ونى، ناقتىلى ءتۇسىنىپ، جان-تانىمەن، ىقىلاس-ىنتاسىمەن اتقاراتىن تەگەۋرىندى، نامىسى تەرەڭ تىزگىنشى بۇيىرمادى. كەلدى، جەدى، شاشتى، پالەنى جاپتى، كەتتى! 20 جىل بويى وسى ءۇردىس، ءالى دە سولاي! ال، قازاق كوشى تەك شەتتەگى قازاققا عانا كەرەك سياقتى ساياسي ساۋاتسىز كوزقاراس ابدەن قالىپتاستى.

ال، پرەزيدەنتكە تىكەلەي باعىناتىن قۇزىرەتتى ورگان شەتتەگى قازاق ءۇشىن ەمەس، قازاق ەلىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» ساياساتى ءۇشىن كەرەك! شەتتەگى قازاققا، ورالمانعا وتىرىك اياۋشىلىق، جاناشىرلىق تانىتۋ كەرەك ەمەس!   قازاق مۇسىركەۋدى، جاعاتسۋدى نامىسقا تيۋ دەپ كورەدى...     

ەرىمبەتوۆتىڭ «قازاقتى جىلىكتەپ بىتتىك، ەندى بۇتارلاپ بولشەكتەۋگە كوشتىك» دەگەنى وتە تاۋىپ ايتىلعان ءسوز! ىشىمىزدە «ورالمان»، «ۇلتشىل»، ساياسي «ساۋاتسىز»، «مادەنيەتسىز»  دەگەن جىلىكتەردى ءمۇجىپ، ءماز بولىپ ءجۇرمىز. بۇل بەلگىلى باعىت الىپ، قوعامعا ورنىعىپ ۇلگىرگەن، تامىرى تەرەڭ ساياسي توپتىڭ جۇزەگە اسىرىپ جاتقان ماقساتتى ءىس ارەكەتتەرى. ونى ءبارىمىز بىلەمىز، سويتە تۇرا ەستىمەگەن، كورمەگەن سىڭاي تانىتامىز. كەيدە ءتىپتى، تالقىلاپ الىپ، اينالا بەرە تونىمىزدى اۋدارىپ كيە قويامىز. وسى جالتاقتىقتان ارىلاتىن ۋاقىت كەلدى. تاعى ءبىر قاتەلىك، بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى بوس كەڭىستىك. بۇل ازاماتتىڭ پىكىرى مەن ساناسىنا كەرى اسەرىن تيگىزۋمەن قاتار بيلىكتىڭ حالىقتى وزىنە باعىنىشتى ەتۋ، جالىندىرۋ، جالتاقتاۋ، جاعىمپازدانۋ كورىنىستەرىن تۋىنداتىپ، «ەپتەپ الىپ قالسام» دەگەن دۇنيەاۋي سەزىمىن كوبىرەك وياتىپ، رۋحاني بولمىسىن السىرەتىپ وتىر. بۇل ادەت كەشە عانا شەكارا اتتاعان، باسىندا ءۇي، باۋىرىندا قازانى جوق ورالمانعا كورسەتىپ وتىرعان ء«ومىر ءسۇرۋ تاجىريبەمىز»

ءبىز جاڭا الەمدىك وزگەرىستەردىڭ كەزەڭىندەمىز. حالىقتىڭ تابيعي قوزعالىسى، قايدا تۇرىپ، قايدا تىرشىلىك ەتۋى ۋاقىت وتكەن سايىن ەركىن بولىپ بارادى. بۇل جاhاندىق ءۇردىس. ال، قازاقتاردىڭ دا قازاق ەلىنە كەلۋىن شەكتەۋ مۇمكىن ەمەس. قايتا شەكتەۋ ارقىلى مەملەكەت ءوزىنىڭ الەمدىك كەڭىستىكتەگى ءرولىن تومەندەتۋمەن قاتار راتيفيتسيالانعان حالىقارالىق زاڭدارعا دا قايشىلىق تۋىنداتانى بەلگىلى. اتامەكەنگە كەلگەن اعايىنعا 4 جىل بويى «باسقا» دەپ قاراسا نە بولاتىنى تۇسىنىكتى. ول الەۋمەتتىك ىشكى قايشىلىقتاردى تۋىنداتۋمەن قاتار قىلمىستىڭ، زاڭسىز ءىس ارەكەتتەردىڭ، جەمقورلىقتىڭ قورجىنىن تولتىرادى.. قايتا، تەز ارادا ازاماتتىق بەرۋ ارقىلى كەلگەن ادامنىڭ قوعامعا تەز سىڭىسۋىنە،جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋىنە، ومىرگە ارالاسۋىنا جول اشقان بولار ەدىك. سوندىقتان، بۇل ۇزاققا اپارمايتىن، قيسىنسىز  شەشىم دەر ەدىم.

- قايرات مىرزا، قىتاي وكىمەتىنىڭ رۇقساتىمەن شەتەلدەرگە شىعاتىن ازاماتتار زاڭ الدىندا تازا ادامدار بولىپ ەسەپتەلەدى. سوتتالعان، ءىستى بولعان ادامىنان قىتاي وكىمەتى قاۋىپتەنىپ سىرتقا شىعارمايدى ەسەپ. الايدا، قازاقستان وكىمەتى قحر-دان كوشىپ كەلىپ جاتقان اعايىننان قىلمىس ىستەمەگەنى تۋرالى انىقتاما-قۇجات سۇراپ قيىن قىلادى. ال، ول انىقتامانى الۋ قىتايدا مۇمكىن ەمەس. موڭعوليادا، رەسەيدە، وزبەكستاندا،.ت.ب قازاقتار قونىستانىپ وتىرعان ەلدەردە قانداي؟ بۇل جايىندا نە ايتاسىز؟

-  وتە دۇرىس ايتاسىز. كەز-كەلگەن مەملەكەت ەل ىشىندەگى ازاماتتاردىڭ شەتكە شىعۋىن قاداعالايدى. پاسپورت سول ءۇشىن بەرىلگەن باستى قۇجات. ال، ارنايى قىزمەت شەكارادان وتەردە ءار ازاماتتىڭ پاسپورتى ارقىلى ول تۋرالى بارلىق دەرەك كوزدەرىن تەكسەرىپ وتىرادى. قانداي دا ءبىر زاڭسىز ءىس-ارەكەتتەرگە بايلانىسى بولسا، ول شەكارادان شىعارىلمايدى. ال، قازاقستانعا كەلە جاتقان قازاق ءۇشىن تىپتەن ەرەكشە قاداعالاۋ بار. سەبەبى، ول قايتپاۋى مۇمكىن عوي!

قر ءىىم ورگاندارى كوشىپ كەلگەن اعايىننان «قىلمىسىم جوق» دەگەن انىقتاما تالاپ ەتەدى. ول راس. ال، بۇل قولدان جاسالعان كەدەرگىنىڭ ءبىر ءتۇرى. قانشاما رەت ايتىلعانمەن ناقتىلى شەشىم جوق! 

• سىزشە قازاقستاندى قازاق ەلى دەگەن دۇرىس پا، الدە قازاق رەسپۋبليكاسى دەگەن دۇرىس پا؟ ەگەر وسى ەكى اتتىڭ بىرەۋى تالدانعان جاعدايدا انۇرانداعى "مەنىڭ قازاقستانىم" دەگەن ءسوزدى دە وزگەرتۋگە تۋرا كەلەدى. ازىرگى ءانۇراننىڭ ەڭ شۇرايلى، كەرەمەت جەرى دە وسى. سوندا "مەنىڭ قازاق ەلىم" دەسەك، كۇلكىلى بولماي ما؟!

.... قازاق ەلى دەگەن اتاۋ وتە ۇنامدى. ويتكەنى، بۇل وسى مەملەكەتتىڭ يەسى قازاق حالقىنىڭ شاڭىراعىنا توپتاسقان قالىڭ جۇرتتىڭ كيەلى مەكەنى ەكەنىن مەڭزەيدى.

«ماڭگىلىك ەل» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى وسى قازاق ەلىنىڭ ماڭگىلىگىن، بىرتۇتاستىعىن، بەرەكەلى عۇمىرىن پاش ەتەتىن، ونى قاستەرلەپ، بيىك ۇستايتىن جالپى حالىقتىڭ ىشكى بىرلىگىن بىلدىرمەي مە! ال، قازاق حالقى عاسىرلار بويى وسىنى ارماندادى، سول ءۇشىن جان الىپ، جان بەرىستى، تۇپكى تىنىشتىعى ءۇشىن بودان دا بولىپ، ءوز ەلىندە 30 پايىز ۇلەسكە عانا يە بولىپ تا كۇن كەشتى. ەندى ەسىن جيىپ، ەڭسەسىن كوتەرگەندە سول كەزەڭنىڭ اششىسىن ۇمىتپاق ەمەس.

- لاۋازىمدى قىزمەتتىڭ ءبارى ساتىلاتىن ەلدە شەتەلدەن مول اقشامەن كەلىپ قانا اكىم، مينيستر بولۋعا بولادى دەگەن راس، وتىرىگى بەلگىسىز اڭگىمە كوپ، سونداي كوزقاراسقا قالاي قارايسىز؟ ەگەر جيناعان اقشاڭىز 1 ملن.$-عا جەتسە، سونى بەرىپ مينيستر بول دەسە، كەلىسەسىز بە؟   

- لاۋازىمدى قىزمەتتى ساتىپ الۋ ەتەك العانى كوپ ايتىلادى، دەمەك، ءبىر قوعامدىق فورماتسيادان ەكىنشىسىنە اۋىسقان وتپەلى داۋىردە كەڭ ەتەك الاتىنى تاريحپەن دالەلدەنگەن، پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاق جەرىنە وتارلاۋى دا ەل ىشىندەگى بەلگىلى توپتى شەن-شەكپەنمەن ارباپ، حالىقتى رۋ-رۋعا ءبولىپ الىپ، بەرەكەسىن كەتىرىپ، سوسىن ءوز دەگەنىن جاسادى ەمەس پە. سوۆەتتىك جۇيە ونى باسقا قىرىنان جەتىلدىرىپ، ەل قامىن ويلاپ باس كوتەرەر قانشاما بوزداعىمىزدى قۇربان ەتىپ، قالعانىن قويشا ايداپ باسقارعان جوق پا. سول جۇيەنىڭ سارقىنشاعىنان ءالى دە بولسا قۇتىلا الماي جاتقانىمىزدى جاسىرىپ قايتەيىك!

ءوز باسىم  شەتەلدەن قازاق ەلىنە لاۋازىم ىزدەپ كەلگەن اعايىندى كەزدەستىرە المادىم. ونەر، عىلىم سالاسىنىڭ وكىلدەرى سول ورتادا ءوز ورنىن تاپپاي قالسا، قينالىپ جاتادى. ال، كەڭسەدە قالام ۇستاعان  قانشاما مامان يەلەرى، قازاقستانعا كەلىپ تاياق ۇستاپ ساقمانشى بولدى ەمەس پە! ەشقايسىسى نامىستانعان جوق. ارمانى ءمانساپ بولماعاندىقتان ءتۇسىندى. بۇگىن سولاردىڭ ۇرپاقتارى ءوسىپ، ءونىپ قازاق ەلىنىڭ تارلاندارى قاتارىندا ءجۇر. ال، مانساپتاعى كەيبىر چينوۆنيكتەردىڭ ساۋاتسىز ءىس-ارەكەتتەرى، ارىنا ءتيىپ قورلاۋى، وتىرىك مۇسىركەۋى اعايىننىڭ نامىسىن قوزدىرعان جاعدايلار كوپ كەزدەستى. بۇل ولاردىڭ ادىلدىك ىزدەپ، جوعارى تومەن جۇگىرىپ شاعىمدانۋىنا، ياعني ورالمان «ارىزقوي» دەگەن جاڭا ءمانساپ يەسى اتانۋىنا كومەك بولدى. بەرگەن پاراسىنا العان ءمانسابى – وسى. 

- ازاماتتىقتىڭ ورنىنا تۇراقتى تىركەۋ نەمەسە ىقتيارحاتتىڭ ءبىرى بەرىلەدى دەپ ەدى، سونىڭ قايسىسى اتقارىلادى ؟ جانە قانداي تالاپتارمەن ? سوڭعى جاڭالىقتار نە دەيدى?

جاڭا زاڭ قابىلدانۋىنا بايلانىستى ورالمان مارتەبەسى بويىنشا بەرىلەتىن قۇجاتتار تۋرالى جاڭا ەرەجە شىعۋى ءتيىس. سول بويىنشا قۇجات بەرىلەر. ال، 4 جىلعا دەيىن ىقتيايرحاتپەن جۇرەسىز. ول، نەگىزگى قۇجاتىڭىز. كۆوتا بەرىلمەيتىن بولعاندىقتان ورالمان كۋالىگى ءسىزدىڭ قازاق ەكەنىڭىزدى عانا دالەلدەۋشى قۇجات ەسەبىندە بولماق. ورالمان مارتەبەسى بويىنشا كورسەتىلەتىن كومەك جەڭىلدىكتەر جوق.  قازىرگى تاڭدا كوشى-قون كوميتەتى ناقتىلى ءتارتىپ، ەرەجەلەردى دايىنداپ جاتقان بولار. ول تۋرالى ناقتىلى دەرەك جوق. اشىعىن ايتسام، بۇل ورگاننىڭ قىزمەتىنەن ەرەكشە ءبىر جاڭالىق كۇتۋ دە قيىن.

- شەتتەن كەلگەن قازاق جاستارىنان لاۋازىمدى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەندەر جەتەدى. بالاۋسا كەزىندە كەلىپ، وسىندا وقىپ، قالىپتاسقانداردان بولاشاقتا مينيستر دە، اكىم دە شىعادى. ال 40-50-دەن كەيىن كەلگەندەرگە لاۋازىم بەرىلمەيتىنى بارلىق ەلدە  بار ءۇردىس دەگەنگە قالاي قارايسىز؟

- دۇرىس ايتاسىز، قازىرگى تاڭدا كەلگەن اعايىننىڭ ۇرپاقتارى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا ءسىڭىسىپ، ەل يگىلىگىنە تولىعىمەن ارالاسىپ كەتتى. مىنە، قازاق مۇنان ارتىق قانداي باقىتتى اڭسادى. مەن ءبىر وقيعانى ايتا كەتكىم كەلەدى. الماتى وبلىسىندا كىشى گىرىم ۇرلىققا بايلانىسقان  3-4 جىگىتتىڭ ىشىنەن شەتتەن كەلگەن اعايىننىڭ بالاسى «باستى كىنالى» بولىپ شىقسا كەرەك. اتا-اناسى شىرىلداپ، جوعارى تومەن جۇگىرىپ ەشتەڭە جاساي الماعان، جاسىرماي ايتقاندا «بەرەرى» بولماعان. اقىرى سوت پروتسەسسى ءجۇرىپ، 1.5 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپتى. سوندا الگى جىگىت: «مەنى ءبىر موڭعول، نە قىتاي سوتتاپ جاتسا، باسىندى دەپ ارلانار ەدىم، باقىتتىمىن، قازاقتىڭ تۇرمەسى دە مەنىڭ ءۇيىم» دەپتى....

ارينە، ەگدە ادامدار ءۇشىن جۇمىسقا ورنالاسۋ قيىن. بۇل بارلىق قوعامدا بار ءۇردىس. ونى حالىق تۇسىنەدى. سوندىقتان، ەرەكشە قينالىپ، نازالانبايدى دا. دەگەنمەن، قالاي دا كۇنكورىس قامىن جاساپ، تىرلىك ەتىپ جاتىر عوي. قول جايىپ، قايىر سۇراپ قالعان جان جوق.

- سالانىڭ قىر-سىرىن جاقسى بىلەتىن قايراتكەر رەتىندى ورالمان مارتەبەسىمەن كەلگەن اعايىنداردىڭ كاسىپكەرلىكپەن اينالاسۋ دەڭگەيىن قالاي باعالايسىز. ورتا، كىشى بيزنەستە، شاعىن ءوندىرىس كاسىپورىن اشىپ، تابىسقا جەتكەندەر كوپ پە؟ ولارعا قولداۋ، جەڭىلدىك، نەسيە كورسەتىلە مە؟ شەتتەگى تەحنيكاسى بولسا الىپ كەلە الا ما، وعان قولداۋ بار ما؟
ەكىنشى ساۋالىم
يننوۆاتسيالىق باعىتتا دامۋداعى ورالمانداردىڭ ءرولى، ىزدەنىسى، قۇلشىنىسى قالاي؟

- جالپى مەملەكەت   ساياساتى كىمدەر كەلىپ جاتىر، كىم بولادى دەگەن سۇراقتاردىڭ  جاۋابىمەن اينالىسۋى كەرەك ەدى. ال ءبىز بولساق، وسىنشاما اكەلدىك، وسىنشاما قارجى بەردىك، ورنالاستىردىق دەپ جارا سالىپ «ساندىق» ەسەپ بەرۋمەن اينالىسىپ كەتتىك. كەيدە، سىرتتان كوشىپ كەلگەن اعايىننان گورى گوللانديادان اكەلىنگەن سيىرلاردىڭ ەسەبى ناقتىراق پا دەپ قالاسىڭ. كوشى-قونعا 40,0 ملرد. تەنگە عانا جۇمساپپىز. ونىڭ ءوزى قالاي، قايتىپ يگەرىلدى؟ ەسەپ جوق. سويتە تۇرا، كەلگەن اعايىننان «قازاقستانعا نە بەردىڭ؟» دەپ سۇرايمىز. ءبىر سيىردىڭ قۇنى 6000 اقش دوللارى ەكەن. بار الەمگە جار سالىپ ءجۇرىپ ءبىر اعايىنعا بەرگەن كومەك قارجى 1000 اقش دوللارى مولشەرىندە. ەندى ونى دا ارتىق كورىپ، ازاماتتىقتى دا كەستىك. دەمەك، سيىردىڭ باعى كۇشتى ەكەن.

مەملەكەت شەتتەن كەلگەن اعايىننىڭ ء«وندىرۋشى كاپيتال» ەكەنىن ەسەپتەي الماي دال. ارينە، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوز كۇشتەرىمەن كوتەرىلىپ، كاسىپكەرلىگىن دامىتىپ، ءىسىن دوڭگەلەتىپ تە اكەتتى. بانكتەن نەمەسە ۇكىمەتتەن ارنايى قولداۋ كورسەتىلىپ، ءىس باستاعاندارى ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا. ويتكەنى، ولاردىڭ بانككە قوياتىن كەپىلى بولماسا، ماڭدايعا جازىلعان «ورىسشا» بىلمەيتىن ءمورى بولسا، قانداي قولداۋ كۇتەدى. 

يننوۆاتسيالىق ساياسات ەندى قولعا الىنىپ جاتىر عوي. شەتتەن كەلگەن عالىمداردىڭ ماڭىزدى جوبالارى ىسكە اسىرىلىپ، ەل يگىلىگىنە جارايتىن كەزەڭ كەلىپ تۇرعان سياقتى. دەمەك، شەتتەن جيناعان تاجىريبەسىن، مەڭگەرگەن ءىسىن ورتاعا سالاتىن ۋاقىت كەلدى. ءدال، وسى تۇستا مەملەكەتتىك قولداۋ الۋ ءۇشىن تاعى دا «ازامات ەمەسسىڭ» دەيدى عوي. وعان جاۋابىم جوق. ايتسام ءوزىڭ جىلايسىڭ، شەشىمىن كىمنەن سۇرايسىڭ دەگەن وسى...

- وتانعا ورالعان ورالماندار كۇنى-بۇگىنگە دەيىن قوعامعا ستيحيالى تۇردە ارالاسىپ كەلدى. ياعني، جاڭا كەلگەن ورالمانداردىڭ الەۋمەتتىك ورتاعا بىردەن سايكەسىپ كەتۋى دەگەن سياقتىلار. ماسەلەن، ءتىل،ءوز قۇقىعىن زاڭمەن قورعاي الماۋدا. قايرات اعا, سىزگە قوياتىن سۇراعىم تۇسىنىكتى بولعان شىعار. وسى جاعىن نەگە قولعا الماسقا. ءبىزدىڭ باعىت-ماقساتىمىز ءبىر ارناعا ويىسسا دەگەندىك. قاشانعا دەيىن "ۇشارىمدى جەل بىلەدى، قونارىمدى ساي بىلەدى دەپ جۇرە بەرەمىز!؟

- ەگەر ناقتىلى وي پىكىر، ماقساتتى باعىت بولسا ونى ىسكە اسىرۋعا تالپىنۋ، ول ءۇشىن وي ءبولىسۋ، بىرلەسىپ ءىس جاساۋعا نەگە بولمايدى. بۇرىن قونىس اۋدارعان اعايىندار، اسىرەسە،  جاستار ءۇشىن بۇل تىپتەن جەڭىل. ەلباسىنىڭ ءوزى «جانۇيالىق بيزنەستى» دامىتۋدى جولعا قويۋدى ۇسىندى. سەبەبى، تۇسىنىكتى عوي. بيزنەستە ەڭ باستى تالاپ ماقساتتىڭ توعىسۋى. سوندىقتان، ونداي باعىتتاعى جۇمىستاردى «وقشاۋلانۋ»، ء«بولىنۋ» دەۋدىڭ ءوزى سوۆەتتىك جۇيەدەن قالعان سەنبەستىك، ياعني، قورقۋ ءىلىمى. 

- كوشتىڭ توقتاتىلۋىنا ءبىرىنشى كەزەكتە كرەملدىڭ بۇيرىعى بەرىلدى. بۇل بۇيرىقتى ورىستانعان بيلىك قۋانا ورىنداۋعا كىرىستى. ويتكەنى قازاقتار تىم كوبەيىپ كەتسە ورىسشا تاربيەلەنىپ جاتقان بالالارى مەن نەمەرەلەرى قازاقتىڭ ەن بايلىعىن ەركىن پايدالانا الماي قالادى.

بۇل پىكىرىڭىزگە قوسىلا المايمىن. ءبىز 20 جىل ىشىندە ەركىنىدىگىمىز بەن بوستاندىعىمىزدى تولىق مويىندادىق، دەمەك، باسقاعا دا مويىنداتتىق دەگەن ءسوز.  ەندى موسكۆا بىزگە بيلىك ايتىپ وسىلاي جاساتتى دەۋ قيسىنسىز. شىندىعىن قۋساق بىزدەگى ءتىل، سالت ءداستۇر، ۇلتتىق بولمىسىمىزعا بىرەۋلەر كەدەرگى جاساپ جاتىر دەسەك، تاعى دا ءوز قاتەسىن باسقادان ىزدەۋ ىندەتىنە ابدەن ۇشىرادىق دەي بەرىڭىز! ەمدەلۋ كەرەك بولادى. ماسەلە، ءوزىن قازاقپىن دەپ ايتۋدان ارلاناتىن «كوپشىل»، «حالىقشىل»، «ساياسي ساۋاتتى» ەتىپ كورسەتۋدى ومىرلىك «كرەدو» ەتىپ العان، ناۋقاس قازاقتاردا. ولار اۋەلى ۇرپاعىن دا سولاي تاربيەلەپ جاتىر. قازاق مەكتەپتە وقيتىن، بىراق ابايدىڭ ءبىر ءسوزىن ۇقپايتىن، «ورىسشاسى» پۋشكيندى تاڭقالدىراتىن ۇرپاق تا ءوسىپ جاتقانىن جاسىرىپ قايتەمىز. استاناداعى سول جاعالاۋعا بارساڭىز وندايلاردى ءار اتتاعان سايىن تاۋىپ الاسىز. مىنە، وسى ىندەتتەن ارىلساق دەيمىن. ولار، قازاق كوشىنە، ورالمانعا جان-تانىمەن قارسى. ويتكەنى، ول ونىڭ ء«يميدجىن» ءتۇسىرىپ تۇر عوي! 

بىراق، قازاق تاڭداۋ ەركىندىگىن ەشۋاقىتتا، ەشكىمگە تۇبىرىمەن بەرگەن ەمەس. قازاق كوشى، قازاق ءۇنى كۇن ساناپ ءورىسىن كەڭەيتىپ، قۇشاعىن ەركىن سەرمەي بەرمەك. 

- اسسالاۋماعالەيكۋم قايرات اعا. سىزبەن پىكىر الىسۋعا قۋانىشتىمىن! سىزگە قويار سۇراعىم, استانانىڭ قاسىندا سالىناتىن «نۇربەسىك» شاعىن قالاشىقتان جەر نەمەسە ءۇيدى قالاي الۋعا بولادى? قانداي قۇجاتتار كەرەك جانە باعاسى قانشا تۇرادى? 2. كەزىندە مۇڭعىل ەلىنەن كوپتەگەن وتباسىن مەملەكەت ءوز قاراجاتىمەن كوشىرىپ الىپ كەلگەن. قءازىر سول ەلدەن كوشىپ كەلەم دەگەن وتباسى كوپ دەپ ەستيمىز. بىراق كەلۋگە مۇمكىندىگى جوق. سونداي وتباسىلاردى قالاي كوشىرىپ الۋعا بولادى? 3. نەلىكتەن شەتتەن كەلگەن ورالماندار (اعايىنداردان) ماجىلىسكە 1 دەپۋتات سايلاماسقا? 4. استانانىڭ قاسىنداعى قوياندى ەلدى مەكەنىنىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى قاشان ءوز شەشىمىن تابادى دەپ ويلايسىز؟

- استانا اۋماعىنداعى تۇك قۇرىلىسىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى اياقتالۋعا جاقىن. ول جەكە ۇيلەر. بيىلعى جىلدان باستاپ كوپقاباتتى تۇرعىن ۇيلەر قۇرىلىسى باستالماق. وعان، ءتيىستى ينۆەستورلارمەن كەلىسىمدەر جاسالۋدا. بۇل ۇيلەر اقىلى، بىراق، قۇنى نارىقتىق باعادان تومەن بولادى. سوندىقتان، تۇرعىن ءۇي جيناق بانكى ارقىلى ءوز اتىڭىزعا جيناقتاۋ جاساي بەرسەڭىز بولادى. بانكپەن بۇل جونىندە كەلىستىك. ءبىزدىڭ كەڭسەگە قۇجاتتارىڭىزدى تاپسىرىپ، تىزىمگە ەنسەڭىز دۇرىس بولادى.

موڭعوليادان عانا ەمەس، جالپى شەتەلدەردەن ارنايى كوشىرىپ اكەلۋ توقتاتىلعالى دا قانشاما جىل بولدى عوي. ەندى كوشىرىپ اكەلۋدى بىلاي قويعاندا ءوز بەتىمەن كەلۋشىلەردىڭ قازاق ەلىنىڭ ازاماتى اتانۋى مۇڭ بولىپ تۇرعان جوق پا؟ الداعى ۋاقىتتاردا كوشىرىپ اكەلۋ بولادى دەپ ايتۋ قيىن. ماسەلە، ەلگە ورالعان اعايىننىڭ بوگەتسىز ازاماتتىق الىپ، ەركىن سەزىنۋىنە جول اشۋ. وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن دجقق مەن «اسار» قوعامىنىڭ پاۆلودار وبلىستىق بولىمشەلەرى بىرلەسە وتىرىپ (ز.بولات، ءا.امانتاي اتتى ازاماتتاردىڭ باسشىلىعىمەن) موڭعوليادان 200 گە تارتا وتباسىن ۇيىمداستىرىپ، كوشىرىپ اكەلگەن ەدى. قانشاما ىستەر اتقارىلدى. وكىنىشكە وراي وسىنداي يگى باستامالار دا قولداۋ تاپپادى. قازىرگى ۋاقىتتا سايلاۋ جۇيەسى پارتيالىق تىزىمدەر ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى نەمەسە جەكە ازاماتتار ات ۇسىنۋعا قۇقىلى. استانا ماڭىنداعى قوياندى اۋىلىنىڭ پروبلەمالارى كۇن تارتىبىنە قويىلعان، بۇل جونىندە پارلامەنتتە، اقمولا وبلىسى اكىمشىلىگىندە باعىتتى ىستەر تالقىلانعان بولاتىن. قازىر، اۋىلعا جاڭا مەكتەپ سالىندى، نەگىزگى جولى جوندەۋدەن وتكىزىلدى، ەندىگى كەزەكتە اۋىز سۋ، الەۋمەتتىك قۇرىلىمدار ماسەلەسى دە شەشىمىن تابۋعا ءتيىس.

- قايرەكە، ەل ءۇشىن اتقارىپ جۇرگەن يگىلىكتى ءىسىڭىزدىڭ كۋاسىمىز، سابىرلى، پاراساتتى، بىلىكتى ءسىز سياقتى شەت ەلدەن كەلگەن ازاماتتار كوپ، بىراق سونىڭ كوبى بۇگىنگى قازاقستان قوعامىندا ەڭ قۇنسىز ادام بولىپ تۇر عوي. شەت ەل قازاقتارىنا دەگەن قازاقستان بيىلىگىنىڭ سالقىندىعىنىڭ كەسىرىنەن جەرگىلىكتى جەرلەردە ورەسى تار، ءتىلى مۇكىس، ورىسشا ويلايتىن شەنەۋىكتەر ورالماننان مۇلدە تەرىس ايلانىپ كەتتى، اۋرە سارساڭ جەتىپ جاتىر. ونىڭ قايسىبىرىن ايتايىق.
مەنىڭ سۇراعىم:
1.شەت ەلدە بۇرمالانىپ، مۇلدە قاتە جازىلعان، اتا-اناسىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى-ءجونىن قالاي دۇرىستاپ جازدىرىپ الۋعا بولادى. بۇل ماسەلەنى ايتا-ايتا شارشادىق.
2. مونعوليادا تولقۇجاتقا اكەسىنىڭ جانە ءوزىنىڭ اتى عانا جازىلادى، تەگى جوق. قانداستارىمىز قر-نا كەلىپ ازاماتتىق العان كەزدە ولاردىڭ ايتقاندارىنا ەش قۇلاق ىلمەي، اكەسىنىڭ اتىن تەگى رەتىندە جازىپ جىبەردى. وسىنىڭ سالدارىنان مونعوليادان كەلگەندەردىڭ بىرەۋىنىڭ دە اكەسى جوق ىلعي جەتىمدەر بولىپ قالدى. ءبىز تەككە قىزىعىپ تۇرعامىز جوق. قر-داعى قولدانىستاعى تولقۇجاتتا تەگى جازىلاتىن بولعاندىقتان وعان تەگىمىزدى جازدىرۋعا ءماجبۇرمىز. اكەمىزدىڭ اتىن بىرىڭعاي تەك رەتىندە جازۋعا قارسىمىز. وسى ماسەلەنى شەشۋ جولدارى بار ما؟

-  دۇرىس ايتاسىز. بۇل ماسەلە قانشاما رەت كوتەرىلىپ، ايتىلدى. كەيدە، وسىنداي قاراپايىم بولا تۇرا ءار ازاماتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ماڭىزدى ىسكە بەيجاي قارايتىن جۇيەنىڭ ءالسىز ءىس ارەكەتىنە ءىشىڭ اشيدى.   ەندىگى كەزەكتە ءار ازاماتتىڭ ءوز تەگى مەن اتى، ءجونىن سوت ارقىلى عانا تۇزەتۋى كەرەك سياقتى. بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە. جۋىردا عانا كوشى-قون كوميتەتى جانىنان ۆەدومستۆوارالىق تۇراقتى جۇمىس توبىن قۇرۋ تۋرالى ماسەلە قويىلىپ جاتقانى تۋرالى اقپارات ءتۇستى. بۇل كوميسسياعا بارلىق مينيسترلىك وكىلدەرى قاتىستىرىلماق. وسى جۇمىس توبىنىڭ باستى جوسپارىنا ءسىز كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنى ەنگىزۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. وعان مەن دە كۇش سالىپ، كىرىسەتىن بولامىن. سول ارقىلى عانا بىرجاقتى تولىق شەشىلۋىنە ىقپال ەتۋ دۇرىس بولار. بۇل تەك ءبىر ادامنىڭ عانا ەمەس شەتتەن كەلگەن ءار قازاقتىڭ باسىنداعى ۇلكەن پروبلەما.

- قايرات مىرزا، جوعارىداعى سۇراقتاردان بايقاپ وتىرعان بولۋڭىز كەرەك، قازاق كوشىنىڭ ەندىگى تاعدىرى جۇرتتى قاتتى الاڭداتادى ەكەن. ەندى ءسىز جانە ءسىزدىڭ مۇراتتاس جولداستارىڭىز نە ىستەۋ كەرەك؟ قايتسەك بۇل ماسەلەگە ەلباسى نازارىن اۋداراتا الامىز؟

قازاق كوشىنىڭ توقىراۋى ءار قازاقتىڭ جانىن اۋىرتۋى ءتيىس. ەگەر ءبىز ەكونوميكالىق مۇمكىنشىلىگىمز تومەن، حالقىمىزدىڭ سانى اسىرە ءوسىپ كەتكەن، نەمەسە، اعايىننىڭ الدىندا كەرەمەت «مىندەتتەر» الىپ سونى ورىنداۋعا قاۋقارسىز كۇيگە تۇسكەن، ءتىپتى، شەتتەگى قازاقتىڭ قازاق ەلىنە قاجەتتىلىگى جوق، نەمەسە ولاردىڭ ەلدىگىمىزگە «زيانى باسىم» سياقتى ماسەلەلەردى باستان كەشىرىپ وتىرساق مۇنداي كۇيزەلىستى ايتپاس ەدىك. گەوساياسي جاعدايىمىز، دەموگرافيالىق احۋالىمىز بەلگىلى.

ءبىزدىڭ شەكارالىق ايماقتار مەن وندىرىستىك زونالارىمىزدى دامىتۋعا قاجەتتى جۇمىس كۇشى 300,0 مىڭ ادام دەگەن ەسەپتى كەزىندە ەڭبەك مينيسترلىگى مالىمدەگەن ەدى. سوندىقتان، «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى كۆوتا سانىن جىلىنا 20,0 مىڭ وتباسىنا دەيىن كوبەيتۋ جوسپارىن دا وسى مينيسترلىك  ۇسىنعانى بارشاعا ايان. جەمىسىن بۇگىن كورىپ، كوشتى توقتاتىپ، ءتىپتى ازاماتتىقتى دا شەكتەدىك. ايتار ءسوز جوق. مۇمكىن كەزىندە وسى ۇسىنىستى جاساعان ادام «اسىرە ۇلتشىل» بولدى ما، الدە ەسەبى دۇرىس ەمەس پە؟ وندا ول چينوۆنيك جازالانۋى كەرەك قوي. ال، دۇرىس بولسا شە؟ وندا كىم وسى ىسكە بوگەت جاسادى؟

ەلباسى 2020 جىلعا دەيىن حالىقتىڭ سانىن 20 ملن-عا جەتكىزۋ مىندەتىن قويعان. مۇمكىن ول دا تەرىس باعىت پا؟ وندا ول باعىتتى جاساپ ەلباسىنا ەنگىزگەن «ساتقىن» كىم؟ ... مىنە، وسىنداي سۇراقتار لەك-لەك، توپ-توبىمەن ويعا كەلىپ، مازا بەرمەيدى. 

  كوشى-قون  بەيجاي قارايتىن ماسەلە ەمەس... ونى ەلباسىنىڭ الدىنا جەتكىزۋدىڭ جولدارى كوپ. حالىق قالاۋلىلارى كوزدى جۇمىپ بەكىتىپ جىبەرگەنىن ەستىگەندە، قانداي كۇش تىرەپ تۇر ەكەن دەستىك... بىراق، ءالى جاۋابىن تاپقان جوقپىز. پرەزيدەنت تە بۇل ماسەلەنى جىلى جاۋىپ قويماس دەگەن ۇمىتتەمىن.. ويتكەنى، «قازاق ەلى»، «ماڭگىلىك ەل» ۇعىمىن ءار ۇرپاقتىڭ ساناسىنا قۇيۋ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى باياندى ەتۋ، وتانسۇيگىش ۇرپاق تاربيەلەۋ ماسەلەسىن ءار سوزىندە ايتىپ، شىرىلداپ جۇرگەن ەلباسىنا وسى زاڭدى قول قويۋعا قانداي باتىل ادام الىپ باردى دەسەڭىزشى. ول – ەلباسىنىڭ جولداۋلارىنان، مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق باعىتتارىنان بەيحابار نەمەسە سونىڭ بارنە  تىكەلەي قارسى ادام دەپ ويلايمىن.

دەمەك، ەلباسى نازارىنا جەتەر، جەتكىزەمىز دەپ ويلايمىن... وسى باعىتتا شىرىلداپ جۇرگەن ازاماتتارىمىز دا بار. باق ارقىلى اۋىت مۇقيبەك اتتى ازاماتتىڭ جانايقايى ءار قازاقتىڭ ءۇنى دەپ ەسەپتەيمىن. مۇنداي ءۇن جەتى قات كوكتى دە تەسىپ عارىشقا  جەتەدى،  

- قايرات مىرزا، قالىڭ قازاقتىڭ قايماعى بۇزىلماي اتا-سالت، ءداستۇر-عۇرىپپەن ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتاسى بايانولگەي مەن قوبدا ايماعى ەدى. قازىر سول وڭىرلەرگە موڭعول وكىمەتى ۇلتتىق ساياسات ۇستانا باستادى دەپ ەستيمىز. موڭعول ۇكىمەتى نە ىستەسە دە ءوز مەملەكەتى، وعان قارسىلىعىم جوق، بىراق ەندى از جىلداردان سوڭ موڭعولياداعى قازاقتار ماڭعۇلدانىپ، ءتىلىن، ءدىلىن ۇمىتىپ كەتپەي مە، قالاي ويلاسىز؟

- جالپى الەمدە ءار مەملەكەت، ۇلت جاhاندانۋ ۇردىسىنەن ساقتانۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ ۇلتتىق بولمىستارىن دامىتۋ ارقىلى ء«وزىم ءۇشىن» يدەياسىنا كوشە باستادى. وزدەرىن دەموكراتيانىڭ وتانى دەپ دارىپتەيتىن، الەمدەگى ەڭ «اشىق ساياسات» جۇرگىزۋشى اقش، ەۆروپا مەملەكەتتەرىندەگى شەتەلدىكتەرگە، باسقا ۇلتتارعا دەگەن كوزقاراس، كورشىلەس رەسەيدەگى «ورىسشىل» توپتاردىڭ ءىس ارەكەتى ايقىن دالەل. مۇنداي ءۇردىس بۇرىڭعى تمد مەملەكەتتەرىندە تىپتەن ءۇردىس الدى... موڭعول ۇكىمەتى قازاقتار تاريحي وتانعا قونىس اۋدارا باستاعان ۋاقىتتان باستاپ، بۇل ساياساتتى مىقتاپ قولعا العان بولاتىن.. قازىر تىپتەن اشىق قارقىن الا باستادى. قازاق كوشىنىڭ توقىراۋى، ازاماتتىق ماسەلەنىڭ كۇردەلەنۋى ولارعا «دەم بەرىپ»، «قايدا باراسىڭ؟ سەنى كىم كۇتىپ وتىر؟ سەن وسىندا عانا قازاقسىڭ؟ قازاقستانعا بارۋ ءۇشىن «ورىس» بولۋىڭ كەرەك!» دەگەن اڭگىمەلەر مەكتەپتەگى بالانىڭ اۋزىنان ەركىن شىعا بەرەتىن بولدى. قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ساپاسى تومەن، قازاقتار مەملەكەتتىك ءتىلدى، ساياساتتى مويىنداعىسى كەلمەيدى ت.س.س. ماقالالار، سيۋجەتتەر باق ارقىلى ۇلكەن ناۋقان دا الا باستاعان... مەن موڭعوليانىڭ بۇل ساياساتىنا قارسى ەشتەڭە ايتا المايمىن دا. ول مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتى. ماسەلە، ەندى سول قازاقتىڭ بولاشاعى قالاي بولادى؟ حالىق ەكىگە ءبولىندى. بەيبىت كۇندە ءبىر-بىرىنەن اجىراۋ، ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنە المايتىن قالگە جەتۋ قانداي قاسىرەت. اسىرەسە، جاستار موڭعوليانىڭ ىشكى ولكەلەرىنە كۇنكورىس قامىمەن بارىپ، ءسىڭىپ كەتۋدە. ياعني، قازاقتىق «كاپۋت!»  قازاق ەلى شەتتەگى قازاقتى قولداۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن جاساپ، «پاپكاعا» سالىپ قويدىق. دجقق ءار جىلدا ءبىر بارىپ، كىشى قۇرىلتاي وتكىزىپ، ۇران تاستاپ قايتادى. ەندى ول دا سيرەيتىن ءتۇرى بار. قازاقستان وقۋ ورىندارىنا جىل سايىن دايىندىققا كەلەتىن بالالاردىڭ دا سانى سيرەپ بارادى. كوبىسى، ءبىر جىل دايىندىقتان سوڭ قالاعان ماماندىقتارىنا، وقۋ ورىندارىنا تۇسە الماي قالاتىن كورىنەدى. بۇل، قازاق تىلىنەن، تاريحىنان، ءبىلىم جۇيەسىنەن الشاقتاپ بارا جاتقاندىقتىڭ ءبىر كورىنىسى. دەمەك، ساياسات - ناقتىلى باعىت ەندى كەرەك! ارينە، قازاق ەلى شەتتەگى قازاقتىڭ دا تاعدىرىنا مۇددەلى ەكەنىن سەزىنسە؟ ايتپەسە، «..باياعى جارتاس ءبىر جارتاس...» بولىپ ءسىز بەن ءبىز شىر-پىر ءبولىپ وتەرمىز... جاراتقان يەم ونداي كۇندەردەن ساقتاسىن!

Abai.kz