دوساي كەنجەتاي. ەر ەڭبەگىن ءتىرى كەزىندە باعالاۋدى ۇيرەنەيىك
قولىما قالام العىزعان «جۇرتتان بيىك جۇرىنوۆ كىم؟» دەگەن ايدارمەن «حالىق ءسوزى» گازەتىندە جارىق كورگەن جاراسباي الدوڭعاروۆتىڭ ماقالاسى بولدى. ماقالادا، مۇرات جۇرىنوۆتىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سەنات زالىندا تۇرعاندىعىن، سول سەنات زالىنىڭ دا جۇرىنوۆ اتىندا ەكەندىگىن جازىپ، «سالىستىرۋلارمەن» ءوز ويىن «مۇسىندەپتى». سوندىقتان ماقالا اۆتورىنىڭ نيەتىن قۇدايعا قالدىرىپ، ماقساتىنىڭ «كۇمىلجىگەن» تۇسىنا ءۇن قوسۋعا تۋرا كەلدى. ونىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار. مەن سول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ العاشقى تۇلەكتەرىنىڭ ءبىرىمىن. ال مۇرات جۇرىنوۆ ءبىزدىڭ تۇڭعىش رەكتورىمىز. ول كىسىنى ستۋدەنتتەر كەڭەسى توراعاسى، العاشقى تۇلەك رەتىندە دە جاقىننان تانۋعا مۇمكىندىگىم بولدى. بۇل كۇندەرى مەن استانادا ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورىمىن، ەكى عىلىم سالاسىنىڭ دوكتورىمىن. بىراق، ءبارىبىر قايدا جۇرسەم دە ءالى ءوزىمدى سول «قوجا احمەت ياساۋي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ» ستۋدەنتى رەتىندە سەزىنەمىن.
قولىما قالام العىزعان «جۇرتتان بيىك جۇرىنوۆ كىم؟» دەگەن ايدارمەن «حالىق ءسوزى» گازەتىندە جارىق كورگەن جاراسباي الدوڭعاروۆتىڭ ماقالاسى بولدى. ماقالادا، مۇرات جۇرىنوۆتىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سەنات زالىندا تۇرعاندىعىن، سول سەنات زالىنىڭ دا جۇرىنوۆ اتىندا ەكەندىگىن جازىپ، «سالىستىرۋلارمەن» ءوز ويىن «مۇسىندەپتى». سوندىقتان ماقالا اۆتورىنىڭ نيەتىن قۇدايعا قالدىرىپ، ماقساتىنىڭ «كۇمىلجىگەن» تۇسىنا ءۇن قوسۋعا تۋرا كەلدى. ونىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار. مەن سول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ العاشقى تۇلەكتەرىنىڭ ءبىرىمىن. ال مۇرات جۇرىنوۆ ءبىزدىڭ تۇڭعىش رەكتورىمىز. ول كىسىنى ستۋدەنتتەر كەڭەسى توراعاسى، العاشقى تۇلەك رەتىندە دە جاقىننان تانۋعا مۇمكىندىگىم بولدى. بۇل كۇندەرى مەن استانادا ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورىمىن، ەكى عىلىم سالاسىنىڭ دوكتورىمىن. بىراق، ءبارىبىر قايدا جۇرسەم دە ءالى ءوزىمدى سول «قوجا احمەت ياساۋي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ» ستۋدەنتى رەتىندە سەزىنەمىن.
قىمباتتى وقىرمان! بۇل ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اشىلۋى سول كەزدىڭ وزىندە اق كەشەگى سوۆەتتىك رەجيمنىڭ ىدىراپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جارشىسى رەتىندە «ۇلتتىق مەنىمىزدى»، «تاريحي مەملەكەتتىلىگىمىزدى» قالپىنا كەلتىرۋدىڭ العاشقى قارلىعاشى سياقتى ەدى. بۇل ۋنيۆەرسيتەت ەلىمىز ءالى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاماي تۇرىپ، تۇڭعىش ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ بۇيرىعىمەن 1991 جىلى جازدا اشىلعان بولاتىن. سول بۇيرىقتىڭ ماتىنىنە ۇڭىلسەڭىز «ورتا ازيانىڭ ەجەلگى عىلىمي جانە مادەني ورتالىعى تۇركىستان قالاسىن دامىتۋ ماقساتىندا 1991 جىلى تۇركىستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى اشىلسىن» دەلىنگەن.
بۇل بۇيرىقتىڭ ءمانى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحي، مادەني، ءدىني، ساياسي تۇرعىدان قايتا جاڭعىرۋىنىڭ باسى بولدى. تۇركىستان قالاسىنىڭ اتاۋى قوجا احمەت ياساۋيمەن تىكەلەي بايلانىستى. ءياساۋيدى تاريح ء«پىر ي تۇركىستان» «ياعني تۇركى ەلىنىڭ ۇستازى» دەپ تانىپ، سول جەرگە جەرلەپ، كەسەنەسى دە، ءىلىمى دە، رۋحانياتى دا شىن مانىندە ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ قاينار كوزىنە اينالعان «استانا» قىزمەتىن ارتقارعان. بىراق ونى كەشەگى سوۆەتتىك، شوۆينيستىك، اتەيستىك رەجيم جاقسى بىلگەندىكتەن، سول اتاۋعا دا كوڭىل بولدرمەي تاستادى.
تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن.ءا. نازارباەۆ وسى تۇعىردى تانۋدا، تانىتۋدا ءوزى تىكەلەي باستاماشى بولىپ، ءبىر مەملەكەت تىرشىلىگىندەگى تاريحپەن ۇندەسۋ ۇستانىمىن دالەلدەي الدى. بىراق، سول كەزدە وسى «ياساۋي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بولاشاعى جوق» دەگەن پىكىرلەر گازەت بەتتەرىندە جارىق كورىپ جاتتى. مۇنى جازىپ جۇرگەندەر دە ءوزىمىزدىڭ ازاماتتارىمىز ەدى. وسىلايشا ء«دىن» تۇگىل «تۇركىستان» دەگەن اتاۋدى ايتقان تالاي ەرلەردىڭ ءتىلىن كەسكەن سوۆەتتىك رەجيمنىڭ ۇرەيلى بەينەسى قوعامدىق سانادان وقتىن وقتىن كورىنىس بەرىپ تۇراتىن. ولار بۇگىن دە كەشەگى سوۆەتتىك رەجيمدى اڭساۋشىلار رەتىندە تاريحتا قالدى.
ءبىز العاشقى تۇلەكتەر – ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بازاسى تالاپقا ساي بولماي جاتسا دا، اسىرەسە، الەۋمەتتىك جاعىنان، كابينەتتەر جەتىسپەي، بارىنىڭ ءوزىنىڭ جابدىعى تومەن، ەسىك، تەرەزەلەرى جاماۋ، جىلۋ جۇيەسىنىڭ اتى بار دا زاتى جوق، ەلەكتر دە ساعاتپەن بەرىلىپ جاتقان كەزدىڭ كۋاسىمىز. قازىرگى ۋنيۆەرسيتەت جاستار ءۇشىن قىستىڭ سۋىعىندا ءدارىس الىپ وتىرعان شاكىرتتەردى ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. مەن مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن، كەز كەلگەن شاكىرت ءوزىنىڭ ءبىلىم الىپ جاتقان ورداسىنىڭ تاريحىن سەزىنگەندە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنىڭ اۋىرتپالىعى مەن باقىتىن وقىپ ءبىلسىن دەگىم كەلەدى. ءبىز العاشقى تۇلەكتەر وسىنداي جاعدايدا ءبىلىم الدىق. ۋنيۆەرسيتەتتە ول كەزدە كەيبىر تاقىرىپتار بويىنشا ءبىر ەكى نۇسقا عانا كىتاپ بولاتىن. ونى كەزەكپەن، كەيدە بۇكىل توپ بولىپ داۋىستاپ وقيتىنبىز.
سول كەزدەردە م. جۇرىنوۆتىڭ رەكتورلىقتان بۇرىن يدەولوگ، ۇستازدىق قىزمەتى العا شىعاتىن. ەل بولۋ، تاريحقا ءۇڭىلۋ، تاۋەلسىزدىك، جاستاردىڭ ەل بولاشاعى ەكەندىگى، عىلىمى مەن ءبىلىمىنىڭ ەرتەڭگى ەل ءۇشىن جاسالىپ جاتقاندىعى تۋرالى ايتۋدان جالىقپايتىن. ءار ماجىلىستە وسى ءبىر تاقىرىپ قايتالانىپ جاتسا دا، جۇرىنوۆتىڭ اۋزىنان ءاردايىم جاڭاشا ەستىلەتىن. بۇل ونىڭ ۇستازدىعى، شىنشىلدىعى مەن شىنايىلىعىنىڭ سونىمەن قاتار رەكتور تۇلعا ەكەندىگىنىڭ كورىنىسى بولاتىن. جاستاردىڭ «تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ەرتەڭگى كىرپىشتەرى» بولامىز دەگەن اسقاق سەزىممەن ودان سايىن بىلىمگە قۇشتارلىعى ارتاتىن.
سوسىن قىرۋار جۇمىسى كۇتىپ تۇرسا دا، رەكتور جۇرىنوۆتىڭ جاستارعا دەگەن كوزقاراسى مەن كوڭىلى ەرەكشە بولاتىن. ولاردى بىلىمدە، ونەردە، سپورتتا ءوزارا جارىسۋعا يتەرمەلەيتىن. سەبەبى قاي جەردە تالانتتى ونەرپاز، دارىن بولسا، تۇركستانعا كەلۋىنە جاعداي جاسايتىن. بۇل بۇگىنگى پەداگوگيكاداعى «جاستار پسيحولوگياسىنا اسەر» ءادىسىنىڭ وڭ ىقپال ەتكەندىگىنە دالەل. سەبەبى «جاستار كانداي بولۋ كەرەك» دەگەن قۇرعاق تەوريالارعا قاراعاندا، ولاردىڭ ءوز ورتالارىندا «ۇلگىلى شاكىرت» جۇرسە، جاستار سولاردى كورىپ، ەلىكتەپ بوي تۇزەيدى. سونىڭ ناقتى كورىنىسى – جاۋىننان كەيىنگى بايشەشەكتەي بولىپ، ەلىمىزدەگى العاشقى وليمپيادا چەمپيوندارى، ونەرپازدارى، تەاتر اكتەرلەرى، ءماتىنتانۋشى عالىمدارى، اقىندارى مەن تەولوگتارى، تۇركولوگتارى وسى ۋنيۆەرسيتەت تۇلەكتەرى بولىپ شىقتى.
كەرەك دەسەڭىز، كەزىندە، تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتىنە ەڭ بولماسا، بەس عىلىم دوكتورىن جيناي الار ما ەكەن دەگەن كۇدىگىن جاسىرماعان بيلىك باسىنداعى ساياساتكەرلەر دە بولعان. ولارمەن سالىستىرعاندا م. جۇرىنوۆتىڭ تۇلعاسىنداعى ەلدىكتىڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ مازمۇنى ماقامىندا ەمەس، ونىڭ رۋحىندا سومدالعاندىعىن كورسەتەدى. وسى قاسيەتىنەن بولۋ كەرەك، تۇركىستاننىڭ الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق تومەندىگىنە قاراماستان قازاقستاننىڭ تۇكپىر تۇكپىرىنەن عالىم دوكتورلار كەلىپ قىزمەت ەتتى. سولاردىڭ ءبىرى – قۇراندى قازاق تىلىنە اۋدارعان پروفەسسور ج. ىزتاەۆ الماتىداعى جىلى ورنىن تاستاپ، ءدىنتانۋ تەولوگيا ماماندىعىنىڭ قالىپتاسۋىنا باستاماشى بولدى. بۇگىنگى ەلدەگى ءدىن سالاسىنداعى بەلدى ماماندار سول تۇركىستان مەكتەبىنەن شىققان.
بۇگىنگى تاڭدا الەۋمەتتىك گۋمانيتارلىق عىلىم سالالارىندا كەشەگى سوۆەتتىك عىلىم شابلوندارىن سىندىرۋ اياقتالعان ۇدەرىس ەمەس، العاش «سوۆەتتىك تۇركولوگياعا» قارسى عىلىمي ۇستانىمدى دا وسى تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتى ماماندارى ۇسىندى. زەرتتەۋلەرگە باس بولىپ، الماتىدادان پروفەسسور، م. مىرزاحمەتوۆ، اكادەميك ر.بەردىباي، پروفەسسور ش. يبراەۆ باستاعان تۇركولوگيالىق زەرتتەۋلەر تەك بۇگىنگى قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، الەمدىك تۇركولوگيادا وزىندىك ورىنعا يە بولىپ، تۇركىستان تۇركولوگيا عىلىمىنىڭ ورتالىعىنا اينالدى. سونىڭ ىشىندە ءدىن مەن مادەنيەت جانە وركەنيەت قاتىناسىنداعى جاڭا تەوريالار مەن تۇجىرىمداردى كەشەندى زەرتتەۋلەر نەگىزىندە ۇسىنىپ، باستاماشىلدىق تانىتقان دا وسى كيەلى جەردىڭ جاڭا عالىمدارى بولاتىن.
بۇگىن قازاقتاردىڭ يسلام وركەنيەتىنە ەنۋ تاريحىندا تۇعىرلى زەرتتەۋ ساراپتامالارىمەن مەكتەپ بولا بىلگەن دە وسى تۇركىستان عالىمدارى ەكەندىگىن، ولاردىڭ قازاقستان گۋمانيتارلىق عىلىمىنىڭ ابىرويىن كوتەرىپ وتىرعاندىعىن اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا بولادى. ارحەولوگيا، قولجازبا مەن ءماتىنتانۋ، ءدىنتانۋ جانە تەولوگيا سالاسىندا تۇركىستاننىڭ تاجىريبەسى دە، جاڭاشىلدىعى دا ايدان انىق. ەكىنشى، وسى سالالار بويىنشا تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتى كىتاپحاناسىندا قوردالانعان كىتاپتار ەلىمىزدىڭ وركەنيەتتىك تۇعىرىن تانىتاتىن نەگىزگى ولشەمدەرگە ساي ىرىكتەلىپ جيناقتالدى.
مىنە، وسىنداي جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەگەن، پرەزيدەنتتىڭ اماناتىن بار كۇش جىگەرىمەن ورىنداپ باققان، «جۇرتتان بيىك جۇرىنوۆ» بۇگىن ەلباسىمىزدىڭ بيىكتىگىن دالەلدەدى ەمەس پە! وسىنداي يگى باستامالاردىڭ باسىندا تۇرعان رەكتور تۇلعاعا، م. جۇرىنوۆتىڭ اتىنا ونىڭ ەڭبەگىن باعالاپ، ۋنيۆەرسيتەت «سەنات زالىن» بەرىپ جاتسا، بۇل ەلدىگىمىزدىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟
ەر ەڭبەگىن ءتىرى كەزىندە باعالاي بىلەيىك!
Abai.kz
