ءبىز قايدا بارامىز؟
ءبىز قايدا بارامىز؟ وسى سوزدە ۇلكەن ءمان مەن ۇلاعاتتىق ماعىنا جاتىر. يسپاندىقتاردىڭ «كەمەڭە اتتى تاۋىپ قويساڭ، مۇحيتتا جاقسى جۇزەدى» دەگەن ناقىلى بار.
1994 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا «قازاق تەلەۆيدەنيەسى مەن راديوسى كورپوراتسياسىنىڭ» باس باسقارماسىنا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالدىم. قازىر ويلاپ وتىرسام، ول جەرگە مەنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قاسيەتىم كەرەك بولعان سياقتى. ويلاماعان جەردەن ورتالىق تەلەۆيدەنيەگە كەلۋ، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتتەرىممەن قاتار، شىعارماشىلىق ءوسىپ-وركەندەۋىمە ايقىن جول اشتى. ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى بارىنشا بەلەڭ الىپ تۇرعان تۇس ەدى. ەل ءىشىن ماسكۇنەمدىك جايلاپ، جەزوكشەلىك اۋا جايىلىپ، ءتۇزۋ جولدان تايدىرىپ تۇرعان كەز-ءتىن. قالىڭ ەلدىڭ قابىرعاسى قايىسىپ، نە ىستەرلەرىن بىلمەي داعدارىپ تۇرعان شاقتا، جول سىلتەپ ءجون كورسەتەتىن حابارلاردىڭ بولعانى جاقسى ەمەس پە؟
ءبىز قايدا بارامىز؟ وسى سوزدە ۇلكەن ءمان مەن ۇلاعاتتىق ماعىنا جاتىر. يسپاندىقتاردىڭ «كەمەڭە اتتى تاۋىپ قويساڭ، مۇحيتتا جاقسى جۇزەدى» دەگەن ناقىلى بار.
1994 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا «قازاق تەلەۆيدەنيەسى مەن راديوسى كورپوراتسياسىنىڭ» باس باسقارماسىنا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالدىم. قازىر ويلاپ وتىرسام، ول جەرگە مەنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قاسيەتىم كەرەك بولعان سياقتى. ويلاماعان جەردەن ورتالىق تەلەۆيدەنيەگە كەلۋ، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتتەرىممەن قاتار، شىعارماشىلىق ءوسىپ-وركەندەۋىمە ايقىن جول اشتى. ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى بارىنشا بەلەڭ الىپ تۇرعان تۇس ەدى. ەل ءىشىن ماسكۇنەمدىك جايلاپ، جەزوكشەلىك اۋا جايىلىپ، ءتۇزۋ جولدان تايدىرىپ تۇرعان كەز-ءتىن. قالىڭ ەلدىڭ قابىرعاسى قايىسىپ، نە ىستەرلەرىن بىلمەي داعدارىپ تۇرعان شاقتا، جول سىلتەپ ءجون كورسەتەتىن حابارلاردىڭ بولعانى جاقسى ەمەس پە؟
كوپ ىزدەنىپ، كەلەلى ءبىر ىسكە قول جەتكىزگەندەي بولدىم. قازاق قاۋىمىندا قوردالانىپ قالعان الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق ماسەلەلەرگە ارنالعان ء«بىز قايدا بارامىز؟» اتتى باعدارلامانى اشتىم. بۇل باعدارلامانىڭ باسقالارىنان وزگەشەلىگى – وعان بىلىكتى ماماندار، ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى، جاستار مەن ارداگەرلەر شاقىرىلاتىن. اڭگىمە توك-شوۋ رەتىندە ۇلكەن ستۋديالاردا جازىلاتىن. قازاق تىلىندەگى العاشقى توك-شوۋ جانرلارىنىڭ ءبىرىنىڭ باسىندا بولعانىمدى قۋانىشپەن ەسكە الامىن. ء«بىز قايدا بارامىز؟»- اتتى ات قويىپ، ايدار تاپقان حابارىمنىڭ نەگىزگى ماقساتى قازاق قوعامىنداعى كەلەڭسىز جاعدايلارمەن كۇرەسىپ، وتانداستارىمىزدىڭ بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ەنگىزۋ، جاس ۇرپاققا پاتريوتتىق تاربيە قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلاتىن.
العاشقى حابارىم – «اراق – اتامىزدىڭ اسى ەمەس» دەپ اتالىندى. وندا قازاق قوعامىنداعى ءىش قىنجىلتار ماسەلەلەردىڭ ءورشىپ بارا جاتقاندىعى اشىعىنان اڭگىمە ەتىلدى. ماسكۇنەمدىكتىڭ مولايىپ، ىشىمدىكتىڭ دەندەپ بارا جاتقاندىعىن جار سالا جەتكىزگىمىز كەلدى. اسىرەسە، جاستاردىڭ جاپپاي بۇزىلۋىنا اراشا بولعىمىز كەلگەن ويىمىزدان جامان ناتيجە شىقپاعان سياقتى. ماڭدايالدى حابارعا ءارتۇرلى ماتەريالدار، سيۋجەتتەر پايدالانىلدى. مەن قازاقستان بويىنشا بارلىق دەرەكتى العا تارتتىم. اڭگىمەگە ناركولوگ-دارىگەرلەر، بىلىكتى ماماندار، پروفەسسورلار، اكادەميكتەر، ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى قاتىستىرىلدى. بىردەن بۇرق ەتە قالعان بۇل حابار بۇيىعى ەلدى سىلكىنتتى. ءدۇيىم جۇرتتى ءدۇر ەتكىزگەن ءدال وسىناۋ حاباردا تۇڭعىش رەت ەلىمىزدە ماسكۇنەمدىكتىڭ كەڭ بەلەڭ الىپ وتىرعاندىعى مويىندالدى. كەزىندە دۇشپاندارىمىز الدەقانداي ماقساتپەن اكەلگەن بۇل ءزاھار ۇلتتىڭ بورداي توزۋىنا باستايتىن قاۋىپتى كەسەلدىڭ باستى ەكەندىگى دالەلدەندى.
ەكىنشى ءبىر حابارىم بۇتىندەي زيالى قاۋىمدى قاتتى الاڭداتىپ، رۋحىمىز بەن نامىسىمىزعا قارا قۇرتتاي كۇيە جاعىپ وتىرعان جەزوكشەلىكپەن كۇرەس ماسەلەسىنە ارنالعان ەدى-اۋ. بۇل حاباردىڭ اتى – «قازاق قىزىنا قىرىق ۇيدەن تىيىم» دەپ اتالاتىن. جۇرتشىلىق مۇنى دا جىلى قابىلدادى. قاراكوز قىزدارىمىزدىڭ ارسىزدىق جولىنا تۇسۋىنە نە سەبەپ بولعانى جان-جاقتى تالقىلاندى. باعدارلامانى تەلەكورەرمەندەر جىلى قابىلدادى.اردى بارىنەن جوعارى ۇستايتىن قازاق بالاسى ءۇشىن حاباردىڭ ءتالىم-تاربيەسى بيىك بولدى.
ءۇشىنشى حابارىم نەگىزىنەن ءدىن تاقىرىبىنا ارنالعان ەدى. «يسلام ءدىنى جانە جاستار تاربيەسى» دەپ اتالعان كەزەكتى حاباردى دايىنداۋعا ءبىر مىڭعا تارتا ادام قاتىستىرىلدى. ستۋدياداعى اڭگىمەنىڭ وزىنە ەكى جۇزدەن استام ادام قاتىستى. ەڭ باستىسى اتالمىش كورسەتىلىمگە قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باس باسقارماسىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى، باس ءمۇفتي راتبەك قاجى نىسانبايۇلى مەن مارقۇم، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قالتاي مۇحامەدجانوۆ سىندى اسقار تاۋداي اعالارىمىز قاتىسىپ، بەتپە-بەت اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىردى. ءوزارا پىكىر تالاستىردى. اڭگىمە سونداي تارتىمدى ءوتتى. بۇكىل رەسپۋبليكا بولىپ، وسى حابارعا ءۇن قوسقانداي اسەر تاستادى. حات كۇن سايىن ەمەس، ءار ساعات سايىن اعىلىپ كەلىپ جاتتى. ەل ىشىندە ار-ۇياتتى ايتىپ، نامىستى قورعايتىن ادامدار مەن توپتار قۇرىلدى. حاباردى جاقتاپ شىققانداردىڭ قاتارى كۇن ساناپ ۇلعايا بەردى. ءدال سول تۇستا سول كەزدەگى قازاق تەلەۆيزياسىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تۇرعان مارقۇم ادىلبەك تاۋاساروۆ: «بۇل حابار قازاق تەلەۆيزياسىنىڭ التىن قورىنا جاتاتىن حابار» دەپ باعاسىن بەرىپ كەتتى.
ءتورتىنشى حابارىمدا «قۋانسا اۋىل، قۋانامىز ءبارىمىز» دەپ اتالدى. وعان اۋىل تاعدىرىنا، اۋىلدىڭ بولاشاعىنا بەي-جاي قارامايتىن ازاماتتار ءار ايماقتاردان كەلىپ بەلسەنە قاتىستى، وزدەرىنىڭ وي-پىكىرلەرىمەن ءبولىستى. بۇل حاباردا ءبىز قۇرىپ بارا جاتقان اۋىل ماسەلەسىن وتكىر تۇردە كورسەتە الدىق. اۋىلعا دەر كەزىندە مەملەكەتتىڭ تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلمەسە ،جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى شەشىلمەسە قادىرى كەتىپ، تۇرالاپ قالاتىنى، اۋىلدان جاستار قالاعا قاشىپ، اۋىلىمىزدا تەك كارى-قۇلتاڭ قالاتىنى اشىق ايتىلدى. بۇل حاباردا سول كەزدە ۇلكەن رەزونانس تۋدىردى.
بەسىنشى حابارىم: «مۇگەدەك مۇڭىن كىم تىڭدار؟!» دەپ اتالىپ، دىڭكاس جانداردىڭ ومىرلەرى، قيىنشىلىقتارى كەڭىنەن تالقىلاندى. حابار تەك قانا مۇگەدەكتەردىڭ ەمەس، زيالى قاۋىمنىڭ دا قولداۋىنا يە بولدى. ءبىز ايتقان سىن-ەسكەرتپەلەر بيلىك باسىنداعىلارعا جەتكىزىلدى. ولاردىڭ تاراپىنان ءتيىستى ءىس-شارالار جۇزەگە اسقانىنا ءوزىم كۋامىن.
التىنشى حابارىم: «پارا جانە جەمقورلىق» دەپ اتالدى. بۇل باعدارلامادا قازاق قوعامىندا جاڭادان بەل الىپ كەلە جاتقان جەمقورلىق ماسەلەسى وتكىر كوتەرىلدى. حابارعا زاڭ قىزمەتكەرلەرى، باس پروكۋراتۋرا باسشىلارى، قاراپايىم ادامدار قاتىستى. ەلىمىز بويىنشا تۇڭعىش رەت كوررۋپتسياعا دەر كەزىندە تويتارىس بەرمەسەك، ەرتەڭ سانىمىزدى سوعىپ، شىنتاعىمىزدى تىستەپ قالاتىنىمىز، جەمقورلىقتىڭ وتە زياندى قۇبىلىس ەكەنى جاريا ەتىلدى.
سول ءبىر از ۋاقىتتىڭ ىشىندە دە تالاي شارۋا تىندىرعان ەكەنبىز-اۋ.. كۇندەلىكتى كۇيبەڭمەن بايقامايدى ەكەنبىز. ەگەر ءسال زەر قويىپ، وتكەندى وي ەلەگىنەن وتكىزسەك، جاقسى تەلەۆيزيالىق دۇنيەلەرىمىز مول بولعان ەكەن. وسى اتىشۋلى ء «بىز قايدا بارامىز؟» باعدارلاماسىمەن قاتار «نيەت» اتتى حابارىم دا دايىندالىپ،ومىرگە كەلدى. وندا دا ەلگە، جەرگە، ۇلتقا، بولاشاق ۇرپاققا قاجەتتى كوپتەگەن كوكەيتەستى ماسەلەلەردى تىلگە تيەك ەتىپ الدىق. ماسەلەن: «ۇلتتىق ات ويىندارىنىڭ دامۋى»، «ۇلتتىق سپورت ماسەلەلەرى»، «ۇلى دالا قۇندىلىقتارى»دەپ، ارمەن قاراي جالعاسىپ كەتە باراتىن سول سياقتى تولىققاندى تەلەحابارلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەفيرگە شىعىپ جاتتى. قالعىپ جاتقان قوعامدا پىكىر تۋعىزىپ، سوڭىنان وسى حاباردىڭ ناقتىلى شەشىمدەر قابىلداۋعا يتەرمەلەپ جاتاتىندىعىن ايتپاي-اق ءتۇسىنىپ وتىرعان شىعارسىزدار. ءبىر حابارىم ەكىنشىسىنەن ءساتتى شىعىپ، مىڭداعان كورەرمەندەر تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، قازاق تەلەۆيدەنيەسىنەن ويىپ تۇرىپ ءوز ورنىن الىپ جاتتى.
ودان قالدى ماجارستان مەملەكەتىنىڭ 1100 جىلدىعىنا ارنالعان «الەم شاباندوزدارىنىڭ ءى فەستيۆالى» دەپ اتالاتىن 7 سەريالى دوكۋمەنتالدى ءفيلمىم 1997 جىلعى قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ شىعارماشىلىق جارىسىندا شاپپاي بايگە الىپ، لاۋرەات تا اتانىپ ۇلگەرگەن ەدىم.
وسىلاي قالىڭ ەل قازاقتىڭ قولداۋىنا يە بولىپ تۇرعان ء«بىز قايدا بارامىز؟» باعدارلامام ءبىر كۇنى ، اياق استىنان جابىلدى دا قالدى. سول كەزدەگى قازاق تەلەۆيدەنيەسىنىڭ باس ديرەكتورى مومىنوۆا باقىتكۇل كەڭەسقىزىنىڭ كابينەتى. ءار اپتا سايىن وتەتىن جينالىستا رەداكتسيا باسشىلارى باس قوسىپ، الداعى جوسپارلار مەن اتقارىلعان جۇمىستار حاقىندا پىكىر الماسۋدامىز. باعدارلامالار جەتەكشىلەرىنىڭ ەسەپتەرى ايتىلىپ بولعان ساتتە،كەنەتتەن باس ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى اسقار باپىشەۆ دەگەن بىرەۋ ، مەنىڭ ء«بىز قايدا بارامىز؟» حابارىم تۋرالى اقپارات ءمينيسترى التىنبەك سارسەنباەۆتىڭ ارنايى تاپسىرماسى بولعانى تۋرالى ورىس تىلىندە سويلەي كەتتى. سول تۇستا اڭگىمەگە باقىتكۇل كەڭەسقىزى ارالاسىپ بىلاي دەدى:- «پودوجديتە، اسكار، ەتوت ۆوپروس مى ۆمەستە س اۆتوروم، ۆتروەم وبسۋديم پوسلە وكونچانيا سوۆەششانيا». ايتقانداي جينالىس سوڭىندا ۇشەۋمىز قالىپ ء«بىز قايدا بارامىزدى؟» تالقىلادىق. اسقار باپىشەۆتىڭ ايتقانىنان تۇسىنگەنىم اقپارات جانە كەلىسىم ءمينيسترى التىنبەك سارسەنباەۆ مەنىڭ باعدارلامامدى وزەكتى ماسەلەلەردى دەر كەزىندە كوتەرىپ وتىرعان بىردەن-ءبىر حابار رەتىندە جوعارى باعالايدى ەكەن. بىراق، قازىر ءبىزدىڭ مەملەكەت وتپەلى كەزەڭدە تۇر. ءسىز جاريالاپ وتىرعان كەمشىلىكتەر، كەلەڭسىز جاعدايلار ۋاقىتشا نارسەلەر. مەملەكەت ونىمەن كۇرەسۋدە. ۋاقىت وتە كەلە ولار وزدەرىنەن -وزدەرى جوعالادى. سوندىقتان ، قازىرگى تاڭدا ء«بىز قايدا بارامىز؟» سۇراعى اكتۋالدى ەمەس . مەن، ارينە بۇل ۋاجبەن ء ۇزىلدى-كەسىلدى كەلىسپەدىم. مەن، بۇل باعدارلامانى قازاق قوعامىنداعى بەلەڭ الىپ كەلە جاتقان، ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىزگە ، بولمىسىمىزعا جات كەلەڭسىز جايىتتەردىڭ الدىن-الۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىپ وتىرمىن دەپ ولارعا قارسىلىق ءبىلدىردىم. ەگەردە ءبىز كەمشىلىكتەردىڭ الدىن-الىپ، ءتيىستى شارالاردى جۇزەگە اسىرماسا، سانىمىزدى سوعىپ كەشىگىپ قالاتىنىمىزدى ايتىپ قارسىلاستىم. وتكەندە وكىنىش، حالقىمىزدىڭ اسىل ۇلى التەكەڭە ەشقانداي رەنىش جوق. كەيىن ءوزى قوعامداعى ادىلەتسىزدىكتەرمەن كۇرەسەمىن دەپ، وققا ۇشتى. جاتقان جەرى تورقا، توپىراعى مايدا بولسىن.
سونىمەن ، اعايىندار ء«بىز قايدا بارامىز؟». وسى اكتۋالدى سۇراققا بىرىگىپ جاۋاپ ىزدەيىك؟!
قۇداي تاعالا قولداپ، 1991جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ 1 كۇنى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، ەگەمەندى ەل اتاندىق. بۇل مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاقتاردىڭ تاريحىنداعى ەڭ ۇلى وقيعا ەكەنى بارشامىزعا بەلگىلى.
تۋعان جۇرتىنىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋىن كوكسەپ كورە الماي كەتكەن، ءوز ەلىم دەپ وكسىپ ومىردەن وتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ اسىل ارمانىنا قول جەتكىزگەنىمىزگە دە جيىرما ەكى جىل تولىپ، جيىرما ءۇشىنشى جىلعا اياق باستى. بوداندىقتىڭ بۇعاۋىن بۇزىپ، بەيبىت ەل بولعان 23 جىلدا قازاق قايتا تۇلپارداي تۇلەپ، قىرانداي قياعا قانات قاعىپ تۇعىرىنا قايتا قوندى. ازاتتىقتىڭ اق تاڭى اتقان كۇننەن باستاپ ىرگەدەگى ەلدەرمەن عانا ەمەس، ءىرى مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناس ورناتىلدى. الىس-بەرىس ارتىپ، بارىس-كەلىستە كوبەيدى. بۇگىندە باتىس پەن شىعىستاعى ازۋىن ايعا بىلەگەن، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەن ەلدەرى ساناساتىن ەلدىڭ ءبىرىمىز. جيىرما جىلدا ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ اسقان اسۋى از ەمەس، ءالى جاسالماي جاتقان كەمشىلىكتەردە جوق ەمەس. وسى ۋاقىتقا دەيىن وتانىمىزدا ەل يگىلىگى ءۇشىن جاسالعان دۇنيەلەردى ەلگە ايتىپ، كولەڭكەدە قالىپ، كوپتەن كۇرمەۋىن تاپپاي كەلە جاتقان قوعامداعى كەلەڭسىز ماسەلەلەردى بيىك مىنبەرلەردە بيلىك الدىندا كوتەرىپ، شەشۋ جولدارىن كورسەتىپ، باعىت بەرەتىن، قاپەردەن شىعىپ قاراۋسىز قالعان قۇندى دۇنيەلەردى قايتا جاڭعىرتىپ ۇرپاق يگىلىگىنە جاراتۋعا مۇرىندىق بولاتىن جاس ءارى جاڭا «ۇلى دالا قىراندارى» اتتى بۇكىل قازاقستاندىق قوعامدىق-ساياسي قوزعالىس قۇرىپ وتىرمىز. باسقانىن بوداۋىندا بولسا دا باس بەرمەگەن، ايتقانىنا كونىپ ايداۋىنا جۇرمەگەن، قارا باستىڭ قامى، وتباسىنىڭ جانىن ويلاماي، ۇلى دالاداعى ۇلتىنىڭ اق ورداسىن ويلاعان، جاۋ قولىنا تۇسسە دە ەلىن ساتىپ جالتاقتاپ جاعىمسىنباعان، قىلشا مويىنعا قانشا قىل ارقان سالسا دا ساعى سىنباعان، تاتار ءدام-تۇزى تاۋسىلعانشا تۋرا جولدان تايماي «الاش» دەپ الداسپانداي جارقىلداپ وتكەن تەكتى بابالاردان قالعان قازىلى قازىناعا، مول مۇراعا، بايتاق دالاداعى
بايلىققا يە بوپ، يگىلىككە جاراتۋ ءۇشىن ءار قازاق ازاماتى ءۇن قوسىپ، ات سالىسۋ قاجەت. وسىنى كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكپەن ءجۇرىپ ۇمىتپاي، ۇلتقا ۇلىقتاپ، كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتۋ ءسىز بەن بىزگە ورتاق ماقسات دەپ بىلەمىن» دەپ وسى «ۇلى دالا قىراندارى» قوزعالىسىن اشىپ وتىرمىز. بارلىق قازاققا ورتاق بۇل ۇيىم 2011 جىلى 12 قازان كۇنى قۇرىلدى. جاڭا ەلوردامىز استانا قالاسىنىڭ قاليبەك قۋانىشباەۆ اتىنداعى دراما تەاترىندا قوزعالىستىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى وتكىزىلدى. وندا قوعامدىق بىرلەستىكتىڭ تەڭتوراعاسى ، ايتۋلى ازامات مارات اسكەنۇلى نابيەۆ جۇرەكجاردى ءسوزىن سويلەپ، بايانداما جاسادى. ول ءوز سوزىندە بىلاي دەدى: «مەن، بيىل 55 جاسقا تولىپ وتىرمىن.» وسى جاسقا كەلگەنشە وتانىما، حالقىما، ارتىمىزداعى ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاعىمىز ءۇشىن قانداي جۇمىس تىندىردىم، ولار قانداي ەلدە، قانداي زاماندا ءومىر سۇرەدى، دەپ وزىمە ءوزىم ەسەپ بەردىم. ءبىز الەمدە تەڭدەسى جوق بايلىعى بار ەلدە تۇرىپ جاتىرمىز، مەندەلەەۆ تابليتساسىنداعى زاتتاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ قويناۋىنان شىعىپ جاتىر. ەلىمىزدىڭ 5 مىڭ جىلدىق تاريحىن ءبىز ونى وتكەن زاماندا جوعالتتىق. ءبىز ەجەلدەن گەنى مىقتى رۋحى جوعارى حالىقپىز، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ اراسىنان، الەمگە ايگىلى عالىمدار، مۋزىكانتتار، قايراتكەرلەر، سپورتشىلار شىعىپ جاتىر، وكىنىشتىسى ءوز ەلىندە ولارعا سۇرانىس بولماعاندىقتان كۇن كورىس ءۇشىن شەت ەلدەرگە كەتىپ قالىپ جاتىر. ءبىزدىڭ تاياۋداعى ماقساتىمىز – شەت ەلدەردەگى باۋىرلاردى ەلگە قايتارۋىمىز، حالقىمىزدىڭ جەدەلدەتىپ كوبەيۋىنە، ايەلدەرىمىزدىڭ بالا تۋىنا بارلىق جاعدايدى جاساپ، سانىمىزدى 40 ميلليونعا جەتكىزۋىمىز كەرەك. شەت ەلدەن بىرەۋ كەلسە تورگە شىعارىپ، ولارعا جەرىمىزدى باسقا دا سۇراعاندارىن بەرىپ ، ءوزىمىز بوساعادا قالىپ قەلەمىز. «تۇركىمەن ءتورىن بەرمەس» دەگەن ءسوز بار، بىزدە باسقا ەلدەر سەكىلدى تورىمىزدە ءوزىمىز وتىرۋىمىز كەرەك. بىزدە بايلىق بار دا، بىرلىك جوق. قازاقستاننىڭ بايلىعى وندا تۇراتىن بارلىق حالىقتىڭ يگىلىگىنە جۇمسالۋى كەرەك. بىزدە تۇراقتىلىق تا، حالىقتار اراسىندا تاتۋلىق تا بار، ەڭ باستىسى باسقا ەلدەردەگىدەي سوعىس جوق. ءبىزدىڭ قوزعالىسىمىزدىڭ باستى ماقساتى بارىمىزدى جوعالتپاي، حالقىمىزدىڭ رۋحىن كوتەرىپ، قولدا بار يگىلىكتى ودان ارى دامىتىپ ەلدى بايلىققا، باقىتقا جەتكىزۋ. قازاقستان حالقىن قازاقستان بايلىعىنىڭ شىن يەسى ەتۋ. بولاشاق ۇرپاعىمىز، جاساعان يگى ىستەرىمىزدى ريزاشىلىق سەزىممەن ەسكە الاتىنداي، قۇرمەت تۇتاتىنداي جۇمىستار جاساۋ».
ءسوز جوق، مارات دوسىم دۇرىس ايتادى. ءوز جەرىمىزگە، ءوز ەلىمىزگە ءوزىمىز يە بولۋىمىز كەرەك. اتادان قالعان بايلىق جەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تەك جەمقورلاردىڭ جەمى بولماۋى ءتيىس.
وسى جەردە وزىنەن-ءوزى ء«بىز قايدا بارامىز؟!» دەگەن ساۋال اركىمنىڭ كوكەيىن تەسىپ، كەڭىردەگىنە تىرەلەدى.
جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم، ادىلدىك ءۇشىن تاعى دا قايتالاپ ايتامىن تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىپ وتىرمىز. بۇل
كۇندە قازاقتى الەم تانىدى، مويىندادى. شەكارامىز بەكىدى، ەلىمىز جاڭارۋ جولىنا ءتۇستى.
قىران قاناتتى كوك تۋىمىز، قازاناتتىڭ سۋرەتى سالىنعان ەلتاڭبا مەن «مەنىڭ قازاقستانىم» اتتى ءان ۇرانىمىز بار. ەگەمەندىكتىڭ ناتيجەسىندە ەلوردامىز استانا قالاسىنىڭ سالىندى. بۇگىن استانا كۇن ساناپ كوركەيىپ، گۇلدەنىپ، قۇلپىرا تۇسۋدە. استانا حالقىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالدى. باسقا دا ءىرىلى-ۇساقتى جۇمىستار ءىس جۇزىنە اسۋدا. ءبىر سوزبەن تۇيىندەسەك، جاندى جادىراتار جاقسىلىقتارىمىز دا بارشىلىق.
دەگەنمەن، جاقسىلىقتارىمىزبەن قاتار مەملەكەتىمىزگە قاۋىپ توندىرەتىن كەلەڭسىز جاعدايلار كۇنەن-كۇنگە كوبەيىپ، ارام شوپتەي قاپتاپ كەتتى.
سولار تۋرالى ءوز پىكىرىمدى، پوزيتسيامدى ايتۋدى ازاماتتىق پارىزىم دەپ سانايمىن.
№1 ماسەلە نە؟
ء بىرىنشى پروبلەما بيلىكپەن پەن قارا حالىقتىڭ اراسىنداعى الشاقتىقتىڭ كۇننەن-كۇنگە ۇلعايۋى. ول قايدان باستاۋ العان؟ سەبەبى نەدە؟ جاۋاپ: ەڭ باستى سەبەپ ، ادامدار ەركىن تۇردە اۋدان، قالا ،وبلىس اكىمدىكتەرىنە، اۋداندىق، قالالىق،وبلىستىق مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە، استانا قالاسىندا ورنالاسقان بارلىق مينيسترلىكتەرگە، اگەنتتىكتەرگە جانە باسقا دا ۇكىمەتتىك ۇيىمدارعا وڭايلىقپەن ەركىن تۇردە كىرە المايدى. اتالعان مەكەمەلەر مۇزداي تەمىر قۇرسانىپ، قىتاي قورعانىنداي قورشانعان. ءجايدان-ءجاي ماڭايىنا ادامداردى جولاتپايدى. ولاردىڭ بارلىعىن قارۋلى پوليتسيا كۇزەتەدى. ءوز ۇكىمەتىم، ءوز اكيماتىم-ءوز ءۇيىم دەپ كەلگەن قاراپايىم ادامداردى الدىمەن قاھارىنان قار جاۋاتىن پوليتسەيلەر قارسى الادى. ولار ماسەلەسىن شەشۋگە ءماجبۇر بولىپ كەلگەن ازاماتتىڭ، ازاماتشانىڭ ۇرەيىن ، قاشىرىپ تەرگەپ-تەكسەرىپ سىلەكپەسىن شىعارادى . بۇل ءبىر دەڭىز. ەكىنشىدەن، كەيبىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ دورەكىلىگى، كاسىبي بىلىمدەرىنىڭ تايازداعى، قاراپايىم ادامدارعا مەنسىنبەۋ ، توبەدەن قاراۋى; ۇشىنشىدەن، تۇرعىنداردىڭ تالاپ-تىلەكتەرىنە قۇلاق اسپاي ، ءجۇردىم-باردىم قاراۋلارى، جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جوقتىعى. وسىنىڭ بارلىعى قوسىلىپ كەلىپ، بيلىكپەن قاراپايىم حالىق اراسىن بارعان سايىن الشاقتا دا بەرەدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ ءبىزدىڭ ويىمىز بويىنشا ، اۋىلدان، قىستاقتان كەلگەن جاندار اۋدان اكىمىنە، ونىڭ ورىنباسارلارىنا، اۋدان، قالا، وبلىس مەكەمەلەرىنىڭ باسشىلارىنا ەركىن كىرۋلەرى كەرەك. ەركىن تۇردە وزدەرىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجدارىن جەتكىزە الۋلارى قاجەت.اتالعان مەكەمەلەردى پوليتسەيلەرلەردىڭ قورعاۋلارى دۇرىس ەمەس. ولاردى ازاماتتىق كۇزەت ۇيىمدارى كۇزەتكەنى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىز. وزدەرىڭىز ويلانىپ كورىڭىزدەرشى 10-15 مىڭ حالقى بار كىشكەنە عانا اۋدان اكىمدىگىن ەكى پوليتسەي كۇندىز-ءتۇنى قورعايدى. بۇل قانشا شىعىن. رەسپۋبليكالىق ۇيىمداردا دا وسىلاي بولعاندا، ەلدىڭ كەلىپ ، ەمەن-ەركىن كىرۋلەرىنە، ماسەلەلەرىن اسىقپاي-ساسپاي تولىق شەشۋگە مۇمكىندىك مول بولار ەدى.
جىل سايىن اۋدان، قالا، وبلىس اكىمدەرىنىڭ حالىق الدىنداعى ەسەپ بەرۋلەرى وتكىزىلىنىپ كەلەدى. بۇل دۇرىس باستاما. تەك، ماسەلە سول جينالىستار قالاي ۇيىمداستىرىلادى، وعان كىمدەر شاقىرىلادى، كىمدەر سۇراق قويىپ، كىمدەر جارىس سوزگە شىعىپ، پروبلەمالار مەن ۇسىنىستاردى اشىق تۇردە ايتا الادى. كوپ جەرلەردە اكىمدەردىڭ ەسەپ بەرۋلەرى وتىرىك، ءفورمالدى جاعدايدا ءوتىپ، حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرۋدا. حالىق ايتادى ونداي كوزبوياۋشى جينالىستىڭ وتكەنىنەن، وتپەگەنى دۇرىس دەپ ەسەپتەيدى. ويتكەنى اكىمدەردىڭ ەسەپ بەرۋ جينالىستارى قاراپايىم حالىقتى مەزى ەتەتىن الدىن-الا دايىندالىپ قويعان ستسەناريمەن وتكىزىلەدى. وندا شتاتتىق شەشەندەر ال كەپ اكىمدى اسپانعا شىعارىپ ماقتايدى. جاعىمپاز اقساقالدار باتا بەرۋگە تالاسادى. ال، اۋىلداردىڭ جاعدايى، جۇمىسسىزدىق، جول، كۇنكورىس ماسەلەلەرى سول قالپىندا. باياعى جارتاس-سول جارتاس. ءالى كەش ەمەس. قىراندار قوزعالىسى بۇل ءمانى دە ماڭىزى زور ماسەلەنى ءاردايىم ءوز باقىلاۋىندا ۇستايتىن بولادى.قر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازارباەۆ اۋىل، اۋدان، قالا، وبلىس اكىمدەرىمەن بولعان كەزەتى ءبىر جيىندا بيلىكتىڭ حالىقتىڭ قولىندا ەكەنى جانە اكىمدەردىڭ سول حالىققا ادال قىزمەت ەتۋشىلەر ەكەندەرى تۋرالى باتىرىپ ايتقان بولاتىن.
№ 2 قاۋىپ نەدە؟ ول جەمقورلىق. جەمقورلىقتىڭ اتى-ساتقىندىق. ال، جەمقور -ساتقىنداردى اتۋ كەرەك.
قازىرگى تاڭداعى ءبىزدىڭ قوعام ء ۇشىن №2 قاۋىپ دەپ كوررۋپتسيانى ايتامىز. ونىڭ قازاقشاسى – جەمقورلىق. جەمقورلىق بولعاندا مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى باسشىلار قۇرامىنىڭ ۇرلىعىن، پاراقورلىعىن ايتامىز. جەمقورلىق قاراپايىم حالىقتىڭ جەلكەسىنە تالتايىپ تۇرىپ ءمىنىپ الىپ، ەكى وكپەسىن قىسىپ، ەسىنەن تاندىرىپ بارادى. مەنىڭ ۇسىنىسىم: كوررۋپتسيامەن اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزىپ، «جەمقورلىقتى جويۋ» -اتتى بۇكىل قازاقستاندىق قىزۋ ناۋقان وتكىزۋ كەرەك. بۇل شارانىڭ مەرزىمى 5 جىل بولۋى قاجەت. سوۆەت وداعى كەزىندەگى «ساۋاتسىزدىقتى جويۋ»- ناۋقانى 1919 -1939 جىلدارى ارالىعىندا 20 جىل بويى جۇرگىزىلدى. سونىڭ ارقاسىندا ساۋاتسىزدىق جويىلدى.وسىنداي بۇكىلحالىقتىق اكتسيانى ۇيىمداستىرۋىمىز كەرەك.حالىقتىڭ كوزىن اشىپ، ولاردى جەمقورلىقتان ءبىرجولاتا جيىركەندىرۋىمىز قاجەت.
الدىمەن قاراپايىم حالىقتى جەمقورلارمەن جانە جەمقورلىقپەن كۇرەستىڭ ءادىس-تاسىلدەرىنە ۇيرەتۋ، وقىتۋ دۇرىس بولار ەدى. مەكەمەلەردە، تسەحتاردا، ۇيىمداردا، مەكتەپتەردە، بارلىق جوعارعى وقۋ ورىندارىندا، كاسىپورىنداردا، كسك-لاردا، ۇيلەردە، بىرسوزبەن ايتقاندا بۇكىل رەسپۋبليكادا «جەمقورلىقتى جويۋ»- ماسەلەسىن وتكىر كوتەرىپ، قازىرگى قوعامدا ورىن الىپ وتىرعان، جۇگەنسىز كەتكەن جەمقورلىققا توسقاۋىل قويۋىمىز قاجەت. تەك وسىلاي عانا كوررۋپتسيانى اۋىزدىقتىقتاي الامىز. سوسىن بيۋدجەتتىڭ اقشاسىن جەگەندەردى، مەملەكەتتىڭ قارجىسىن قىمقىرىپ، قاراپايىم حالىقتىڭ نەسىبەسىنە ارام قولدارىن سالعانداردى قاتاڭ جازاعا تارتىپ، ەلدىڭ الدىندا اتىپ-اسۋ ، يتجەككەنگە اۋدارۋ كەرەك.ءبىر سوزبەن تۇيىندەسەم، جۇگەنسىز كەتكەندەردى تاۋبەلەرىنە كەلتىرىپ، اياقتارىنا تۇساۋ سالىپ، شىدەر تاعۋ قاجەت. جەمقورلىقتىڭ اتى-ساتقىندىق! ويتكەنى، وتاندى ساتۋ-جەمقورلىقتان باستالادى.
مەملەكەتتىك قىزمەتكە ەنەمىن دەپ، كۇن ساناپ مانساپ قۋشىلار قاتارى مەڭدەپ بارا جاتقاندىعى بارىمىزگە ءمالىم. بۇل ءجايىت قازاقتىڭ اسقىنعان اۋرۋىنا اينالدى. اۋرۋدىڭ اتى «كرەسلومانيا». قىزمەتتى پاراعا بەرىپ ساتىپ الۋ، بلاتپەن الۋ، الداپ الۋ، كىسى ءولتىرىپ الۋ ءورشىپ تۇر عوي. جوعارى قىزمەت ءۇشىن قوينىنداعى ايەلىن، تۋعان باۋىرىن، كوپ جىلعى دوستارىن ساتىپ كەتىپ وتىرعاندار بار. مەن، ولاردى «قىزمەتتە باسى قالعاندار» دەيمىن. سول «قىزمەتتە باسى قالعان قازاقتار» قوعامىمىزدىڭ دامۋىنا ۇلكەن كەدەرگى بولۋدا. كوررۋپتسيانىڭ جانى وسى «كرەسلومانيا» اۋرۋى دەپ ەسپتەيمىن. ايتارىم، «كرەسلومانيادان» قۇتىلماي كوررۋپتسيادان قۇتىلا المايمىز. ال، كوررۋپتسيادان قۇتىلماي-دۇرىس، تولىققاندى ەل، مەملەكەت بولا المايمىز. ءبىزدى قازاقتاردى ەشقاشان سىرتتان جاۋ المايدى، الايىن دەسە دە كۇشپەن الا المايدى. وعان تاريح كۋا. ال، جەمقورلىقتى كاسىپ ەتكەندەردىڭ قاتارىنىڭ كوبەيە ءتۇسۋى ، ولاردىڭ تويىمسىزدىعى، ساتقىندىعى مەملەكەتىمىزگە بىردەن-ءبىر قاۋىپ دەپ ەسەپتەيمىن.
ايتارىم، «كرەسلومانيادان» قۇتىلماي كوررۋپتسيادان قۇتىلا المايمىز. ال، كوررۋپتسيادان قۇتىلماي-دۇرىس، تولىققاندى ەل، مەملەكەت بولا المايمىز. ءبىزدى قازاقتاردى ەشقاشان سىرتتان جاۋ المايدى، الايىن دەسە دە كۇشپەن الا المايدى. وعان ەكى مىڭ جىلدىق تاريحىمىز كۋا. ال، جەمقورلىقتى كاسىپ ەتكەندەردىڭ قاتارىنىڭ كوبەيە ءتۇسۋى ، ولاردىڭ تويىمسىزدىعى، ساتقىندىعى مەملەكەتىمىزگە بىردەن-ءبىر قاۋىپ دەپ ەسەپتەيمىن. مىسالى: «اراپ كوكتەمى» اتالعان رەۆوليۋتسيالار 100 پايىز جەمقورلىقپەن كۇرەس نەگىزىندە بولىپ وتىر. ەكى ۋكراينا، ەكى قىرعىز توڭكەرىستەرىنە دە سەبەپ بولۋشى شەنەۋنىكتەردىڭ كوررۋپتسياعا بەلشەسىنەن باتۋلارى. مىسىق ايتادى: «ەت تاتتىلىگىن قويسا ، مەن ۇرلىعىمدى قويامىن». سول مىسىقتار ايتقانداي اكىم قارالاردى، شەنەۋنىكتەردى، مينيسترلەردى، ولاردىڭ ورىنباسارلارىن جانە تاعى باسقا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى ادىلدىكتەن تايدىرىپ، وتان الدىنداعى انتتارىن بۇزدىراتىن، قىلمىس جولىنا تۇسۋگە تارتاتىن مەملەكەتتىك تاپسىرىستارعا،تەندەر ساياساتىنا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر قاجەت. ول تەندەرلەر تەك حالىقتىڭ باقىلاۋىندا بولعاندا عانا تازالىق، ادىلدىك بولادى. ايتپەسە كەيبىر وبلىس، اۋدان قالا اكىمدەرى، مينيسترلىك، اگەنتتىك باسشىلارى ەڭبەكسىز بايىپ، ەسىرىپ الدى. قۇرىققا ءتۇسىپ جاتقاندارى بەر جاعى عانا. تامىرىن تەرەڭگە جايعان كوررۋپتسيانى قۇرتۋدا تەك قارجى پوليتسياسىنا قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. بارلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە ولاردىڭ شامالارى دا مۇمكىندىكتەرى جەتپەيدى. جەمقورلىققا حالىق بولىپ توسقاۋىل قويۋمىز كەرەك. جەمقورلىقتان ءبىز قايدا بارامىز؟
№3 پروبلەما اۋىل تاعدىرى... اۋىل – قازاقتىڭ التىن بەسىگى. بۇگىنگىدەي وركەنيەتكە ءبىز اۋىل ارقىلى قول جەتكىزدىك دەسەك ارتىق ايتقان بولمايدى. اۋىلدان تۋىلىپ،، اۋىلدان وستىك. ويتكەنى ، اۋىل انانىڭ ايالى الاقانىنان تالاي ۇلى عالىمدار، اقىندار مەن جازۋشىلار، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، مينيسترلەر، اكىمدەر تۇلەپ ۇشتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا اۋىل قازاقتىڭ جانى. اۋىلعا ءبىز قارىزدارمىز.
ادالدىق ءۇشىن ايتۋىمىز كەرەك ،ەل ەگەمەندىگىن العاننان بەرى اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ارنالعان جۇزدەگەن باعدارلامالار مەن شارالار قابىلدانىپ، ىسكە قوسىلدى. ولار از دا بولسا ناتيجەسىن بەرۋدە. باقانداي 3-جىلدى اۋىلعا ارنادىق، كولحوز، سوۆحوزداردىڭ ورنىنا جەكەمەنشىك شارۋا قوجالىقتارى، نەبىر رەسپۋبليكالىق اكتسيونەرلىك ۇيىمدار قۇرىلدى. دەگەنمەن ، كەيبىر اۋىلداردا جۇمىسسىزدىق، ماسكۇنەمدىك، ۇرلىق بەلەڭ العان. اۋىلدا كۇننەن-كۇنگە بۇرىنعى جىلدارمەن سالىستارعاندا جالىنداعان جاستاردىڭ قاتارى سيرەپ بارادى. بىرەۋلەر قالاعا ءبىلىم ىزدەپ كەتسە، ەندى بىرەۋلەر ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاۋىپ جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن كەتەدى.
ەلباسىنىڭ اۋىلدى تۇلەتۋگە ارنالعان باستامالارىن تولىعىمەن قولداي وتىرىپ، اۋىلدى جاقسارتىپ، قايتا تۇبەگەيلى تۇلەتۋ ءۇشىن جاڭا قۇرىلىم قۇرۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. ونىڭ اتى – «جاڭا اۋىل ءوندىرىسى» وندىرىستىك بىرلەستىگىن قۇرۋ بولىپ تابىلادى. ول بۇرىنعى كولحوز تۇرعىسىندا قۇرىلىپ، جۇمىس ىستەيدى. سوندا اۋىلدا جۇمىس بولادى، اۋىلعا جان بىتەدى، ادامداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى وزگەرەدى. تۇيىندەپ ايتقاندا ، اۋىلدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋى، وركەنيەتكە قول جەتكىزۋى تۇعىرى، التىن دىڭگەگى-اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىن دۇرىس جولعا قويۋ. مىنە ءبىز ۇسىنىپ وتىرعان قۇرىلىم وسى تالاپتاردى يگەرىپ، اۋىلدى جانداندىراتىن بولادى.
ء بىزدىڭ ۇسىنىسىمىز بارلىق 7232 اۋىلداردا ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە اۋىل ءوندىرىسىن قۇرىپ، اۋىل ادامدارىن ەڭبەكپەن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل وتە كوكەيكەستى ماسەلە. ءبىز وسى جاعدايدى ەسكەرىپ، تالداپ، زەرتتەپ، اۋىل ماسەلەسىن 2-ءشى سەزدىڭ كۇن تارتىبىنە شىعارىپ، تالقىلادىق. ونداعى ماقساتىمىز – اۋىلعا دەگەن كوزقاراستى وزگەرتىپ، ءبارىمىز ءوسىپ-ونگەن اۋىلىمىزدى تۇلەتۋ، جاڭارتۋ. ءبىز اۋىلداعى ادامداردى ەڭبەكپەن قامتاماسىز ەتەتىن، اۋىلعا جان بىتىرەتىن، جاڭا باعدارلاما جاسادىق. جاڭا قۇرىلىمنىڭ اتى: «جاڭا اۋىل ءوندىرىسى». بۇل قۇرىلىم ىسكە اسقان جاعدايدا اۋىلىمىزدىڭ ايى وڭىنان تۋىپ، جۇلدىزى جارقىرايتىن بولادى. بۇل جەردە ايتاتىنىمىز، اۋىلعا جانە اۋىل شارۋاشىلىعىنا ارنالعان بارلىق باعدارلامالاردى ونىڭ ىشىندە، شارۋا قوجالىقتارى، «سىباعا»، «اۋىلداعى اۋىز سۋ» جانە تاعى باسقا شارالاردى قايتا قاراپ، زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، رەتتەپ، ءبىر جۇيەگە، ءبىر ارناعا «جاڭا اۋىل وندىرىسىنە» توعىستىرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ قوزعالىستىڭ «جاڭا اۋىل ءوندىرىسى» باعدارلاماسىن اشۋداعى نەگىزگى كوزدەپ وتىرعانىمىز، اۋىلدى ساقتاپ قالۋ; اۋىل وركەنيەتىن قالىپتاستىرۋ; اۋىلدا جاستاردى تۇراقتاندىرۋ. شىندىعىن ايتايىق، اۋىلىمىز قارتايىپ بارادى. بىزدەر، قىراندار اۋىلعا ارنالعان دەموگوگيالىق ۇران-سىماقتارعا قوسىلمايمىز. مىسالى، «ديپلوممەن اۋىلعا» دەگەن جاستارعا ارنالعان اكتسيا وتۋدە. بۇل دەگەنىمىز اربانى اتتىڭ الدىنا قويۋ دەگەن ءسوز. اۋىل ءوندىرىسى بولماسا، جاستار ديپلومدارىن الىپ اۋىلعا نە ءۇشىن بارماق؟ ديپلومدى باسىنا جاستاپ جاتا ما؟ ءبىز بولاشاقتا دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىندا بولامىز دەپ ماقسات قويىپ وتىرمىز. وعان جەتۋدە قازاق اۋىلدارىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنىڭ ماڭىزى وتە زور.
اۋىلدى التىن بەسىككە اينالدىرۋ ءۇشىن ءبارىمىز جۇمىلا جۇمىس ىستەپ، قولدان كەلگەن جاعدايىمىزدى ۇكىمەتكە كورسەتەيىك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا حالقىمىزدىڭ جانى اۋىلىمىزدى قۋانتايىق! سوندا، اۋىل قۋانسا، ءبارىمىز قۋانامىز. ءبىز قايدا بارامىز؟
№4 پروبلەما جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى دە ەلدى الاڭداتىپ وتىر. جۇمىسسىزدىق، سونىڭ ىشىندە جاستار جۇمىسسىزدىعى، قاي ەلدىڭ بولماسىن وزەكتى، شەشىمىن تابۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلەسى. بۇل ءبىزدىڭ ەلدە دە ورىن الىپ وتىرعان باستى ماسەلە. قازاقستانداعى جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق ەلدەگى جالپى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى بويىنشا جوعارى كورسەتكىشتە بولىپ وتىر. ەكونوميكالىق ءوسىم قۇلدىراعاندا، جاستار داعدارىستىڭ اسەرىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ سەزەدى. سونىمەن بىرگە، ەكونوميكالىق قيىن كەزەڭدەردە جالپى جۇرتشىلىققا قاراعاندا اسىرەسە جاستاردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋى وڭايعا سوقپايدى. جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى جالپى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن قۇراپ وتىرعاندىعى جانعا باتادى.
№ 5 پروبلەما دەموگرافياعا زور كوڭىل ءبولۋ. تابيعي وسىمگە نازار اۋدارىپ، مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋ.ءۇشىنشى بالا تۋعاندا كومەك رەتىندە بيۋدجەتتەن-5 مىڭ دوللار، 4-ءشى بالاعا-7 مىڭ دوللار، 5-بالاعا-10 مىڭ دوللار، 6-شى بالاعا-15 مىڭ دوللار، 7-ءشى بالاعا-20- مىڭ دوللار تولەنۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. سوندا ءسوز جوق حالقىمىزدىڭ تابيعي ءوسىمى تەز مەزگىلدە ارتىپ، 2030 جىلى 40 ميلليوننان اسادى. سونىمەن قاتار، شەت ەلدەردە تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ اتامەكەن ەلدەرىنە ەمەن-ەركىن كەلۋلەرىنە داڭعىل جول اشۋىمىز كەرەك. ولارعا بار جاعدايدى جاساۋىمىز قاجەت. ءبىز قايدا بارامىز؟
№6 ايعايلاپ تۇرعان ماسەلە كوپتەگەن قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ، قاراكوز قىزدارىمىز بەن قازاق ايەلدەرىنىڭ ار-ۇياتتى اياققا تاپتاپ، ارسىزدىقتىڭ باتپاعىنا باتۋلارى. تۋراسىن ايتايىق ۇلتىمىزدىڭ مەنتاليتەتىنە، بولمىسىنا، سالت-داستۇرىنە ، دىلىنە، دىنىنە وتە جات تۇرپايى ارسىزدىقتار ۇلكەن شاھارلارىمىزعا باسا كوكتەپ كىرىپ ، جاستارىمىزدى، قازاقستاننىڭ بولاشاقتارى بالالارىمىزدى ار جولدارىنان تايدىرۋ ۇستىندە. ۇلت ءۇشىن ناعىز تراگەديا وسى.
مىسالى: تەك الماتى قالاسىنىڭ ءبىر وزىندە 20 گەي كلۋبتار، 40 تان استاپ نەشە ءتۇرلى جىن-ويناق مەكەمەلەر كۇندىز-ءتۇنى جۇمىس ىستەيدى. بوردەلگە اينالعان ساۋىنا-حاۋىزداردا سان جوق. قازاق قىزدارىنىڭ جەزوكشەلىگى ۇلتقا قارا تاڭبا بولدى. كۇنەن –كۇنگە ءبىر جىنىستىلاردىڭ ۇيلەنۋى كوبەيىپ، قالىپتى نارسەگە اينالۋدا. بىلتىر سونداي وقيعا قاراعاندى جانە تاراز قالالارىندا ورىن الدى. ەلىمىزدە قاپتاپ كەتكەن «گەي-تۋر»، «گەي-وتەل»، «گەيشا-كلۋبتار» . كوزگە ىلىنەر كۇلكى تەاترلارىنىڭ قازاق ءارتىس-جىگىتسىماقتارى الدىمەن ايەلدەردىڭ رولدەرىن ويناۋعا بەيىم تۇرادى. سول وبرازعا كىرىپ العان. ولار كىمگە ۇلگى كورسەتەدى؟ ونى كورگەن شەتەلدىكتەر ءبىزدى مازاقتاپ كۇلەدى.ۇلدارىمىز ءالسىز، قىزدارىمىز باسقالاردىڭ جەمى بولۋدا. «الاش ايناسى» گازەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا 40 پايىز جاس جىگىتتەردىڭ بەلدەرى ناشار جاعدايدا. ولاردا ۇرىق جوق. سونىڭ سالدارىنان جاس جۇبايلاردىڭ اجىراسۋى كوپ. ول نەدەن؟ قازاقتا ونداي بۇرىن بولىپ پا؟
وسىندا سۇرقيا ءبىر پالە جاتىر.ءبىزدىڭ اتا – بابالارىمىزدىڭ: “مالسىز بولساڭ دا ارسىز بولما; ءارلى بولعانشا – ارلى بول; ارىڭدى جەمە، بارىڭدى جە; ار جازاسى بار جازادان اۋىر; ەر جىگىت ەلىنىڭ ۇلى، نامىسىنىڭ قۇلى” دەگەن وسيەتىن نەگە ءبىز ورىنداماي، اياقسىز قالدىرىپ كەلەمىز؟ جوعارىدا اتاپ كەتكەنىمدەي، كەيىنگى جىلداردا ادامنىڭ جانىن تۇرشىكتىرەتىن، قانىن قايناتتىراتىن سوراقىلىقتار، جاستاردىڭ ازعىندىقتارى بارعان بەلەڭ الۋدا. وسى ازعىندىقتى توقتاتپاساق، كۇلكىمىزدى جيا الماي قالامىز. بولاشاق ۇرپاقتارىمىزدىڭ، نەمەرە، شوبەرەلەرىمىزدىڭ جاعدايىن ويلاساق وسىنداي نامىسقا كىر كەلتىرەتىن، ۇلتتىڭ ارىنا داق تۇسىرەتىن سوراقىلىقتاردى بولدىرمايىق، كۇرەسەيىك، الدىن الايىق دەر ەدىم. مىنا ماسەلەگە مەن ەرەكشە كوڭىل اۋدارماقپىن. ءبىرىنشى بولىپ دابىل قاعىپ تۇرمىن. قازىر ءبىز ، قازاقستاندى تۋريزم ەلىنە اينالدىرامىز دەپ اكىم، مينيسترلەر بولىپ الاشاپقىن بولىپ ءجۇرمىز عوي. ول قانداي تۋريزم؟؟؟ ءبىزدىڭ اتا-بابا سالتىمىزدى قۇرمەتتەيتىن، ۇرپاق تاربيەسىنە زيان تيگىزبەيتىن بولسا اڭگىمە باسقاشا. ال، جوعارىدا ايتقانىمداي، ءبىزدىڭ قاسيەتتى جەرىمىزگە، ەلىمىزگە گەيلەر، لەسبيانكالار، جەزوكشەلىك سياقتى ازعىندىق لاس دۇنيەلەردى اكەلەتىن بولسا وعان ءبىز توزبەۋىمىز كەرەك، الدىن-الا توسقاۋىل قويۋىمىز كەرەك. ساق بولايىق، اعايىن! تىزە بەرسەك ۇلتىمىزدىڭ ۇلىلىعىنا، ەلىمىزدىڭ ەلدىگىنە، حالقىمىزدىڭ تازالىعىنا كىر كەلتىرەتىن، ابىرويىن توگەتىن، نامىسىن تاپتايتىن زۇلىم ارەكەتتەر بارعان سايىن كوبەيىپ بارادى. ءتوزىپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى. ۇرپاق كەشىرمەيدى، اتا-بابا رۋحى كەشىرمەيدى.
ايتارىم ماڭگىلىك ەل بولۋ ءۇشىن، وسى مەن جوعارىدا ايتقان قاۋىپ-قاتەرلەردەن، وپىرىپ ورىن العان كەلەڭسىز كەمششىلىكتەر پەن پروبلەمالاردان مۇلدە ادا بولعانىمىز ءجون.
ءبىز قايدا بارامىز، اعايىن؟
سادىبەك تۇگەل،
«ۇلى دالا قىراندارى»
رەسپۋبليكالىق قوزعالىسىنىڭ
تەڭ توراعاسى
Abai.kz
