«مەملەكەتتىك تىلگە قارسى شىققان پارلامەنت تاراتىلۋى ءتيىس!»
بۇل – وسىدان ون جىل بۇرىن «جاس قازاق ءۇنى»، قازىرگى «قازاق ءۇنى» گازەتىندە جاريالانعان ايگىلى ماقالانىڭ تاقىرىبى.
پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ بۇرىنعى دەپۋتاتى امانگەلدى ايتالى وسىدان ون جىل بۇرىن «سايلاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىنداعى «سەنات دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتاردى تىركەۋ» (73-باپ), ء«ماجىلىس دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتاردى تىركەۋ» (89-باپ) جانە ء«ماسليحات دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتاردى تىركەۋ» (104-باپ) اتتى باپتارعا «ۇلتى قازاق ۇمىتكەرلەر ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى مىندەتتى» دەگەن تۇزەتۋ ەنگىزبەك بولىپ ۇسىنىس جاساپ، ول ۇسىنىسقا سول كەزدەگى پارلامەنتتىڭ 70 پايىزى قارسى شىعىپ، مەملەكەتتىك مۇددەنى تابانعا تاپتاعان ەدى. سوندا، مەملەكەتتىك ءتىل مەن مەملەكەتتىك مۇددەنى تابانعا سالىپ تۇرىپ تاپتاعان دەپۋتتاردىڭ «ىزىنە» ىندەتە ءتۇسىپ، قويماي ءجۇرىپ جاريا ەتكەن ىلكىدەگى «جاس قازاق ءۇنى»، قازىرگى «قازاق ءۇنى» گازەتى ەدى. سول ءتىزىمدى «قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ سايتىنان الىپ جاريالاعاندى ءجون كوردىك (http://www.qazaquni.kz/21922.html.). ويتكەنى سودان بەرى تابانى كۇرەكتەي ون جىل وتسە دە مەملەكەتتىك تىلگە بارىنشا قارسى ادامدار ءماجىلىس پەن سەناتتا وتىر. تىزىمگە قاراڭىزدار (2-سۋرەت)
بۇل – وسىدان ون جىل بۇرىن «جاس قازاق ءۇنى»، قازىرگى «قازاق ءۇنى» گازەتىندە جاريالانعان ايگىلى ماقالانىڭ تاقىرىبى.
پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ بۇرىنعى دەپۋتاتى امانگەلدى ايتالى وسىدان ون جىل بۇرىن «سايلاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىنداعى «سەنات دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتاردى تىركەۋ» (73-باپ), ء«ماجىلىس دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتاردى تىركەۋ» (89-باپ) جانە ء«ماسليحات دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتاردى تىركەۋ» (104-باپ) اتتى باپتارعا «ۇلتى قازاق ۇمىتكەرلەر ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى مىندەتتى» دەگەن تۇزەتۋ ەنگىزبەك بولىپ ۇسىنىس جاساپ، ول ۇسىنىسقا سول كەزدەگى پارلامەنتتىڭ 70 پايىزى قارسى شىعىپ، مەملەكەتتىك مۇددەنى تابانعا تاپتاعان ەدى. سوندا، مەملەكەتتىك ءتىل مەن مەملەكەتتىك مۇددەنى تابانعا سالىپ تۇرىپ تاپتاعان دەپۋتتاردىڭ «ىزىنە» ىندەتە ءتۇسىپ، قويماي ءجۇرىپ جاريا ەتكەن ىلكىدەگى «جاس قازاق ءۇنى»، قازىرگى «قازاق ءۇنى» گازەتى ەدى. سول ءتىزىمدى «قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ سايتىنان الىپ جاريالاعاندى ءجون كوردىك (http://www.qazaquni.kz/21922.html.). ويتكەنى سودان بەرى تابانى كۇرەكتەي ون جىل وتسە دە مەملەكەتتىك تىلگە بارىنشا قارسى ادامدار ءماجىلىس پەن سەناتتا وتىر. تىزىمگە قاراڭىزدار (2-سۋرەت)
قازاق دەسە قانى قىزاتىن قازىبەك
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسى ۇلتى قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ ورىستىلدىگى، ورىسقولدىعى ۇلتتىق نيگيليزمنىڭ ەرەكشە كورىنىسى، وعان قازاق حالقىنىڭ نارازىلىعى دا بەلگىلى. نەگە ەكەنى تۇسىنىكسىز، سول دەپۋتاتتاردى سايلاعان حالقىنىڭ ءوزى. بۇگىن دە سول كەسەل جالعاسىپ كەلەدى، بىراق دەپۋتاتتاردى ەندى حالىق ەمەس، پارتيا كوسەمدەرى تىزىمىنەن تاڭداپ الادى، ولار ورىستىلدىلەرگە اسا زور ارتىقشىلىق بەرەدى.
2004 جىل ماجىلىستە «سايلاۋ زاڭى» تالقىلانىپ جاتقان كەزدە زاڭ جوباسىنا «ۇلتى قازاق دەپۋتاتتىققا كانديداتتار پرەزيدەنت سياقتى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەنى تۋرالى سىناقتان ءوتسىن» دەگەن ۇسىنىس ەنگىزىدىم. ەنگىزۋگە ەشكىم قارسى بولعان جوق، بىراق داۋىسقا سالعاندا دەپۋتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اسىرەسە قازاقتار قارسى شىعىپ، ۇسىنىستى قابىلداتپادى. سول بويدا ينجەنەرلىك ورتالىقتان كىمنىڭ قارسى، كىمنىڭ قولداعانى تۋرالى اقپاراتتى الدىم. ول قازاقتىعىمىزعا تەست، رەنتگەن ساۋلەسىمەن كوكىرەكتەگى جاسىرىن سىردى اشقانداي بولدى. شىنىمدى ايتسام، مەن كىمنىڭ قالاي داۋىس بەرگەنى تۋرالى دەرەكتەردى ءوزىم ءۇشىن سۇراتتىم، جاريالاۋعا ءالى شەشىم قابىلداعان جوقپىن. وسى تۇستا ماعان بۇرىن جاقىن تانىپ بىلمەيتىن «جاس قازاق ءۇنى» اتتى گازەتتىڭ باس رەداكتورى قازىبەك يسا حابارلاستى. بايقايمىن، ۇلت دەسە قانى قىزىپ كەتەتىن جىگىت ەكەن. مەن قينالا-قينالا، ءبىر جاعىنان، دەپۋتات ارىپتەستەرىمدى اياپ، ەكىنشى جاعىنان، ۇلتىمىز ءۇشىن حالىق قولداعان دەپۋتاتتاردىڭ ىشكى سىرىن جاسىرمايىن دەگەن ەكىۇداي ويمەن جۇرگەندە، قازىبەك ءىنىم داۋىس بەرۋ قورىتىندىسىن، قولداعاندار مەن قارسىلاستاردىڭ ءتىزىمىن «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىندە جارق ەتكىزىپ، جاريالاپ جىبەردى. ءسويتىپ، كىمنىڭ كىم ەكەنىن، بارلىق دەپۋتاتتاردىڭ جامىلعى بەت پەردەلەرىن اشىپ بەردى. باسقا گازەتتەر «جاس قازاق ۇنىنەن» كوشىرىپ باسىپ، ەل تۇگەل دەپۋتاتتاردىڭ ۇلتتىق ۇستانىمدارىنان حاباردار بولدى. ماعان، «جاس قازاق ءۇنى» گازەتى مەن «انا تىلىنەن» جاستاردان، اسىرەسە، ستۋدەنتتەردەن اشۋعا تولى، دەپۋتاتتارعا ىزالانعان كوپتەگەن حاتتار ءتۇستى. ەگەر قازىبەك يسانىڭ ەلدى ءدۇر سىلكىندىرگەن جاقسى ماعىناسىنداعى ۇلتشىلدىعى بولماسا، مۇمكىن بۇل اقپارات پارلامەنت قۇپياسى بولىپ قالار ما ەدى؟ وسىلاي «جاس قازاق ءۇنى» تالاي كوكىرەگى سوقىر ۇيقىسىراپ كەتكەن دەپۋتاتتاردى شوشىندىرىپ قانا قويماي، جالپى قازاق قاۋىمىنا وي سالدى. شالاجانسار پارلامەنت ۇلتىمىزدىڭ، ءتىلىنىڭ السىزدىگىن، قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ ۇلتىنا دەگەن قىرسىزدىعىنىڭ ايناسى بولدى.
ايتا كەتەيىن، وسىدان كەيىن ەلدە، اسىرەسە دەپۋتاتتار اراسىندا «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنە ىقىلاس ايتارلىقتاي ءوستى. مەنىڭ سول كەزدەگى ارىپتەستەرىم ول گازەتتەن سەسكەنەتىن بولدى، ال پارلامەنتتىڭ ينجەنەرلىك ورتالىعىنا ەندى قاي ماسەلە بولسىن، دەپۋتاتتاردىڭ قالاي داۋىس بەرگەنى تۋرالى اقپارات بەرۋگە جوعارىدان ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالىندى.
قازاق تىلىنە قارسىلاردىڭ ءبىرازى ۇيالۋدىڭ ورنىنا ماعان شابۋىلعا شىقتى، سول كەزدە كازىبەك قولدارىنا تۇسسە، كىم ءبىلسىن، اياماس ەدى. ماعان ايتاتىن ۋاجدەرى: «بۇگىنگى قازاقتىڭ ەڭ اسىلدارى، ينتەلەكتى جوعارىلارى بۇل ورىستىلدىلەر. ءسىز قازاق تىلدىلەردى پارلامەنتكە جيناپ، زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ بەدەلىن كەتىرەسىز، نەگە سونى ويلامايسىز. «مى –سول، كازاحويازىچنىە – نول»،–دەمەسى بار ما؟» قازاق ينتەلەگەنتسياسى اراسىندا ەكى ءتىل، ءتىپتى ءۇش ءتىلدى مەڭگەرگەن ازاماتتار بارلىعىن، ولاردىڭ وي-پىكىرىنىڭ كەڭدىگىن، ومىرگە قازاقتىڭ دا، ورىستىڭ دا كوزىمەن قاراي الاتىندىعىنان نيگيليستەر بۇگىن دە حابارسىز. وسىلاي قازىبەك يسا 2004 جىلى پارلامەنتتى اشكەرەلەپ، ەلدى ءبىر سىلكىندىرىپ تاستادى. قازىبەكتىڭ وسى سىنىنان كەيىن، قوعام قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەنىنە اسا نازار اۋداراتىن بولدى.
كەيىننەن، مەن «اق جول» پارتياسىنا كەلگەننەن سوڭ، قازىبەكپەن ءجيى ارالاسىپ، ونىڭ ساياسي پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارىن زور ىنتامەن وقيتىن بولدىم. ۇلت، ءتىل ماسەلەلەرىنە كەلگەندە قازىبەك ايانبايدى، شايقاسقا شىققان باتىرلارداي. سەبەبى ۇلت ماسەلەسى – يدەولوگيالىق كۇرەس الاڭى، سوندىقتان ول پالۋانداي بەلدى بۋىپ كۇرەسكە شىعادى، ەشكىمدى كەشىرمەيدى. «اتا زاڭدى وزگەرتپەي، ءتىلدى ۇيرەنۋ –سۋعا تۇسپەي ءجۇزۋدى ۇيرەن دەگەنمەن بىردەي…» اتتى ماقالاسىندا قازىبەك پرەزيدەنتتىڭ كەڭەسشىسى تەك ەرتىسباەۆقا عانا ەمەس، شىندىعىندا، ەرتىسباەۆتارعا، سەبەبى بۇلار ۇلتقا قارسى بەلگىلى ءبىر نيگيليستەر توبى، شۇيىلەدى. ءتىل جاناشىرلارى «ەجىكتەسەڭ دە، ەرەجەنى تۇسىنبەيتىن كەڭەسشى ەرتىسباەۆپەن «كەڭەسۋى» كەرەك ەكەن دە» دەپ، ونى سىناپ قانا قويماي، «يا، پرەزيدەنت مەملەكەتتىك مۇددەگە قارسى شىعىپ، ارانداتۋشىلىق ارەكەت جاساعانداردى جازالاسا، ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ كەڭەسشىسى ەرتىسباەۆتەن باستاۋ كەرەك» دەپ سالماقتى جوعارى بيلىككە اۋدارادى. «دامبالسىز «دەموكرات» ەرگاليەۆا، ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە ءۇن جوق «نۇر وتان»، جەتەككە ەرەر ەمەس «ازات» پارتياسىنىڭ جەتەكشىلەرى بولات، جارماحان، «نە نادو لەزت ۆ كونستيتۋتسيۋ» دەگەن ورال مۇحامبەتجانوۆ، قازاق ءتىلىن قولداۋدى ورىس تىلىنە قيانات دەپ ەسەپتەيتىن قايرات ءمامي، 80 جىل جيناعان ابىرويدان 8 مينۋتتا ايىرىلعان بيبىگۇل تولەگەنوۆا، تاعى باسقالار قازىبەكتەن ءوز سىباعالارىن الدى. «ەسلي ۆى منە نە پومەنياەتە موزگي، منە كازاحسكي يازىك نە ۆىۋچيت!» دەگەن قازىرگى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ە.ىدىرىسوۆتىڭ سوزدەرىنە بايلانىستى «انا تىلىنە، مەملەكەتتىك تىلگە ميى جەتپەگەندەر قالاي مينيستر بولادى؟ – دەگەن قيسىندى ساۋال قويادى. «بىزدە ميسىز مينيستر، ميسىز اكىم، ميسىز دەپۋتات، ميسىز شەنەۋنىكتەر بولۋى زاڭدىلىق بولسا، وندا ءبىز قانداي ەلمىز؟ – دەپ قينالادى ول.
قازىبەكتىڭ مازالانۋىنىڭ، وتكىر سوزبەن كەيبىرەۋلەردى تۇيرەۋىنىڭ استارىندا تەرەڭ سىر جاتىر.
ۇلتتى كەمسىتۋ – جاھاندىق ءۇردىس. جاھاندانۋ يدەولوگى ە.گيددەنس ۇلتتىق سانا-سەزىم، ۇلتتىق “مەن” يگىلىككە ەمەس، داۋعا، جانجالعا اپارادى دەپ ەسەپتەيدى. ۇلتتىق يدەيا، ۇلتتىق نيەت جانجال، قاستاندىقپەن ءبىر جۇرەدى. ۇلتتىق بولمىس بۇلىكپەن بىردەي. ول ءوزارا بايلانىسقا، الىس-بەرىسكە، تۇراقتىلىققا قارسى، تەجەگىش كۇش دەيدى. وسىدان كەلىپ اۆتور كوسموپوليتتىك ۇلت جاساۋ ويىن العا تارتادى. ونى كىم جاسايدى؟– دەگەن ساۋالعا، ونى ءتىلىن، مادەنيەتىن، تاريحىن بىلمەيتىن بيلىك باسىنداعى كوسموپوليتتىك ەليتا جاسايدى دەپ بولجايدى. بىرتە-بىرتە مەملەكەت ۇلتتىق سيپاتىنان ايىرىلىپ، كوسموپوليتتىك مەملەكەتكە ۇلاسادى. اۆتوردىڭ پىكىرىنشە، ۇلتتىق قاۋىمداستىق جاساندى بىرلەستىك، ءتىل، مادەنيەت، ءداستۇر ورتاق قۇندىلىقتار، سوندىقتان ءبىر ۇلتتىڭ ەكىنشى ۇلتقا ءسىڭىسۋى قيىن ەمەس، ءتۇپتىڭ تۇبىندە باسىم تىلمەن، مادەنيەتپەن كەلىسۋگە تۋرا كەلەدى.
ءيا، ە.گيددەنس تاۋىپ ايتقانداي، شوۆينيستەر مەن نيگيليستەر قازاقستاندا دا قازاق ۇلتىنا ۇزبەي قارسىلاسۋدا.
قازاققا ءوزىنىڭ ارام پيعىلىمەن بۇرىننان بەلگىلى سۆويك دەيتىننىڭ «…گوسۋدارستۆەننىم يازىكوم ۆ كازاحستانە ياۆلياەتسيا رۋسسكي. ۆ توم چيسلە، بلاگوداريا نەوبراتيمو سوستوياۆشەمۋسيا رۋسسكويازىچيۋ كازاحسكيح ەليت. كازاحسكي جە يازىك، يسحوديا يز تەح جە رەالي، رانو يلي پوزدنو پريدەتسيا پرەۆراششات ۆو ۆتوروي» دەگەن سوزدەرىن جەكە ادامنىڭ پىكىرىنە سايۋعا بولار ەدى. وكىنىشتىسى، ولاردىڭ استارىندا تاريحي، ساياسي، الەۋمەتتىك قۇبىلىستار، تامىرى تەرەڭ ىندەتتىڭ كورىنىسى جاتىر.
ويلاناتىن ەڭ ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبارى – بۇگىن جاپپاي اعىلشىن ءتىلىن ەنگىزۋ بولىپ وتىر. قر رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ 19-بابىنىڭ III-تارماعى «اركىمنىڭ انا ءتىلى مەن ءتول مادەنيەتىن پايدالانۋعا، قارىم-قاتىناس، تاربيە، وقۋ جانە شىعارماشىلىق ءتىلىن ەركىن تاڭداپ الۋعا قۇقىعى بار» دەلىنەدى. مەكتەپ وقۋشىلارىنا اعىلشىن ءتىلىن وقىتپاس بۇرىن اتا-انالارىنىڭ كەلىسىمى قاجەت. ءۇش ءتىلدى وقىتۋدىڭ پسيحولوگيالىق، پەداگوگيكالىق جاعىنان ءالى تەرەڭ پايىمداۋدى قاجەت ەتەدى. ماماندار دا تاپشى. وسى ورايدا ن.حرۋششەۆتىڭ اۋا رايىنا قاراماي، جۇگەرىنى ناسيحاتتاعانى ويعا ورالادى. وسىندايلارعا تويتارىس بەرەتىن قازىبەك سياقتى وراق ءتىلدى، وتكىر مىنەزدى ازاماتتار كەرەك-اق! ۇلتتىڭ ۇلىلىعى ونىڭ سانىندا ەمەس، ءار ۇلىنىڭ ۇلىلىعىندا!
امانگەلدى ايتالى،
پروفەسسور
“قازاق ءۇنى” گازەتى
2012 جىل
