ءبىز اتالعان ماقالادا ءسوز ەتكەلى وتىرعان «قۇقىقتىق ساياسات پروبلەماسى» وتە كۇردەلى جانە كوپ قىرلى فەنومەندى بىلدىرەدى. قازاق قوعامىنىڭ سانالى مۇشەسىنەن وزىنە مۇقيات نازار اۋدارۋدى ءھام زەردەلەۋدى تالاپ ەتەدى.

سوندىقتان دا، ۇلتتىق عالىمدارىمىزدىڭ، جۋراناليستەرىمىزدىڭ الدىندا ماڭىزدى الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق پروبلەمالاردى شەشۋگە ىقپال ەتەتىن قۇقىقتىق ساياسات پەن تەوريالىق جالپىلاۋدىڭ جاڭا قۇبىلىستارى مەن پروتسەستەرىن جان-جاقتى زەرتتەۋ مەن بۇقاراعا جان-جاقتى تانىتا ءبىلۋ مىندەتتەرى تۇر.

قازiرگi قازاق قوعامىندا قۇقىقتىق ساياسات دەموكراتيالىق قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىندا مەملەكەتتiڭ ستراتەگيالىق ساياساتىنا ەنگiزiلىپ وتىرعان جايى بار. الداعى وتكەن تاريحىمىزعا كوز جىبەر بولساق، تاپ وسى سالادا قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2010 جىلدان 2020 جىلعا دەيىنگى كەزەڭگە ارنالعان قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسى» ايقىن دالەل بولىپ تابىلادى. وندا: «ەلدەگى زاڭدىلىق رەجيمىن جانە قۇقىقتىق جۇيەنىڭ تۇراقتىلىعىن، سونداي-اق قولدانىستاعى كونستيتۋتسيا شەڭبەرىندە ۇلتتىق قۇقىقتىڭ ۇدەمەلى دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن جۇيەلى شارالار قاجەت.

قۇقىقتىق ساياساتقا كەشەندi كوزقاراس مەملەكەتتiڭ جالپى دامۋ ستراتەگياسى كونتەكسiندە بۇكiل نورماتيۆتiك-قۇقىقتىق بازانى جاڭعىرتۋعا، ونىڭ iشiندە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن، قوعام مەن مەملەكەتتiڭ مۇددەلەرiن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتەتiن ناتيجەلiلiك، اشىقتىق جانە ەسەپ بەرۋ قاعيداتتارىندا مەملەكەتتiك باسقارۋدىڭ ساپالى جاڭا مودەلiن قۇرۋعا مۇمكiندiك بەرەدi». قازاقستان رەسپۋبليكاسى قۇقىقتىق ساياساتىنىڭ ءمانى تۋرالى قازىرگى زامانعى ماسەلە - بۇل ساياساتتىڭ وسى ءتۇرى قانداي الەۋمەتتىك-ساياسي قۇبىلىستار قاتارىنا جاتاتىنى تۋرالى ماسەلە. ساياسات پەن قۇقىق بارلىق ۋاقىتتا ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولعاندىقتان، وسى ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ ناتيجەسىندە قۇقىقتىق ساياسات تەرمينى پايدا بولدى جانە ول قازىر زاڭ عىلىمىندا ءجيى كەزدەسەدى ءھام قولدانىلادى.

قۇقىقتىق ساياسات دەپ ساياسات پەن قۇقىقتىڭ بiرلiگiنە نەگiزدەلگەن، ستراتەگيالىق جانە تاكتيكالىق سيپاتتاعى تۇجىرىمدامالىق رەسiمدەلگەن ساياسي-قۇقىقتىق يدەيالار، ياعني قوعامنىڭ دامۋ باعىتتارىن ايقىندايتىن، زاڭدىلىق پەن قۇقىقتىق ءتارتiپتi نىعايتاتىن، قوعام مەن تۇلعانىڭ قۇقىقتىق مەملەكەتتiلiگi مەن جوعارى قۇقىقتىق مادەنيەتiن قالىپتاستىراتىن دوكترينا يدەيالارى تۇسiنiلەدi. ساياسي-قۇقىقتىق مەملەكەتتىك ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋ تۇرعىسىنان قازاقستاننىڭ پوستكەڭەستىك دامۋىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى كەڭەستەر رەسپۋبليكاسىنان پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا دەيىنگى ەۆوليۋتسيالىق جولدان ءوتۋى بولدى. پرەزيدەنت ينستيتۋتى ءوزىنىڭ تاريحي دامۋ ولشەمدەرى بويىنشا قازىرگى زامانعى ينستيتۋتتاردىڭ ءبىرى رەتىندە ءاردايىم قۇقىقتانۋشى عالىمداردىڭ ءجىتى نازارىندا الىنىپ كەلەدى. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ جاڭارتىلعان قۇقىقتىق جۇيەسىندەگى نورماتيۆتىك اكتىلەرىن زەرتتەۋ دە وزەكتى بولىپ تابىلادى. زەرتتەۋشiلەردiڭ وسى ينستيتۋتقا مۇقيات نازار اۋدارۋى نەگiزiنەن ءوز قىزمەتiنiڭ باسىنان باستاپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتi ءوزiنiڭ قۇقىق شىعارماشىلىق وكiلەتتiكتەرiن بەلسەندi ءارi شىعارماشىلىق تۇردە پايدالانا باستاۋىمەن ايقىندالادى. ولارعا زاڭ كۇشi بار نورماتيۆتiك جارلىقتاردىڭ ەداۋiر سانى قابىلدانادى، رەفەرەندۋمدار وتكiزۋ، جىل سايىنعى جولداۋلار شىعارۋ. الايدا پرەزيدەنت قىزمەتىنىڭ بۇل باعىتى زاڭ عىلىمىندا بۇرىن قاراستىرىلماعان، پرەزيدەنتتىڭ نورماتيۆتىك جارلىقتارىن شىعارۋ پروبلەمالارى بويىنشا جان-جاقتى تەوريالىق جانە ادىسنامالىق زەرتتەۋلەر ونشالىقتى جۇرگىزىلگەن جوق.

قۇقىقتىق ساياساتتىڭ ءمانى قوعامدىق-ساياسي، قۇقىقتىق قاتىناستاردىڭ تيپىمەن جانە جالپى مادەنيەتپەن ايقىندالاتىنى بەلگىلى. قۇقىقتىق ساياسات جەكە ادامنىڭ، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ءوزارا iس-قيمىلىنىڭ قاجەتتiلiگiنە نەگiزدەلگەن ەلدi دامىتۋدىڭ تەتiگi بولىپ تابىلادى. وسىعان بايلانىستى قۇقىقتىق ساياساتتى زەردەلەۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءۇشىن دە باسىم بولىپ تابىلاتىنىن اتاپ وتكەن ءجون.

قۇقىقتىق ساياساتتىڭ جوعارى تيىمدىلىگىنە قول جەتكىزۋ مەملەكەتتىڭ، قازىرگى زامانعى زاڭ عىلىمى مەن پراكتيكاسىنىڭ ماڭىزدى مىندەتىنە اينالۋدا. قۇقىقتىق ساياساتتى قالىپتاستىرۋ مەن ىسكە اسىرۋدا ماڭىزدى ءرول قۇقىق شىعارۋشىلىق (قر پارلامەنتى) جانە قۇقىق قولدانۋ (سوت، پروكۋراتۋرا، پوليتسيا جانە ت.ب.) ورگاندارىنا بەرىلەدى. ولار اقپاراتتىق ناسيحات، حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساناسىن ارتتىرۋ، نانىم-سەنىمدىلىك جانە ماجبۇرلەۋ ارقىلى ولاردى شىندىققا اينالدىرۋعا قول جەتكىزەدى.

قۇقىق قورعاۋ جانە قۇقىق قورعاۋ ساياساتى تۇتاستاي العاندا قۇقىقتىق ساياساتتىڭ تۇرلەرi بولىپ تابىلادى، قازاقستاندا قۇقىقتىق مەملەكەتتiڭ قالىپتاسۋ قاجەتتiلiكتەرiنە جاۋاپ بەرەتiن جالپىعا بiردەي قۇقىقتىق ءومiردiڭ ءوزارا بايلانىستى قۇرامداس بولiكتەرi بولىپ تابىلادى. قۇقىقتىق ساياساتتىڭ وسى تۇرلەرi تۇراقتى ءوزارا بايلانىستا بولادى. مەملەكەتتىڭ قۇقىق قورعاۋ ساياساتى كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىستى جانە قوعامنىڭ باسقا دا ومىرلىك ماڭىزدى مۇددەلەرى مەن قۇندىلىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن ءتيىستى جاعدايلار مەن العىشارتتار جاساۋعا ارنالعان. قوعامنىڭ قۇقىق قورعاۋ ساياساتىنىڭ باستى مiندەتi ماڭىزدى كونستيتۋتسيالىق قۇندىلىقتاردى پارمەندi iسكە اسىرۋ جانە قورعاۋ ءۇشiن تيiستi ساياسي-قۇقىقتىق جانە ۇيىمدىق-باسقارۋشىلىق جاعدايلار، تەتiكتەر جاساۋ بولىپ تابىلادى. قۇقىق قورعاۋ ساياساتى قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن قۇرۋعا، ال قۇقىق قورعاۋ ساياساتى - پارمەندى قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن قۇرۋعا نەگىزدەلەدى. قۇقىقتىق ساياسات مiندەتتەرiنە سايكەس مەملەكەت ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعى مەن قۇقىقتىق ساناسىن ارتتىرۋ ءۇشiن جاعداي جاساپ، ولاردىڭ قۇقىقتارىن، زاڭمەن قورعالاتىن مۇددەلەرiن جۇزەگە اسىرۋ مەن قورعاۋدىڭ تاسiلدەرi مەن شەكتەرi تۋرالى حاباردارلىقتى قامتاماسىز ەتەدi.
قازاقستاندا قۇقىقتىق مادەنيەتتى ارتتىرۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياسات تۇجىرىمداماسى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعى مەن قۇقىقتىق ساناسىن ىسكە اسىرۋعا، حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن قالىپتاستىرۋعا، زاڭدى، قۇقىقتىق ءتارتىپتى جانە سوتتى قۇرمەتتەۋگە، الەۋمەتتىك مىنەز-قۇلىقتىڭ وڭ ۇلگىسىنە، سونداي-اق قۇقىقتىق نيگيليزمدى جويۋعا باعىتتالعان. قۇقىقتىق مەملەكەتتiڭ باستاۋىن نىعايتۋ، ازاماتتىق قوعامدى قالىپتاستىرۋ جانە ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن iسكە اسىرۋ ولاردىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتiنiڭ جاي-كۇيiمەن، قۇقىقتىق ساناسىنىڭ دەڭگەيiمەن تiكەلەي بايلانىستى. تيىسىنشە، ازاماتتاردى قۇقىقتىق وقىتۋ جانە قۇقىقتىق تاربيەلەۋ قۇقىقتىق اعارتۋ جۇيەسىنىڭ بارلىق قاتىسۋشىلارىنىڭ جۇمىسىنداعى باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى بولۋى ءتيىس.
ازاماتتاردىڭ بىلىكتى زاڭ كومەگىن الۋعا كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن ىسكە اسىرۋى سوت تورەلىگىنە قول جەتكىزۋدىڭ شارتى جانە كەپىلى بولىپ تابىلادى. بۇل قۇقىقتى iسكە اسىرۋ تەتiكتەرi جەتiلدiرۋدi قاجەت ەتەدi, ال قىلمىستىق پروتسەستiڭ بەلسەندi قاتىسۋشىسى رەتiندە ادۆوكاتتىڭ iس جۇرگiزۋ قۇقىقتارى iسكە اسىرۋدىڭ تيiمدi قۇقىقتىق تەتiكتەرiن تالاپ ەتەدi.

قۇقىقتىق قوعام ءادىل سوت ءىسىن جۇرگىزۋ قاعيداتتارىنا بايلانىستى مىندەتتەمەلەردى، سونداي-اق قۇقىقتىق قورعاۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالدارىنا قۇقىق، قۇقىق ۇستەمدىگى، ەرىكتى قاماۋدان نەمەسە ۇستاۋدان باس تارتۋ، ازاپتاۋلارعا تىيىم سالۋ جانە سوت جۇيەسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى سالاسىنداعى مىندەتتەمەلەردى ساقتاۋدا نەگىزگى بولىپ تابىلادى.

قازىرگى ۋاقىتتا جاقسى قورعاۋشىعا شىنىمەن دە قاجەت ەڭ باستىسى - بۇل ايىپتاۋعا قارسى شىعىپ، كليەنتتىڭ مۇددەسىن وبەكتيۆتى تۇردە ءبىلدىرۋ ءۇشىن باتىل جانە كۇشتى ازاماتتىق ۇستانىم. ايىپتاۋ تاراپىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋدان باسقا، ادۆوكات سۋديالاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن دە باقىلاۋعا ءتيىس. سوتتا قابىلدانعان مىنەز-قۇلىق ستاندارتتارىن قۇرمەتتەي وتىرىپ، ادۆوكات، دەگەنمەن، سۋديانىڭ ءىس-قيمىلىن باقىلاۋعا جانە ەگەر سۋديا قاتە جىبەرسە، جوعارى تۇرعان ساتىداعى سوتقا اپەللياتسيالىق شاعىم بەرۋگە مىندەتتى. كەيدە ادۆوكات تۇرمە اكىمشىلىگىنىڭ ارەكەتىنە، مىسالى، ازاپتاۋ تۋرالى ىستەرگە داۋ ايتۋى كەرەك. دەموكراتيالىق قوعامدا ادۆوكاتتاردىڭ ءرولى تەك جەكەلەگەن كليەنتتەردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋدا عانا ەمەس.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا جۇرگiزiلiپ جاتقان دەموكراتيالىق قايتا قۇرۋلار مەملەكەتتiك بيلiكتi ۇيىمداستىرۋدىڭ جاڭا مودەلiن iزدەستiرۋ قاجەتتiگiنە باستاپ اكەلدى. مۇنداي مودەلدىڭ نەگىزى قازىرگى الەمدە جالپى تانىلعان بيلىكتى ءبولۋ قاعيداتى، سونداي-اق ەلدە پرەزيدەنتتىك بيلىك ينستيتۋتىن ەنگىزۋ بولدى. قۇقىقتىق جۇيە قازىرگى جاعدايدا ەرەكشە قوعامدىق جۇيە رەتىندە قالىپتاسادى، قۇقىقتىق قۇبىلىستار قوعامنىڭ ساياسي ۇيىمىنان شىعارىلادى.

قۇقىقتىق جۇيە رۋحاني-مادەني، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مەملەكەتتىك-ساياسي باسقا فاكتورلارمەن قاتار جانە ءوزارا ءىس-قيمىل جاساي وتىرىپ، قوعامدىق دامۋدىڭ دەربەس جانە ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتەتىن، الدىن الا جانە قوسىمشا، جوعارى ماڭىزدى جانە ءتيىمدى فاكتورى رەتىندە كورىنەدى.

قازىر تەوريادا جانە پراكتيكادا الۋان ءتۇرلى قۇقىقتىق قۇبىلىستاردى جۇيەلەۋگە، ۇيلەستىرۋگە جانە بىرىزدەندىرۋگە ۇمتىلۋ جاندانۋدا. بۇل رەتتە، ەڭ الدىمەن، قۇقىقتىڭ جۇيەلiك سيپاتتامالارى - مادەني جانە وركەنيەتتiك، سۋبستانتسيالىق جانە فۋنكتسيونالدىق، جالپىادامزاتتىق جانە فورماتسيالىق، الەۋمەتتiك-قۇرىلىمدىق (ۇلتتىق، توپتىق، دەربەس-پاراقتىق، سىنىپتىق، دەموگرافيالىق جانە ت.ب.). تمد ەلدەرiندە بەلگiلi سەبەپتەرگە بايلانىستى تابيعي جانە وڭ قۇقىق، جەكە جانە كوپشiلiك قۇقىق، قۇقىق جانە زاڭ سياقتى تەكتiك قۇقىقتىق بiرلەستiكتەرگە قىزىعۋشىلىق ارتقان. ولارعا قۇقىق پەن زاڭداردىڭ ماتەريالدىق جانە فورمالدى (iس جۇرگiزۋ) سالالارى، قۇقىقتىڭ گۋمانيتارلىق (الەۋمەتتiك) جانە كولليزيالىق كiشi جۇيەلەرi سياقتى قۇقىقتىق بiرلەستiكتەر قوسىلادى. ينستيتۋتسيونالدىق جۇيەلەۋ عالىمدار مەن جۋرناليستەر ءۇشىن ايتارلىقتاي قىزىعۋشىلىق تۋدىرا باستادى. ناتيجەسى عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن باق بەتتەرىندە كورىنىس تابۋدا.

قۇقىقتىق سالا، قۇقىقتىق ءومىر، قوعامنىڭ قۇقىقتىق قۇرىلىمى، قۇقىقتىق قۇبىلىستار مەن قاتىناستار، قۇقىق جانە زاڭناما جۇيەلەرى، قۇقىقتىق رەجيم، قۇقىقتىلىق رەجيمى، سوت-قۇقىقتىق جۇيە، ادام قۇقىقتارى; قۇقىقتىق فەنومەندەر، فاكتورلار، جاعدايلار، قۇرالدار، تەتىكتەر جانە ت.ب. ەگەر قۇقىق قوعامدىق قىزمەت ەتۋ مەن دامۋ ءۇشىن ونىڭ وراسان زور ماڭىزدىلىعىنا كۇمان تۋدىرماسا، وندا ونىڭ ورنى مەن ءرولى تۇرعىسىنان العاندا قۇقىقتىڭ جۇيەلىلىگى ءبىزدىڭ قوعامىمىزداعى قۇقىق جانە زاڭ شىعارۋ تاجىريبەسىندە، قۇقىق قولدانۋدا جەتكىلىكسىز جانە جەتكىلىكسىز ەسكەرىلەدى.

قۇقىق جۇيەسى - قۇقىقتىق جۇيەنىڭ باستى جۇيە قۇراۋشى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى. ول وبەكتيۆتi سيپاتقا يە، ويتكەنi ول قوعامدىق قاتىناستاردىڭ ناقتى جۇيەسiن كورسەتەدi جانە ادامداردىڭ سۋبەكتيۆتiك قالاۋى بويىنشا قۇرىلا المايدى. تاريحي-مادەني ەرەكشەلىكتەرى بار ۇلتتىق قۇقىقتىق جۇيە ۇلتتىق قۇقىق جۇيەسىنىڭ ءدال سونداي ولشەمدەرىن ايقىندايدى. قۇقىق جۇيەسi زاڭناما جۇيەسiن قۇرۋ مەن دامىتۋدى ايقىندايتىن اسا ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ بiرi رەتiندە ارەكەت ەتەدi.

سونىمەن بiرگە، ساياسي ۇيىم رەتiندە مەملەكەتكە ارقاشان بەلگiلi بiر دارەجەدە يەلiكتەن ايىرۋ سيپاتى ءتان. سوندىقتان قۇقىقتىڭ بيلىكتەن باسىمدىعى قاجەت، كوبىنەسە قۇقىققا جاتپايتىن ارەكەتتەرگە ۇمتىلادى. قۇقىقتىق مەملەكەت تۇجىرىمداماسىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرى ازاماتتىق قوعامنىڭ ۇستەمدىك ۇستەمدىگىن، مەملەكەتتىڭ ازاماتتىق قوعامدى باقىلاۋعا باعىنۋىن، قۇقىق ساياساتقا جانە زاڭعا، زاڭنىڭ اكىمشىلىك اكتىگە قاراعاندا باسىمدىعىن قامتيدى. يدەالىندا قۇقىقتىق مەملەكەت - بۇل ساياسي ەمەس مەملەكەت نەمەسە زاڭ شەڭبەرىندەگى ساياسي قىزمەت بولىپ تابىلادى.

ءسوز سوڭىندا ايتپاعىمىز، قۇقىقتىق مەملەكەت بىرىڭعاي قۇقىقتىق جۇيەدە جەكە جانە جاريا قۇقىقتى بارىنشا جاقىنداستىرۋعا ىقپال ەتۋگە ءتيىس. مەملەكەتتiلiك پەن جاريا قۇقىقتىڭ نەگاتيۆتەرi باسقا فاكتورلاردىڭ iشiندە جانە قۇقىقتىق تەتiكتەر مەن قۇرالداردىڭ جۇيەلi جۇمىس iستەۋi كەزiندە بارىنشا ازايتىلۋى مۇمكiن. جاريا قۇقىقپەن قامتىلاتىن قۇقىقتىق قاتىناستاردىڭ قولدانىلۋ اياسىنا جەكە باستامالاردىڭ ەنۋi - ولاردىڭ بiرلەسiپ قالىپتاسۋى، جۇمىس iستەۋi جانە دامۋى كەزiندە ازاماتتىق قوعاممەن ءوزارا iس-قيمىلىنان تۋىندايتىن قازiرگi زامانعى قۇقىقتىق جۇيەدەگi ۇردiستەردiڭ بiرi ەكەندىگى قازاق قوعامىندا كەڭىنەن تانىلا باستادى.

Abai.kz