الاشوردا ۇكىمەتى جانە مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتى
دامەتكەن سۇلەيمەنوۆا
باتىس قازاقستان گۋمانيتارلىق
اكادەمياسىنىڭ دوتسەنتى، فيلولوگيا
عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
ەلباسى ن.نازارباەۆ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى - بۇگىنگى جاستار. سىزدەر ولارعا قالاي ءبىلىم بەرسەڭىزدەر، قازاقستان سول دەڭگەيدە بولادى»، - دەپ اتاپ كورسەتكەن [1]. تاۋەلسىز ەل تىرەگى - ءبىلىمدى ۇرپاق دەسەك، ءداۋىردىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان كەلەسى ماسەلە - ءبىلىم بەرۋ، عىلىمدى دامىتۋ. بۇنداي كۇردەلى ەكى ماسەلەنى جۇزە اسىرۋ ءۇشىن انا ءتىلىمىزدى تولىققاندى مەڭگەرۋىمىز قاجەت-اق. ال ءتىلىمىزدى تولىققاندى مەڭگەرۋ ءۇشىن وتكەن تاريحىمىزعا تالداۋ جاساماساق تاعى دا بولمايدى. تاريحتى بىلمەي بۇگىنگىنى قۇرۋ، بولاشاقتى بولجاۋ مۇمكىن ەمەس. ياعني، تاريحى جوق ەلدىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. مۇحتار شاحانوۆ «تاريحتى بىلمەۋ - تامىرسىزدىق» - دەي كەلە:
تۋعان جەرى - ءتۇپ قازىعى، ايبىنى،
تۋعان ءتىلى - ساتىلمايتىن بايلىعى.
تۋعان ءداستۇر، سالت-ساناسى، تىرەگى،
قادامىنا شۋاق شاشار ۇنەمى» - دەسە [2]
دامەتكەن سۇلەيمەنوۆا
باتىس قازاقستان گۋمانيتارلىق
اكادەمياسىنىڭ دوتسەنتى، فيلولوگيا
عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
ەلباسى ن.نازارباەۆ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى - بۇگىنگى جاستار. سىزدەر ولارعا قالاي ءبىلىم بەرسەڭىزدەر، قازاقستان سول دەڭگەيدە بولادى»، - دەپ اتاپ كورسەتكەن [1]. تاۋەلسىز ەل تىرەگى - ءبىلىمدى ۇرپاق دەسەك، ءداۋىردىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان كەلەسى ماسەلە - ءبىلىم بەرۋ، عىلىمدى دامىتۋ. بۇنداي كۇردەلى ەكى ماسەلەنى جۇزە اسىرۋ ءۇشىن انا ءتىلىمىزدى تولىققاندى مەڭگەرۋىمىز قاجەت-اق. ال ءتىلىمىزدى تولىققاندى مەڭگەرۋ ءۇشىن وتكەن تاريحىمىزعا تالداۋ جاساماساق تاعى دا بولمايدى. تاريحتى بىلمەي بۇگىنگىنى قۇرۋ، بولاشاقتى بولجاۋ مۇمكىن ەمەس. ياعني، تاريحى جوق ەلدىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. مۇحتار شاحانوۆ «تاريحتى بىلمەۋ - تامىرسىزدىق» - دەي كەلە:
تۋعان جەرى - ءتۇپ قازىعى، ايبىنى،
تۋعان ءتىلى - ساتىلمايتىن بايلىعى.
تۋعان ءداستۇر، سالت-ساناسى، تىرەگى،
قادامىنا شۋاق شاشار ۇنەمى» - دەسە [2]
قازاقستاننىڭ رەسەيگە بودان بولعاننان بەرگى تاريحىنداعى XX عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىن «ساياسي كۇرەستەر مەن رۋحاني جاڭعىرۋ كەزەڭى» دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى. بۇل كەزەڭدە ساياسي كۇرەس ساحناسىنا رەسەيدىڭ اسا ۇلكەن عىلىمي، ساياسي ورتالىقتارىندا ءبىلىم العان، سول كەزەڭدەگى ەۋروپاداعى ساياسي كۇرەستىڭ بەت الىس باعدارلارىنان ابدەن حاباردار، ەكونوميكا، قۇقىق تاريحى مەن تەورياسىن تەرەڭ مەڭگەرگەن قازاق زيالىلارىنىڭ ۇركەردەي وزىق ويلى توبى شىقتى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى عىلىمعا ەمەس - ۋتوپياعا، دەموكراتياعا ەمەس - اۆتوريتوريزمگە نەگىزدەلگەن بولشەۆيزم يدەياسىن قابىلداماي، بارريكادانىڭ ارعى بەتىنە شىعىپ، ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە وتىرىپ ازاپ شەككەن قازاق حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن قورعاۋدى ماقسات ەتكەن الاش پارتياسىن ۇيىمداستىردى. ەل الدىنداعى ۇلى ماقساتتاردى جۇزەگە اسىراتىن اتقارۋشى بيلىك ورگانى - «الاشوردا» ۇكىمەتىن قۇرىپ، ۇلتتىق-ايماقتىق نەگىزدەگى «الاش اۆتونومياسى» مەملەكەتتىگىن جاريالاۋعا تالپىنىس جاسادى. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق، ساياسي ساناسىن قالىپتاستىرۋداعى ەڭ بيىك بەلەس بولعان XX عاسىر باسىنداعى وسى ءبىر قازاق زيالىلارى الدىڭعى قاتارلى توبىنىڭ ساياسي قىزمەتى دە، كۇقىقتىق كوزقاراستارى دا، ءتىپتى عىلىمي، ادەبي مۇرالارى دا ۇزاق جىلدار بويى جابىق تاقىرىپ سانالىپ، زەردەلى زەرتتەۋلەرگە وبەكت بولا المادى. ولارسىز قازاق تاريحى - تۇل، التىن دەگەنى - كۇل ەدى. «الاش» پارتياسىنسىز ساياسي كۇرەس تاريحىن، «الاشوردا» ۇكىمەتىنسىز ەكونوميكالىق ىلىمدەر مەن رەفورمالار تاريحىن، «الاش اۆتونومياسىنسىز» قازاقستان مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىن، الاش ارداگەرلەرى ءومىرىنسىز ۇلت تاريحىن جاساۋ، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ تاريحىن قالىپتاستىرۋ مۇمكىن ەمەس [3].
تاريحتى حالىق جاساعانىمەن، قوعامنىڭ تاريحي دامۋ زاڭدىلىقتارىن رەتتەپ وتىراتىن زاڭدار مەن قۇقىقتىق قۇجاتتاردى، ساياسي-قۇقىقتىق دوكترينالاردى ناقتى تۇلعالار جۇزەگە اسىراتىنى بەلگىلى، وسى سالادا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دە اتقارار قىزمەتى زور.
قازاق جەرى ەكى عاسىردان استام رەسەي سامودەرجاۆيەسىنىڭ قول استىندا بولعان جىلداردا قازاق حالقىنىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى بيلەۋ قۇقىعىنان ايىرعانى، كوك تۇرىك داۋىرىنەن باستاۋ العان بىرەگەي ساياسي تاريحى بار حالىق تۇگەلدەي يمپەريالىق زاڭداردىڭ بۇعاۋىنا تۇسكەنى بىزدەرگە تاريحتان بەلگىلى.
قازاق قوعامىنىڭ وسى ءبىر قاسىرەتىن حالىقتىڭ وزىق ويلى، كوزى اشىق وكىلدەرى اڭعارا باستادى. ولار حالىقتى ساياسي كۇرەس دوداسىنا باستاپ شىقتى. بۇعان سەبەپ بولعان 1917 جىلعى رەسەيدەگى قوس توڭكەرىس ەدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ تاقتان قۇلاۋى ساياسي كۇرەستى ودان ءارى قىزدىرا ءتۇستى. قازاق زيالىلارى ساياسي قىزمەتتىڭ قاتەرلى جولىنا جالتاقتاماي، جانقيارلىقپەن كۇرەسكەن كورنەكتى تۇلعالار شىقتى. ولار: ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ج.اقباەۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ جانە ت.ب. بولاتىن. ولار پاتشا سامودەرجاۆيەسىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ساياسي-سەزىمىنىڭ قالىپتاسىپ، ونىڭ ساياسي كۇرەسكە ۇلاسۋىنا بارىنشا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعانىن بىردەن تۇسىنگەن ەدى.
1917 جىلى اقپان توڭكەرىسىنىڭ جەڭىسى كۇللى قازاق دەگەن ۇلت زيالىلارىنىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسۋعا مۇمكىندىك اكەلدى. 1917 جىلدىڭ ءساۋىر-مامىر ايلارىندا كوپتەگەن وبلىس-ۋەزد ورتالىقتارىندا ايماقتىق قازاق سيەزدەرى وتكىزىلىپ، قازاق كوميتەتتەرى قۇرىلا باستادى. ولاردىڭ جەكەلەگەن وكىلدەرى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جەرگىلىكتى ورگاندارى بولعان وبلىستىق جانە ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلدى.
1917 جىلى قازاق سيەزدەرى ورىنبور (تورعاي وبلىستىق), ورال (ورال وبلىستىق), سەمەي (سەمەي وبلىستىق), ومبى (اقمولا وبلىستىق) ت.ب. قالالارىندا بولدى. قازاق سيەزدەرىن وتكىزۋگە ۇلت زيالىلارى بەلسەنە كىرىستى.
ورال وبلىستىق قازاقتاردىڭ 1-ءشى سيەزى 1917 جىلى 19-22 ءساۋىر ارالىعىندا ورال قالاسىندا ءوتتى. سيەزدى ۋاقىتشا قازاق كوميتەتىنىڭ توراعاسى عۇبايدوللا الىبەكوۆ اشىپ، قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەدى. وسى سيەزدە ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتى باسقارۋ تۋرالى، ۋاقىتشا ۇكىمەت تۋرالى جانە ءجۇرىپ جاتقان يمپەراليستىك سوعىسقا كوزقاراس تۋرالى ماسەلەلەر قارالدى.
سيەز ءتورت كۇنگە سوزىلدى، سيەزدىڭ سوڭعى ءتورتىنشى كۇنى وبلىستاعى وقۋ-اعارتۋ، مادەنيەت جانە ت.ب. ماسەلەلەر قارالدى. سيەز دەلەگاتتارى ورال وبلىسىندا قازاقتار اراسىندا باستاۋىش، ورتا، جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قاناعاتتانعىسىز دەپ تاۋىپ، تومەندەگى شەشىمدەردى قابىلدادى:
- مۇعالىمدەر سيەزىن شاقىرۋ قاجەت;
- ورال قالاسىندا ۋاقىتشا ورتا وقۋ ورنىن اشۋ قاجەت، ەرلەر گيمنازياسىنىڭ باعدارلاماسى نەگىزىندە قازاق بالالارىنا ارنايى وقۋ ورنىن ۇيىمداستىرىپ، ونى قازاقتار قاراجاتىنا سالىنعان بۇرىنعى كاسىپتىك مەكتەپتىڭ ۇيىنە ورنالاستىرۋ ءجون دەپ تابىلسىن;
- قازاق تىلىندە گازەت، بروشيۋرالار شىعارۋ قاجەت دەپ تابىلسىن;
سيەزدە بۇدان باسقا دا ماسەلەلەر قارالدى، باسقا قارالعان ماسەلەلەردى قوسقاندا سانى 23-كە جەتكەن. ورال سيەزىنىڭ قارارىندا وبلىس ورتالىعىندا ورتا مەكتەپ اشۋ جانە كاسىبي مامانداردىڭ قاتىسۋىمەن حالىق اعارتۋ ءىسىن رەفورمالاۋ ماسەلەلەرىن تالقىلاۋ ءۇشىن مۇعالىمدەر قۇرىلتايىن شاقىرۋ قاجەتتىلىگى كورسەتىلدى [4].
وسى سيەزدە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ: «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ەل بيلەۋدى حالىقتىڭ ءوز قولشا بەرۋ، قازاق حالقى اۆتونومياعا يە بولىپ، الداعى ۋاقىتتا تاعدىرىن ءوز قولىنا الادى. قالىڭ قازاقتى اياۋسىز قاناعان پاتشا ورنىنان ءتۇستى. ەندىگى جەردە قازاقتى ەلدىڭ تۇرمىسىن، ءتىلىن بىلەتىن، مىنەز-قۇلقىن، ادەت-عۇرپىن بىلەتىندەر عانا باسقارادى. وسىعان بايلانىستى قالاي بولعاندا دا ءبىز رەسەيدەن اۆتونوميا الۋعا ءتيىستىمىز»، دەپ ءوز ويىن بىلدىرەدى [5]. جاھانشانىڭ جالىندى سوزىندە مەملەكەتتىڭ ساياسي قۇرىلىسى مەن ونىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى، ونىڭ قولدانۋ اياسى اشىق تۇردە ايقىن ايتىلعانىن بىزدەر ۇعىنۋىمىز كەرەك.
كەشەگى وتكەن 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ قۇرباندارى بولعان جاستار دا جاھانشانىڭ وي-پىكىرىن قايتالاعانىن ءبىز ەسكە تۇسىرمەي كەتە المايمىز. XX عاسىردىڭ باسىنداعى الاش ارداقتىلارى حالىقتى ۇلتارالىق بىرلىككە شاقىردى، ولار ۇلتشىلدىقتى ارقاۋ ەتكەن جوق، كەرىسىنشە ۇلتىن سۇيگەن ۇلتجاندى ازاماتتار ەكەنىن تانىتتى.
1917 جىلى 21-28 شىلدەدە ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىندە «الاش» اتتى پارتيا قۇرىلىپ، بۇل سيەزدە 14 ماسەلە قارالدى. وسىلاردىڭ ىشىندە ەرەكشە اتايتىنىمىز:
1) مەملەكەت بيلەۋ ءتۇرى;
2) قازاق وبلىستارىندا اۆتونوميا;
3) جەر ماسەلەسى;
4) وقۋ ماسەلەسى جانە ت.ب.
مەملەكەتتى بيلەۋ ءتۇرى رەسەيدە دەموكراتيالىق، فەدەراتيۆتىك پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا بولۋ كەرەك دەپ كورسەتىلگەن ن.مارتىنەنكونىڭ «الاشوردا» اتتى قۇجاتتار جيناعىندا [6]. ال 1917 جىلى 24 ماۋسىمداعى «قازاق» گازەتىندە اۆتونوميالىقتىڭ نەگىزى تۋرالى ءارتۇرلى پىكىر-ۇسىنىستار ايتىلعان. قازاق مەملەكەتىنىڭ الدە فەدەراتيۆتىك روسسيانىڭ ءبىر اۆتونوميالىق بولىگى بولعانى ءجون بە؟ قازاقتار ءوز بەتىمەن تاۋەلسىز ەل بولا الا ما، الدە تاۋەلسىزدىككە باسقا حالىقتارمەن وداقتاسقان جاعدايدا جەتە مە دەگەن سۇراقتار تالقىلاندى [7].
بىراق بۇل سيەزدە ناقتى پىكىرگە كەلە المادى. ال جەر ماسەلەسى قۇرىلتاي سيەزىنە قالدىرىلدى. كۇن تارتىبىندە ايرىقشا مانگە يە بولعان ءدىن، وقۋ-اعارتۋ، ايەل ماسەلەلەرى جانە سوت جۇيەسى بولدى. بۇرىنعى ەسكى سوت جۇيەسى («نارودنىي سوت») تاراتىلىپ، ولاردىڭ ورنىنا «قازاق تۇرمىسىنا لايىق ايرىقشا سوت قۇرىلۋعا» ءتيىس بولدى. كەلەسى ماسەلە وقۋ-اعارتۋ سالاسى: «مىندەتتى باستاۋىش وقۋ ەنگىزۋ»، «باستاپقى ەكى جىلدا وقۋ بالانىڭ انا تىلىندە» جۇرگىزىلۋ كەرەكتىگى ايتىلىپ، ءتىل ماسەلەسىن ايرىقشا نازارعا العان جانە ءبىلىم بەرۋدىڭ تەگىن بولۋى تالاپ ەتىلگەن. ءبىلىم الۋدىڭ ورتا، ارنايى، جوعارعى ساتىلارى دا ايتىلعان.
1917 جىلدىڭ 21 قاراشا كۇنى «قازاق» گازەتىندە الاش پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ جوباسى جانە سيەز ماتەريالدارى جاريالاندى. «الاش» پارتياسىنىڭ ومىرگە كەلۋى ۇلكەن ساياسي ماسەلە ەدى. سول كەزدەگى قازاق ينتەلليگەنتسياسى عىلىمي جۇمىستارمەن دە، وقۋ-اعارتۋ ىسىمەن دە، العاشقى قازاق تىلىندە باسىلىمدار شىعارۋ قارەكەتىمەن دە، كوركەم تۆورچەستۆومەن دە اينالىسقانىن كورۋگە بولادى. «الاش» پارتياسى پروگرامماسىنىڭ جوباسىنداعى توعىزىنشى تاراۋدا «عىلىم-ءبىلىم ۇيرەتۋ» جونىندە
- وقۋ وردالارىنىڭ ەسىگى كىمگە دە بولسا اشىق، اقىسىز بولۋى;
- جۇرتقا جالپى وقۋ جايلى; باستاۋىش مەكتەپتەر انا تىلىندە وقىلادى;
- قازاق ءوز تىلىندە ورتا مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت اشۋعا;
- وقۋ جولى ءوز الدىنا اۆتونوميا تۇرىندە بولۋى;
- ۇكىمەت وقۋ ىسىنە كىرىسپەۋى;
- مۇعالىمدەر-پروفەسسورلار ءوزارا سايلاۋمەن قويىلۋى;
- ەل ىشىندە كىتاپحانالار اشىلۋ تۋرالى ايتىلادى.
- گازەت شىعارۋعا، كىتاپ باستىرۋعا ەركىنشىلىك - دەپ كورسەتىلگەن [8].
1917 جىلعى 5-13 جەلتوقساندا ورىنبور قالاسىندا ەكىنشى جالپىقازاق سيەزى وتەدى. سيەزدەگى قارالعان اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر: قازاق-قىرعىز اۆتونومياسى; ميليتسيا قۇرۋ; ۇلت كەڭەسى; وقۋ ماسەلەسى ت.ب..
بۇل سيەزدە اۆتونوميانى جاريالاۋ مەرزىمى تۋرالى قىزۋ تارتىستار بىرنەشە كۇنگە سوزىلدى. وسى سيەزدە الاشتىڭ اياۋلى ازاماتى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ بايانداما جاسادى: قازاق دالاسىندا مەدرەسە مەن مەكتەپتەردىڭ ازدىعىن، قازاق تىلىندە وقۋلىقتاردىڭ جەتىسپەيتىنىن، سوندىقتان مىندەتتى تۇردە ۇلتتىق مەكتەپتەردى قۇرۋ كەرەكتىگىن تىلگە تيەك ەتتى. وسى ماسەلە بويىنشا قۇرامى 5 ادامنان تۇراتىن باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان قازاق تىلىندە وقۋلىق جازاتىن كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيا ورتالىق ۇلتتىق كەڭەسپەن بىرگە بولۋ كەرەك. كوميسسياعا وقۋلىقتان باسقا دا جۇمىستار جۇكتەلدى. اتاپ ايتساق: ۇلتتىق مەكتەپتەرگە ارنالعان باعدارلامالار; مۇعالىمدەرگە ارنالعان نۇسقاۋلار; بالا تاربيەسى جونىندەگى كىتاپتار; بارلىق قىرعىز-قازاق مەكتەپتەرىندە حالىقتىق ءبىلىم بەرۋ ءىس-شارالارىنىڭ ەرەجەلەرىن جاساۋ; قازاق تىلىندە جازۋ ۇلگىلەرىن ەنگىزۋ; قازاق تىلىنە پايدالى كىتاپتاردى، بروشيۋرالاردى اۋدارۋ ت.س.س.
كوميسسيا 1918 جىلدىڭ باسىنان جۇمىسقا كىرىسۋ كەرەك. وزدەرى قۇراستىرعان كىتاپتارىن، باعدارلامالارىن باسپاعا جاريالاپ وتىرۋ قاجەت. كوميسسيا قۇپتاماعان وكۋلىقتار باسىلىمعا شىعارىلمايدى. كوميسسيا جۇمىسىنا قاراجاتتى وبلىستىق زەمستۆولار ۇلتتىق قوردان بولۋگە ءتيىس دەلىنگەن.
مىنە، وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان «الاشوردا» ۇكىمەتى العاشقى ساعاتىنان باستاپ ۇرپاق تاربيەسىنە، ۇرپاق بولاشاعىنا زور كوڭىل بولگەن. جاس ۇرپاقتىڭ تۋعان تىلىنە دەگەن ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن، انا تىلىندەگى وقۋلىقتاردى جاساۋعا كىرىسكەن. بالا تاربيەسىنە، وقۋىنا وسىنداي قيىن زاماندا جاڭاشا بەتبۇرىس، بۇل بولاشاققا دەگەن سەنىم ەدى. ءبىلىمدى جاستار، ەلىنە سالاۋاتتى دا ساۋاتتى قىزمەت ەتەرىنە دەگەن ءۇمىت بولاتىن-دى [9].
ورىنبوردان قايتىپ ورالعان بويىندا جاھانشا، حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر قازاقتىڭ باتىس ايماعىن باسقاراتىن ۇكىمەت قۇرۋعا كىرىستى. «ويىل ءۋالاياتى» ۋاقىتشا ۇكىمەتى - XX عاسىردىڭ باسىندا جايىق وڭىرىندە ورناعان مەملەكەتتىك-اۆتونوميالىق قۇرىلىم. ول 1918 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ سوڭىندا جىمپيتىدا وتكەن ءىۇ ورال وبلىستىق قازاق سيەزىنىڭ قارارىمەن قۇرىلدى. «ويىل ۋەلاياتى» ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ اتقارعان ىستەرى: جەرگە جەكەمەنشىكتى جويىپ، ونى حالىقتىڭ مەنشىگى دەپ جاريالادى; حالىق سايلاعان ۋالاياتتىق، ۋەزدىك سوتتار ىسكە كىرىستى; اقشا-فينانس جۇيەسى جاسالىندى; حالىققا ءوز ساياساتىن جەتكىزۋ، ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن گازەت شىعارىلدى (ونىڭ رەداكتورى بولىپ احمەت مامەتوۆ جۇمىس اتقاردى. ول م.مامەتوۆانىڭ اكەسى، كورنەكتى الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى); جەردى پايدالانۋ، سالىق، ءدىن، سوت، ءبىلىم، اسكەر ىستەرى جونىندە قاۋلى-قارارلار قابىلدادى.
وسىعان قوسا، ءىس-قاعازدارىن انا تىلىندە جۇرگىزۋ تۋرالى ماسەلە ايقىن جولعا قويىلدى. ءبىلىم بەرۋ انا تىلىندە بولۋى كەرەك دەلىنگەن. باسىلىمداردىڭ قازاق تىلىندە بولۋىنا ەرەكشە نازار اۋدارعان [10].
1918 جىلى 1 ساۋىردە حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر ماسكەۋگە بارىپ، ورتالىق كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسشىسى ۆ.ي.لەنينمەن جانە ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى ي.ۆ.ستالينمەن كەزدەسەدى. «الاشوردا» اتتى ۇلتتىق اۆتونوميالىق ۇكىمەت قۇرىلعانىن، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ءا.بوكەيحانوۆ ەكەنىن مالىمدەيدى. بىراق «الاشوردا» مەملەكەتىنىڭ قويعان تالاپ-تىلەكتەرىن ورتالىق كەڭەس وكىمەتى تولىقتاي مويىندامايدى. دەگەنمەن دە ركفسر-ءدىڭ ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميسسارياتىنىڭ قۇرامىندا قازاق ءبولىمى قۇرىلادى [11].
«ءتىل ادامنىڭ داڭقىن اسىرادى. ادام ول ارقىلى باقىت تابادى» دەپ ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇداتعۋ بىلىك» ەڭبەگىندە جازعانداي [12] ءتىل ساياساتىن كوتەرگەن XX عاسىردىڭ باسىنداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قازاق قوعامىنداعى باستى اعىمدارىنىڭ ءبىرى - اۆتونوميالىق باسقارۋ جۇيەسىندەگى مەملەكەتتىك قۇرىلىس بولسا، ەكىنشىسى - مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتى ەدى. انا تىلىنە دەگەن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ەدى. الاشتىڭ ارىستارىنىڭ ءبىرى - احمەت بايتۇرسىنوۆ «دۇنيەدە ەشبىر ءتىل ءوز-وزىنەن شىقپايدى. ءتىل دەگەن نارسە قالىڭ ەلدىڭ كۇندەگى تۇرمىس قازانىندا قايناپ، ءپىسىپ دۇنيەگە كەلەدى،» - دەسە [13]، كۇنباتىس الاشورداسىنىڭ يدەولوگى سانالعان ع.قاراش: «ءتىل بولماسا، ۇلت تا بولمايدى، ياعني ۇلت بۇتىندەي ولگەن، جوعالعان ۇلت بولادى. ەڭ اۋەلى انا ءتىلى قاجەت. ەگەر انا ءتىلىن بىلمەسەڭ، وندا سەن ول ۇلتتىڭ بالاسى ەمەسسىڭ. انا ءتىلىن بىلمەي تۇرىپ، ۇلت ءبىلىمىن الا المايسىڭ. ۇلت ءبىلىمى بولماسا، وندا ادەبيەتتىڭ بولمايتىندىعى ءوزى-اق بەلگىلى. ادەبيەتى جوق ۇلتتىڭ ونەرى دە ورشىمەيدى»، - دەگەن [14].
باتىس الاشوردا ۇكىمەتى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ح.دوسمۇحامەدۇلى ءتىل تۋرالى: «ءبىزدىڭ تاجىريبەمىزدە قازاق ءتىلى - باي ءتىل. تەك سوزدەرىن عىلىم جولىنا سالىپ رەتتەسە، ەشبىر جۇرتتىڭ تىلىنەن كەم بولمايدى»، - دەگەن پىكىردى ايتقان [15].
قازاق اسسر-ءى ورناعاننان سوڭ 1924 جىلى ورىنبوردا ماۋسىمنىڭ 12-سىندە قازاق (قىرعىز) ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سيەزى شاقىرىلدى. وسى سيەزدە 12-13 جىل بويى قولدانىلىپ، ورنىعىپ قالعان قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق تابيعاتىنا لايىقتالىپ وزگەرتىلگەن، رەسمي تۇردە قابىلدانعان ءالفاۆيتتىڭ ءمانى جونىندە، دىبىس ادىسىمەن وقىتۋ ءىسى جونىندەگى ماسەلەلەر تالقىلاندى [16]. ال 1927 جىلى قىزىلوردادا جازۋ (گرافيكا) ماسەلەسىنە ارنالعان كونفەرەنتسيادا ا.بايتۇرسىنوۆ سيەزدە ايتقان پىكىرىن قۋاتتاي كەلە: «تۇرىك جۇرتىنىڭ 90%-ءى باياعىدان بەرى اراب ءارپىن پايدالانىپ كەلەدى. ارقايسىسىنىڭ اراب ارپىمەن جازىلعان حات مادەنيەتى بار (حات مادەنيەتى -ساۋاتتىلىق، ونىڭ جۇزىندەگى ونەر-ءبىلىم، ءىلىم، ەملە، ۇيرەتۋ ءادىسى، باسپا ىستەرى، باسپا ماماندارى، جازبا ماماندارى، جازىلعان، باسىلعان بارشا سوزدەر ت.ت.). حات مادەنيەتى بار حالىققا ءبىر ءارپىن تاستاپ، ەكىنشى ءارىپتى الا كويۋ وڭاي نارسە ەمەس»، - دەپ ءوز ويىن بىلدىرگەن.
ا.بايتۇرسىنوۆ - قازاق بالالارىنىڭ انا تىلىندە ساۋات اشۋىنا كوپ كۇش جۇمساعان ادام. وسى تالاپتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ا.بايتۇرسىنوۆ قازاقشا ساۋات اشاتىن تۇڭعىش الىپپە قۇرالىن جازدى. ول «وقۋ قۇرالى» دەگەن اتپەن تۇڭعىش رەت 1912 جىلى ورىنبوردا شىعارىلسا، 1925 جىلى ورىنبوردا 7 رەت قايتا باسىلادى.
ال 1926 جىلى «الىپپەنىڭ» جاڭا ءتۇرىن جازىپ ۇسىنادى، بۇل سۋرەتتەرمەن بەرىلگەن وقۋلىق. 1926 جىلى قىزىلوردا تاشكەنت باسپالارى بىرىگىپ شىعارعان [18].
قازاق ءتىلىن تالداپ-تانۋدا ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ەڭبەگىن جانە ءبىر تۇرعىدان ەرەكشە باعالاۋ كەرەك. ا.بايتۇرسىنوۆ ءتىل مەن ادەبيەت قانا ەمەس، ەتنوگرافيا، تاريح ماسەلەلەرىمەن دە شۇعىلدانعانىن ايتۋ كەرەك.
احمەت بايتۇرسىنوۆ XX عاسىردىڭ 20 جىلدارىندا قازاقستاننىڭ وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى، الاش قوزعالىسىنىڭ مۇشەسى، عىلىم، ادەبيەت، ونەر سالالارىندا شىعارماشىلىق جۇمىسپەن شۇعىلداندى.
ا.بايتۇرسىنۇلى «عىلىمي جانە پراكتيكالىق ءبىلىمنىڭ جيىنتىعىن بويىنا سىڭىرگەن حالىق قانا ايبارلى دا باي بولادى» دەپ سانادى [19]. عاسىر باسىندا الاش ارداقتىلارى قازاق اسسر-نىڭ قازاق-قىرعىز ءبىلىم كوميسسياسىندا جاس ۇرپاققا ءتالىم-تاربيە بەرۋدە، حالقىن مادەنيەتكە سۇيرەۋدە جان اياماستان قىزمەت ەتتى. ءبىلىم كوميسسياسى جۇمىسىنا ماعجان جۇمابايۇلى، مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى، سۇلتانبەك قوجانۇلى، جاھانشا دوسمۇحامەدۇلى، ءنازىر تورەقۇلۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، يسا توقتىبايۇلى، سانجار اسفەنديارۇلى، حالەل دوسمۇحامەدۇلى ت.ب. قاتىستى [20].
XX عاسىر باسىندا الاش قايراتكەرلەرى كوتەرگەن ءتىل ماسەلەلەسى بۇگىنگى XXI عاسىردىڭ دا ەڭ وزەك جاردى ماسەلەسى بولىپ وتىر.
م.الىمباەۆ: «تۋعان جەردى ءسۇيۋ - پارىز، ءسۇيۋ ءۇشىن ءبىلۋ پارىز» - دەسە، انا ءتىلىمىزدى ءبارىمىز دە سۇيۋگە، قاستەرلەۋگە ءتيىسپىز.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ن.نازارباەۆ قازاقستان حالىقتارىنا ارناعان جولداۋى. الماتى، 2005.
2. م.شاحانوۆتىڭ ولەڭدەرى // قازاق تاريحى. 2005. №5
3. قۇل-مۇحامەد. الاش قايراتكەرلەرى ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستارىنىڭ ەۆوليۋتسياسى. الماتى: اتامۇرا، 1998.
4. د.سۇلەيمەنوۆا. الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ تاريحى. تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الۋعا ارنالعان ديسسەرتاتسيا. الماتى، 2004.
5. ج.اقباەۆ. جانشا. ورال، 1994.
6. ن.مارتىنەنكو. الاشوردا سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. الماتى، 1992.
7. ن.مارتىنەنكو. الاشوردا سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. الماتى، 1992.
8. «قازاق» گازەتى//21 كاراشا، 1917.
9. د.سۇلەيمەنوۆا. الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ تاريحى. تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الۋعا ارنالعان ديسسەرتاتسيا. الماتى، 2004.
10.د.سۇلەيمەنوۆا. الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ تاريحى. تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الۋعا ارنالعان ديسسەرتاتسيا. الماتى، 2004.
11.ن.نۇرپەيىس. الاش ءھام الاشوردا. الماتى، 1995.
12.قازاقستان تاريحى // ادىستەمەلىك جۋرنال، 2006, №3
13.ر.سىزدىقوۆا. احمەت بايتۇرسىنوۆ. الماتى، 1990.
14.قازاق تاريحى // جۋرنالى، 1997, №5.
15.ك.نۇرپەيىس، م.قۇلكەنوۆ، ا.مەكتەپوۆ، ب.حابيجانوۆ. حالەل دوسمۇحامەدۇلى جانە ونىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى. الماتى: سانات، 1996.
16. ر.سىزدىقوۆا. احمەت بايتۇرسىنوۆ. الماتى، 1990.
17. ر.سىزدىقوۆا. احمەت بايتۇرسىنوۆ. الماتى، 1990.
18. ر.سىزدىقوۆا. احمەت بايتۇرسىنوۆ. الماتى، 1990.
19. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇقك - ءنىڭ مۇراتى. №06610-ءىس
20. ك.نۇرپەيىس، م.قۇلكەنوۆ، ا.مەكتەپوۆ، ب.حابيجانوۆ. حالەل دوسمۇحامەدۇلى جانە ونىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى. الماتى: سانات، 1996.
ەگەر 1917-1920 جىلدار ارالىعىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇستافا شوقاي جانە ولاردىڭ سەنىمدى سەرىكتەرى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى سوزبەن دە، قارۋمەن دە قارسى شىقسا، 20-سىنشى جىلدارى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق قازاق زيالىلارىنىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان سەركەلەرى توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى رۋحاني مايداندا بەتپە-بەت كەلدى.
كەڭەس نۇرپەيىس
فوتو: http://ag.atyrauakparat.kz
