الەمنىڭ قانداي قۇبىلىسى بولسا دا، تولقىن ءتارىزدى ونىڭ ورلەۋ جانە قۇلدىراۋ ءداۋىرى بولادى. زاتتىق الەم ينەرتسيا زاڭدىلىعىنا باعىناتىندىقتان، ورلەۋ مەن قۇلدىراۋ ءبىر-بىرىنە بىردەن اۋىسپايدى، ولاردىڭ اراسىندا وتپەلى كەزەڭ بار. كەڭەس وداعى داۋىرىنەن جاڭا قازاقستان داۋىرىنە ءوتۋ ءۇشىن دە وتپەلى كەزەڭ كەرەك بولىپ وتىر.

بۇگىنگى كۇندەرى ەلىمىزدىڭ جاعدايىنىڭ تەز جاقسارىپ كەتپەۋ سەبەبى دە سول وتپەلى كەزەڭدە وتىرعانىمىزدان. ابايتانۋ سالاسى قوعامنىڭ ءبىر كورىنىسى بولعاندىقتان، ول دا ءوزىنىڭ قۇلدىرۋ داۋىرىنەن وتپەلى كەزەڭگە ءوتىپ، كوپتەگەن قيىنشىلىقتارعا جولىقتى. ناتيجەسىندە ءوزىنىڭ بۇرىنعى قۇلدىراۋ داۋىرىنەن جەتىلۋ جولىنا ءالى تۇسە الماي جاتىر.

ابايتانۋدىڭ تىعىرىققا تىرەلىپ، ءتىپتى قۇلدىراعان جاعدايىن بىلدىرەتىن كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى، ابايتانۋشى م.مىرزاحمەتوۆ «تولىق ادام» اتتى كىتاپ جازدى. بىراق بۇل كىتاپتان تولىق ادامنىڭ قانداي بولۋى  كەرەك ەكەنىن ءتۇسىنۋ وتە قيىن. سەبەبى، اۆتوردىڭ ءوزى تولىق ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيدى. ونىڭ ويىنشا جاقسى ادامنىڭ بارلىعى تولىق ادامعا جاتادى. بۇل قاتە تۇسىنىك، سەبەبى، رۋحاني جولعا تولىق تۇسكەندەر عانا تولىق ادام بولىپ تابىلادى. ال بۇل جول اباي كورسەتكەندەي، اركىم تۇسە المايتىن «بەك شەتىن، بەك نازىك جول». ەڭ جامانى، ابايتانۋشىلار سانى كۇرت قىسقارىپ، سەكسەن جاستىڭ ارعى-بەرگىسىندەگى قارت ادامدار عانا قالدى. جاستار جوق. سەبەبى، ابايتانۋدى مەكتەپ قابىرعاسىندا تولىق وقىتپايدى. اباي وبلىسى قۇرىلعان سوڭ، سەمەي مەكتەپتەرىندە ابايتانۋ ساباعىن ەنگىزبەك بولىپ، بىرنەشە ادەبيەتشىلەر وقۋلىق جازىپتى. سولاردىڭ باس رەداكتورى «مەن جازعان «ابايتانۋ» وقۋلىعىن نەگە قولدانبايسىزدار؟» دەگەن سۇراعىما «ءسىز ابايدى وتە ءدىندار ەتىپ جىبەرىپسىز» دەپ جاۋاپ بەردى. ابايتانۋ وقۋلىعىن جازعانداردىڭ دانىشپانىمىزدىڭ رۋحاني دەڭگەيىن، ونىڭ كىم بولعانىن ءتۇسىنۋ دەڭگەيلەرى وسىنداي. سەمەيدەگى اباي مۋزەيىندە «اباي – حاكىم» دەگەنگە مەڭزەيتىن كورىنىستەر مۇلدەم جوق.   «ابايدى نەگە زەرتتەمەيسىڭدەر؟» دەگەن سۇراعىما فيلوسوفيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سەرىك نۇرمۇراتوۆ  «ادەبيەتشىلەر زەرتتەپ جاتىر عوي» دەسىن.

بۇل مىسالداردى ابايتانۋ قۇلدىراپ كەتتى دەگەنىم قۇر ءسوز بولماسىن دەپ كەلتىرىپ وتىرمىن. بۇلار قاراپايىم حالىق قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ابايتانۋ سالاسىنداعى عالىمدار مەن عۇزىرلى ادامداردىڭ وزدەرى دە دانىشپان بابامىزدىڭ رۋحاني مۇراسىن تەرەڭ قابىلداي المايتىنىن، الەمدەگى، ءتىپتى ەلىمىزدەگى ماڭىزىن تۇسىنبەيتىنىن كورسەتەدى. سوندىقتان، ونىڭ مۇراسىنا سەلقوس قارايدى.

وتىز جىلداي بويى ابايدىڭ رۋحاني مۇراسىن جۇيەلەپ، ونىڭ شاكارىم، م.اۋەزوۆ دۇنيەتانىمدارىمەن ۇندەستىگىن كورسەتەتىن وننان ارتىق كىتاپ، جۇزدەگەن ماقالا جازعان ادام رەتىندە مەن بۇل ماسەلەنى اۋەلدەن كوتەرگەن ەدىم. 2008 جىلى «شاكارىم شىڭى» اتتى كىتابىم جارىق كوردى. بۇل كىتاپتا مەن تومەندەگىدەي ۇسىنىس جاسادىم:

«ەرەكشە تۋعان ينديگو بالالاردى كەزىندە كورە ءبىلىپ، ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، باسقالاردان بولەك تاربيە بەرۋ كەرەك. ەگەر ولاردى كوپشىلىكپەن بىرگە تاربيەلەسە، وندا ولار وزدەرىنىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىن جەتىلدىرە الماي، ءتىپتى ولاردان ايىرىلىپ قالىپ، باسقا قاراپايىم بالالارمەن بىردەي بولىپ كەتۋى مۇمكىن. ال بۇل بالالار وزدەرىنىڭ زور قاسيەتتەرىن ءوسىرىپ، كەلەشەكتە اتا-اناسىنىڭ ماقتانىشى، حالقىنىڭ سۇيەنەر تىرەگى، ادامزاتتىڭ جارىق جۇلدىزى، كەمەڭگەر ويشىلى، ءىرى عالىمى، نە بولماسا ونەر قايراتكەرى بولۋى مۇمكىن. ۇلگى الاتىن، العا سۇيرەيتىن جارىق جۇلدىزداي جول كورسەتەتىن ونداي ادامدار بولماسا حالىق قاراپايىم توبىرعا اينالىپ، ارتىنان ءىرىپ-ءشىرىپ، كەرى كەتىپ، ءوزىن-ءوزى جوعالتىپ الۋى دا عاجاپ ەمەس. العا سۇيرەيتىن زيالى قاۋىمىنان ايرىلىپ، اقىرى تاريح ساحناسىنان جوعالعان حالىقتاردىڭ تاعدىرى بۇعان جاقسى مىسال بولادى.

كەيبىر ەلدەردە ينديگو بالالارعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ، جاعداي جاسالادى. مىسالى، قىتايدا ولار كوپشىلىك نازارىنان تىس ارنايى مەكتەپتەردە وقيدى. ولار ەلدىڭ كەلەشەك باسشىلارى، ەلدىڭ ستراتەگيالىق ءىسىن اتقاراتىن ىسكەرلەرى مەن بارلاۋشىلارى. يزرايلدا مۇنداي بالالارمەن ءبىلىم مينيسترلىگى ارنايى قۇپيا جوسپار بويىنشا شۇعىلدانادى. فرانتسيادا ولاردى باسقا شەت ەلدەرگە جىبەرىپ وقىتادى. ال رەسەيدە بۇل بالالاردى تاربيەلەۋ جونىندە ارنايى جوسپار دايىندالىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ەلدە دە ەرەكشە دارىندى بالالارعا ارنايى مەكتەپ اشۋ كەرەك».

وسىلاي 2008 جىلدان باستاپ ءاربىر قالادا ۇزدىك وقۋشىلارعا ارنالعان نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرى اشىلا باستادى. بۇگىنگى  تاڭدا ەلىمىزدە ولاردىڭ سانى جيىرمادان استى.

مەن وسى كىتابىمدا تومەندەگىدەي تاعى ءبىر ۇسىنىس جاسادىم. بۇل ۇسىنىس ابايتانۋ ورتالىقتارىن اشۋ تۋرالى ەدى.

«قوعامنىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىن تولىق اشىپ، تەرەڭىرەك ءتۇسىنۋىمىز ءۇشىن شاكارىم مەن اباي ءىلىمىن دۇرىس مەڭگەرۋىمىز كەرەك. ەگەر وسى ۇلى ويشىلداردىڭ مۇرالارىن زەرتتەيتىن ارنايى ورتالىق بولىپ، ونى ءبىر جۇيەمەن حالىققا ۇسىنا بىلسەك، قوعام ۇلكەن پايدا الار ەدى. رەسەي ەلىندە پۋشكين مۇراسىن زەرتتەيتىن ارنايى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى بار. ال ءبىزدىڭ شاكارىم، اباي ءتارىزدى وي الىپتارىمىز بولا تۇرىپ، ولاردىڭ رۋحاني مۇراسىن زەرتتەيتىن تەك قانا م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنداعى ءبىر بولىمنەن باسقا ارنايى مەكەمە جوق. ال بۇل ويشىلداردىڭ رۋحاني مۇرالارى پۋشكين مۇراسىنان ارتىق بولماسا كەم بولمايدى. سەبەبى، ولاردىڭ رۋحاني مۇرالارى كورنەۋ الەمدى عانا ەمەس، كوزگە كورىنىپ بىلىنبەيتىن تىلسىم الەمدى دە، سونىمەن بىرگە، رۋحاني الەمدى دە قامتيدى. ياعني، ولاردىڭ مۇرالارى ماتەريالدىق جارتىلاي ءبىلىم ەمەس، بۇكىل بولمىستى تۇگەل قامتيتىن تولىق ءبىلىم. ءبىزدىڭ الىپتار ۇلكەن اقىن عانا ەمەس، ەڭ اۋەلى بولمىس سىرلارىن اشىپ بەرەتىن ويشىل-فيلوسوفتار، سونىمەن بىرگە ولار تاريحشى، كومپوزيتورلار رەتىندە كورىنەدى. ەندەشە، اباي-شاكىرىم عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعى فيلوسوفيا، ادەبيەت، ونەر، ءتىل، مۋزىكا ءتارىزدى قازىرگى باستارى قوسىلماي جۇرگەن عىلىمداردىڭ باستارىن قوسىپ، بۇلاردى بولمىس سىرلارىن اشۋ جولىندا ءبىر ارناعا سالادى. سونىمەن بىرگە، قازىرگى فيلوسوفيا، ادەبيەت، ونەر، ءتىل زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى وسى ورتالىقتان ءنار الىپ، جاندانۋلارىنا مۇمكىندىك تۋار ەدى».

ءوزىمنىڭ بۇل ۇسىنىستارىمدى تولىق كەلتىرىپ وتىرۋىمنىڭ سەبەبى – مەن كىتاپتى ءمينيستردىڭ ءوز قولىنا تاپسىردىم. بۇل ءبىر ءساتى تۇسكەن جاعداي بولعان ەدى. سونىڭ اسەرى مە، بىلمەيمىن، ايتەۋىر سول جىلعى كۇزدەن باستاپ قازىرگى قازاقستان ۇلتتىق پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتىندە (بۇرىنعى كازپي) جانە ءال-فارابي اتىنداعى قازاقستان ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە (بۇرىنعى كازگۋ) اباي عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارى اشىلدى. كەيىنگى جىلدارى استانادا اباي اكادەمياسى اشىلىپ، باسقا قالالاردا دا بىرنەشە ورتالىقتار پايدا بولدى.

وسىلاي ارنايى زياتكەرلىك مەكتەپتەردە تاربيەلەنگەن ۇزدىك بالالار ورتا ءبىلىم العان سوڭ اباي ورتالىقتارىندا رۋحاني بىلىمدەرىن تولىقتىرىپ وركەنيەتىمىزدىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشىنە اينالۋىنا جاعداي جاسالدى. بىراق ولاي بولمادى. زياتكەرلىك مەكتەپتى بىتىرگەندەر شىنىندا دا جاقسى ءبىلىم الىپ، ومىردە ءوز ورىندارىن تاپقانىمەن، ولار ابايتانۋ سالاسىنا بەت بۇرمادى. سەبەبى، ابايتانۋ ورتالىقتارى الدىنا قويىلعان مىندەتتەردى ورىنداي الماي، جاس بۋىندى وزدەرىنە قىزىقتىرا المادى.

ونىڭ دا سەبەبى بار. ادەبيەتشى عالىمدار كەڭەس وداعى داۋىرىنەن كەلە جاتقان ابايتانۋ سالاسىن قولدارىنان شىعارعىلارى كەلمەي، كۇرەسكە شىقتى. وسىلاي ابايتانۋ ورتالىقتارىن تولىعىمەن ءوز قولدارىنا الدى. ادەبيەتشىلەر ابايتانۋعا جاڭا كوزقاراستى قابىلداي الماي، ەسكى سارىنمەن ابايدى اقىن رەتىندە قابىلداپ، ونىڭ اقىندىعىن زەرتتەۋدەن اسا المادى. مۇنداي جولمەن ابايدىڭ دانىشپاندىعىن اشىپ، ونى حالىققا جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سەبەبى، ابايدىڭ اقىندىعى ونىڭ كوركەم ويىن جەتكىزەتىن قۇرال عانا. حاكىم ابايدىڭ  رۋحاني مۇراسىن ءتۇسىنىپ، ونى حالىققا جەتكىزۋ ءۇشىن تەولوگ، ەڭ بولماسا فيلوسوف بولۋ كەرەك. دانىشپاننىڭ اقىندىعى ونىڭ ىشكى سىرىن جەتكىزەتىن سىرتقى سىمباتى عانا. ابايدىڭ ءوزى «ەكى ءتۇرلى نارسە عوي سىر مەن سىمبات» دەپ تەگىن ايتپاعان. ول وتىز سەگىزىنشى سوزىندە دە ارنەنىڭ ىشكى سىرى مەن سىرتقى سىمباتى بولاتىنىن، سىرتقىسى ىشتەگى سىمباتتىڭ كۇزەتشى ءتارىزدى، ال ىشكى ءمان بولماسا، ونداي كۇزەتتىڭ قاجەتى دە جوعىن تۇسىندىرەدى.

وسىلاي، ادەبيەتشىلەر ابايتانۋدى رۋحاني بولمىسىنان ايىرىپ سىرتقى كورىنىسىن عانا قالدىردى، كەيبىر جەرلەردە ءتىپتى كۇنكورىس ءۇشىن بيزنەسكە اينالدىرىپ جىبەردى. ادەبيەتشىلەر قارسىلاستارىن وسىلاي ىعىستىرىپ، ابايتانۋ ورتالىقتارىن تۇگەلدەي وزدەرىنىڭ قولدارىنا الدى. بىراق، پايداسىنان زيانى كوپ بولدى. مىسالى، 2008 جىلى قازاقستان ۇلتتىق پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتىندە «حاكىم اباي» ورتالىعى اشىلاتىن بولىپ، ونىڭ ديرەكتورلىعىنا فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مۇرات سابيتوۆ تاعايىندالماقشى ەدى. بىراق، جابال شويىنبەت وعان قارسى شابۋىل ۇيىمداستىرىپ، ياعني ونىڭ عىلىمي جۇمىستارىن ۇلتتىق رۋحقا قاۋىپتى دەپ «اشكەرەلەپ»،  اقىرى پروفەسسوردىڭ ورنىنا ءوزى وتىردى.  سول سياقتى قاناعات جۇكەشەۆتى قارالاپ جازىپ («جۇكەشەۆتىڭ بۇل قاي «دالباساسى»؟، تۇركىستان گازەتى، 27.09.2007ج. ج.شويىنبەت، «قازاقتى، ابايدى قورلاپ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاماق»، قازاق ادەبيەتى گازەتى، 12.09.2007ج.) فيلوسوفيادان دوكتورلىق جۇمىسىن قورعاتپاي تاستادى. وسىلاي قازاق ءتىلىن دامىتۋ جولىندا ۇلكەن توسقاۋىل قويىلدى. كەيىندە كىتاپ بولىپ شىققان ق.جۇكەشەۆتىڭ بۇل ماڭىزدى ەڭبەگى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋ ديناميكاسىن كورسەتىپ، كەلەشەكتە ونى زامان اعىمىنا بەيىمدەۋ جولدارىنا ارنالعان ەدى.

تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەتىن بولساق، 175 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ابايدىڭ تولىق جيناعى شىقتى، بىراق ساپاسىز، بۇرىنعى ەسكى نۇسقادان ايىرماشىلىعى شامالى. ەندى شاكارىمنىڭ تولىق جيناعىن شىعارماق. بىردە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارىنا ادەيى بارىپ جولىققان ەدىم، ونىڭ ماعان ايتقانى: «ءبىز تەك قانا شاكارىم شىعارمالارىنىڭ جيناعىن عانا بەرەمىز. ال ونى قالاي ءتۇسىنۋ اركىمنىڭ ءوز ەركىندە». بۇل اۋليەنىڭ ەڭبەكتەرى زەرتتەلمەيدى، رۋحاني مۇراسى تالدانباي قالا بەرەدى دەگەن ءسوز. ماسقارا جاعداي ەمەس پە.  قاراپايىم جيناقتى كەز كەلگەن رەداكتسيا ءوزى دە قۇراستىرا الادى. فيلولوگ ج.دادەباەۆ باستاعان ءال-فارابي اتىنداعى  قازۇۋ-ءنىڭ اباي ورتالىعى بيۋدجەت قارجىسىمەن اباي جايلى قىرىق تومنان ارتىق كىتاپتى باسىپ شىعاردى. بىراق جاڭاشا كوزقاراسپەن جازىلعان فيلوسوفتار جۇمىسى جوقتىڭ قاسى، ءبارى دەرلىك ەسكى ءداۋىر جاڭعىرىعى. مەن «اباي مۇراسىن قولدانۋ جولدارى» اتتى كىتابىمدى ۇسىنىپ ەدىم، «قاراجات ءبىتتى. اقشا بەرسەڭىز شىعارامىز» دەپ، ءاربىر كىتاپقا ۇلكەن اقشا سۇرادى. ارتىنان بۇل كىتاپتى ون ەسە از اقشامەن ءوزىم شىعاردىم، ءتىپتى، اباي مەدالىمەن دە ماراپاتتالدىم.

ەندى ابايتانۋدى تىعىرىقتان شىعارۋ جولدارىن ىزدەستىرۋىمىز كەرەك. بۇل «جاڭا قازاقستان» قۇرۋ جولىنداعى العاشقى شارتتاردىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك. سەبەبى، قوعامنىڭ جاڭارۋى وي جۇيەنى جاڭارتۋدان باستالماقشى. سىرتقى، ياعني ساياسي-ەكونوميكالىق وزگەرىستەر ارقىلى «جاڭا قازاقستاندى» دۇنيەگە اكەلۋ مۇمكىن ەمەس. فيلوسوفيا ينستيتۋتى بۇگىنگى كۇندەردەگىدەي ءۇنسىز وتىرماي، جۇمىسى تۇبەگەيلى وزگەرىپ، بۇل باعىتتا اۆانگارد بولۋى كەرەك. سول ءۇشىن ابايتانۋ جانە شاكارىمتانۋ ونىڭ قۇزىرىنا بەرىلۋى كەرەك. بۇل-ءبىر. ەكىنشىدەن،  فيلوسوف عالىمدارعا مينيسترلىك اباي جانە شاكارىمنىڭ رۋحاني مۇراسىن قوعام يگىلىگىنە جاراتۋ، اتاپ ايتقاندا، ابايتانۋشىلارعا رۋحاني ءبىلىمدى يگەرۋگە سەپتەسۋى كەرەك. ابايدىڭ رۋحاني مۇراسىنا تەك قانا تەولوگيا ارقىلى عانا تەرەڭدەپ ەنۋگە بولادى. سوندىقتان فيلوسوفتار مەن تەولوگتاردى بىرىكتىرىپ، ورتاق ءبىر جۇيە قۇرۋ كەرەك. ۇشىنشىدەن، مەكتەپكە ابايتانۋ ساباعىن تولىقتاي ەڭگىزىپ، وقۋ مينيسترلىگىنە سولاردىڭ اراسىنان كەلەشەك ابايتانۋشىلاردى تاربيەلەۋ جۇيەسىن جاساۋ ءتارىزدى ناقتى ىستەردى مىندەتتەۋ كەرەك.

وسىلاي، اباي مۇراسىن ەسكى سارىننان ارىلىپ، جاڭاشا كوزقاراسپەن قابىلداعاندا عانا ونىڭ شەكسىز تۇڭعيىعىنان ومىرلىك قۋات الۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، فيلوسوف

Abai.kz