قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن اندرونوۆو مادەنيەتىنىڭ تايپالارى قولا داۋىرىندە مەتاللۋرگيا مەن قولونەردى جوعارى دەڭگەيدە دامىتا العان. بۇل تۋرالى بەلگىلى ارحەولوگ ەمما ۋسمانوۆا قاراعاندىدا وتكەن Qalam Global دارىسىندە ايتىپ بەردى.

اندرونوۆو مادەنيەتى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى II مىڭجىلدىقتا وڭتۇستىك ورالدان باتىس ءسىبىر مەن تاجىكستانعا دەيىنگى اۋماقتا قالىپتاسقان. ال ونىڭ ورتالىعى قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا ورنالاسقان، مۇندا اندرونوۆولىقتار شەبەر مەتاللۋرگ رەتىندە مىس، قالايى جانە باسقا مەتالدار بار كەن ورىندارىن يگەرگەن.

«قازاقستان قولا داۋىرىندە ەۋرازيانىڭ ەجەلگى حالىقتارى ءۇشىن ناعىز شەبەرحاناعا اينالدى. مالاحيت جانە كۋپريت سياقتى توتىققان كەن قولا بۇيىمدارىن جاساۋدىڭ نەگىزى بولدى، بۇل تاريحتىڭ باعىتىن وزگەرتتى»، - دەدى ەمما ۋسمانوۆا Qalam Global دارىسىندە.

اندرونوۆو مادەنيەتىندە مەتاللۋرگيا جاي عانا قولونەر ەمەس، كيەلى سىي دەپ ەسەپتەلگەن. كەنشىلەر مەن مەتاللۋرگتەر قوعامدا جوعارى مارتەبەگە يە بولعان، ويتكەنى ولاردىڭ ەڭبەگى ايماقتىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋىنىڭ نەگىزىن قۇراعان. سونداي-اق ۇستالار دا ماڭىزدى ءرول اتقارعان: ولار ەڭبەك قۇرالدارى مەن قارۋ-جاراق جاساپ قانا قويماي، جەرلەۋ راسىمدەرىن دە اتقارىسقان.

«مەتالمەن جۇمىس ىستەپ، بۇكىل وركەنيەتتىڭ نەگىزىن قالاعان كەنشى مەن مەتاللۋرگ — سول ءداۋىردى قالىپتاستىرعان كاسىپ يەلەرى. ولاردىڭ ەڭبەگى قاسيەتتى سانالعان، وت جانە رۋحپەن بايلانىستى بولعان»، - دەپ اتاپ ءوتتى عالىم.

اندرونوۆولىقتاردىڭ ەڭ ماڭىزدى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى — سۋلفيد كەنىن بالقىتۋعا ارنالعان شاحتالىق پەشتەر بولدى. بۇل تەحنولوگيالار جوعارى ساپالى قولا وندىرۋگە مۇمكىندىك بەردى، سالدارىنان ساۋدا مەن ەكسپورتتى دامىتۋعا ۇلكەن سەرپىن بەردى.

«اندرونوۆولىقتار قولدانعان شاحتالىق پەشتەر سول ۋاقىتتاعى ناعىز تەحنولوگيالىق سەرپىلىس بولدى. بۇل پەشتەر كەندى جاڭا ساپالى دەڭگەيدە بالقىتۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، قولا ءوندىرۋ پروتسەسىن ايتارلىقتاي جىلدامداتتى»، - دەيدى عالىم.

ول قاراعاندى وبلىسىنداعى تالدىساي قونىسى مەتاللۋرگيالىق ءوندىرىستىڭ ماڭىزدى ورتالىعىنا اينالعانىن قوسا كەتتى. تالدىسايدا مىس ءوندىرۋ جانە رۋدا بالقىتۋ جولعا قويىلىپتى، ناتيجەسىندە بۇل جاقتان شىققان قولا بۇيىمدارى ەۋرازيا كونتينەنتىنىڭ كوپتەگەن وڭىرىنە تارالعان.

قازاقستان اۋماعىندا وندىرىلگەن مەتالل بۇيىمدار ورتالىق ازيانىڭ ءتۇرلى ايماعىنا، ءتىپتى قازىرگى ۋكراينا اۋماعىنا ەكسپورتتالعان. بۇل اندرونوۆو مادەنيەتىنىڭ باسقا حالىقتارمەن جوعارى دەڭگەيدە دامىعان ساۋدا بايلانىسىن ورناتقانىن كورسەتەدى.

«مەتاللۋرگيا حالىقارالىق ساۋدانىڭ قانات جايۋىنا كۇشتى سەرپىن بەردى. قازاقستاندا وندىرىلگەن قولا بۇيىمدارى الىس-الىس جاقتارعا جەتكىزىلدى»، - دەپ اتاپ ءوتتى سپيكەر.

مەتاللۋرگيادان بولەك، اندرونوۆو مادەنيەتىندە باسقا دا ماڭىزدى قولونەر تۇرلەرى دامىعان ەكەن. ۇستالار قولانى قارۋ-جاراق پەن ءتۇرلى قۇرال جاساۋ ءۇشىن قولدانعان، ال قىش قۇمىراشىلار ءپىشىنى، ويۋ-ورنەگى تاڭعالدىراتىن كەراميكا جاساعان.

«ساز - بۇل مىڭداعان جىلدار بويى ادامعا قىزمەت ەتكەن ىدىستار جاسالاتىن توپىراق. ءار ىدىس تەك تۇرمىستىق زات قانا ەمەس، ادامنىڭ تابيعاتپەن بايلانىسىنىڭ بەلگىسى دە بولعان»، - دەپ اتاپ ءوتتى ۋسمانوۆا.

توقىماشىلىق تا ماڭىزدى ءرول اتقارعان. اندرونوۆو ايەلدەرى ماتانى بوياۋ ءۇشىن ريان سياقتى تابيعي بوياعىشتاردى قولدانعان، سونداي-اق كۇردەلى ويۋ-ورنەكتەرمەن بەزەندىرگەن.

«اندرونوۆو مادەنيەتىندەگى توقىماشىلىق — بۇل ۇرپاقتاردى بايلانىستىرىپ، سول ۋاقىتتىڭ داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىن ايشىقتايتىن قولونەر ءتۇرى»، - دەدى ارحەولوگ.

Qalam Global ءدارىسى بارىسىندا بۇدان بولەك ەمما ۋسمانوۆا قولا ءداۋىرى ادامدارىنىڭ تۇرمىسى مەن ءۇي-جايى، جەرلەۋ عۇرىپتارى، كيىمى مەن اشەكەيلەرى تۋرالى دا اڭگىمەلەپ بەردى. سونىمەن قاتار تىڭداۋشىلار اندرونوۆو كيىمىنىڭ ۇلگىلەرىن كورىپ، قولا ءداۋىرىنىڭ زاتتارى بەينەلەنگەن اشىق حاتتاردى سىيعا الدى.

انىقتامالىق اقپارات:

ەمما راديكقىزى ۋسمانوۆا - قازاقستاندىق بەلگىلى ارحەولوگ جانە تاريحي رەكونسترۋكتور. جەتى مونوگرافيا مەن 100-دەن استام عىلىمي ماقالانى جەكە ءوزى نە باسقا عالىمدارمەن بىرلەسىپ جاريالاعان. ەۋرازيا اۋماعىنداعى قولا داۋىرىندەگى اندرونوۆو مادەنيەتى، قولا ءداۋىرىنىڭ كيىمدەرى جانە كوشپەلىلەر مادەنيەتى بويىنشا حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعان ساراپشى. اكادەميك ە.ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتى (قاراعاندى، قازاقستان) سارىارقا ارحەولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى. سونىمەن قاتار، بىرقاتار قازاقستاندىق جانە شەتەلدىك جوعارى وقۋ ورنىندا عىلىمي قىزمەتكەر.

ەمما ۋسمانوۆا ليساكوۆ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىن باسقارادى. ونىڭ باستاماسىمەن ەجەلگى تەحنولوگيالار جانە مادەني كوممۋنيكاتسيالاردىڭ «Desht-Thor» حالىقارالىق فەستيۆالى ۇيىمداستىرىلعان. عالىمنىڭ قىزمەتى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرمەتتى مادەنيەت قايراتكەرى» بەلگىسىمەن اتاپ وتىلگەن. ليساكوۆ قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، گۋمانيتارلىق زەرتتەۋلەر سالاسىنداعى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، حالىقارالىق Scopus Awards 2023 سىيلىعىنىڭ يەگەرى.

Qalam Global – الەم تاريحى مەن مادەنيەتىنە قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ كوزىمەن قارايتىن مۋلتيمەديالىق جاڭا جوبا. جوبادا قازاقستان، اقش، كانادا، ۇلىبريتانيا جانە رەسەي زەرتتەۋشىلەرىنەن تۇراتىن حالىقارالىق توپ جۇمىس ىستەيدى. Qalam جوباسى قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جارىق كورەدى.

ديماش زيادين

Abai.kz