ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز الاش ارىسى، كورنەكتى عالىم، قوعام قايراتكەرى، پەداگوگ، لينگۆيست، كوسەمسوزشى، اۋدارماشى ەلدەس ومارۇلى (1893 – 1937)  تۋرالى باستاماشى توپ ىنتا ءبىلدىرىپ، بەيىمبەت مايلين اتىنداعى اۋدان ورتالىعىندا ونىڭ ەسكەرتكىشىن، ياعني ءبيۋستىن ورناتۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعان بولاتىن.

ەلدەس ومارۇلىنىڭ اتىنا قوستاناي قالاسىندا كوشە جانە مەكتەپ اتىن بەرۋ، ونىڭ تۋعان جەرىندە ەسكەرتكىش ورناتۋ تۋرالى ماسەلە كوپشىلىك نازارىن كوپتەن اۋداردى. الماتى جانە استانا قالالارىندا، ەلدەس اتانىڭ تۋعان، جەرى مايلين اتىنداعى اۋداندا  ونىڭ قۇرمەتىنە مەرەيتويلىق ءىس-شارالار ءوتتى.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2019 جىلعى 27 قىركۇيەكتەگى  №19-32-20.357 تاپسىرماسىنا سايكەس قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى  تاراپىنان ورتاق تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا «تاريحي تۇلعالار»، «تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارى» تىزىمدەرى جوباسى ازىرلەنىپ، قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىمەن كەلىسىلگەن تىزىمدە ەلدەس ومارۇلىنىڭ اتى-ءجونى بار.

ەلدەس ومارۇلى قوستاناي ءوڭىرىنىڭ توبىل بولىسىندا، قازىرگى بەيىمبەت مايلين اتىنداعى اۋدانعا قاراستى قوجاي اۋىلىندا 1893 جىلى تۋعان. ەلدەس اعانىڭ تىكەلەي ۇرپاعى مارات شۋاقاەۆ مۇراعات ماتەريالدارىنان (قور.95, بۋما.2, ءىس.170) ونىڭ جەكە كۋالىگىن تاۋىپ العان. №40 كۋالىك، 1907 جىلى 19 يۋل كۇنى بەرىلگەن. وندا ونىڭ ومار تيەسوۆتىڭ ۇلى ەكەنى، دامبار بولىسىنا قاراستى №2 اۋىلدا 1893 جىلى 1 ناۋرىزدا (ەسكى ستيل بويىنشا) تۋعانى جازىلعان. ياعني، ەلدەس ومارۇلى جاڭاشا جىل ساناۋ بويىنشا 1893 جىلدىڭ 14 ناۋرىزىندا تۋعان.

ەلدەس ومارۇلى قوستاناي قالاسىنداعى ەكى سىنىپتىق ورىس-قازاق ۋچيليششەسىندە وقيدى، كەيىن ورىنبورداعى ورىس-قازاق مۇعالىمدەر مەكتەبىن ءبىتىرىپ شىعادى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تورعاي ۋەزدىك كوميسسارىنىڭ كومەكشىسى، تورعاي وبلىسى ازاماتتىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتتەرىن اتقاردى. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى جالپىقازاق سيەزدەرىنە قاتىستى. قوستاناي ۋەزىندە الاشوردا كوميتەتىنىڭ توراعاسى رەتىندە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ الاش اۆتونومياسىن قولداۋعا شاقىردى. 1922-26 جىلدارى قازاق حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ اكادەميالىق ورتالىعىندا، قىرعىز (قازاق) حالىققا ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتىندا قىزمەت ىستەدى. 1926-29 جىلدارى تاشكەنت پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا، ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس فاكۋلتەتىندە وقىتۋشى بولىپ جۇمىس ىستەدى. 1934-35 ج. قازاق مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتىندا قازاق تىلىنەن ساباق بەردى. 1935-37 جىلدارى قازمۋ-دا قازاق ءتىلى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى بولىپ قىزمەت ىستەدى.

جاقىندا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، فيلولوگيا فاكۋلتەتى، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قازاق ءتىل ءبىلىمى كافەدراسى ۇجىمىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن اسا كورنەكتى عالىم، تەرمينولوگ، پەداگوگ، اۋدارماشى، قوعام قايراتكەرى ەلدەس ومارۇلىنىڭ تۋعانىنا 130 جىل تولۋىنا ارنالعان «ەلدەس ومارۇلىنىڭ مۇراسى: تىلدىك نورما جانە قازاق ەملەسى» اتتى عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى.

كونفەرەنتسيانى احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قازاق ءتىل ءبىلىمى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سالقىنباي انار بەكمىرزاقىزى قۇتتىقتاۋ سوزدەرىمەن اشىپ، ءوزىنىڭ «ەلدەس ومارۇلى جانە قازاق سينتاكسيسى» تاقىرىبىنداعى تۇشىمدى بايانداماسىن جاسادى. ودان ءارى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قالىباەۆا قالامقاس «ەلدەس وماروۆ جانە قازاق جازۋىنىڭ تەورياسى» دەگەن تاقىرىپتا ارحيۆ قۇجاتتارىمەن دالەلدەي وتىرىپ، قازاق جازىنىڭ كەشەسى مەن بۇگىنىنە توقتالدى. سونىمەن قاتار، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى كۇدەرينوۆا قۇرالاي حانىم «ەلدەس وماروۆتىڭ تىلتانىمدىق تۇلعاسى» تاقىرىبىندا عالىمنىڭ تۇلعاسىن تانىتاتىن قىزىقتى دەرەكتەر مەن مىسالداردى كەلتىرە وتىرىپ، قۇندى بايانداماسىمەن ءبولىستى. تانىمدى، تاعىلىمدى جيىلىستىڭ جالعاسى ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى تبي ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، PhD دوكتور مارالبەك ەرمۇحامەت «ە.ومارۇلىنىڭ عىلىمي مۇراسى جانە عالىمدىق تۇلعاسى» اتتى، ال ماگيستر، احمەت بايتۇرسىنۇلى مۋزەي-ءۇيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى احمەتۇلى ادىلەت «ەلدەس ومارۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىندەگى سينتەتيكالىق جولمەن جاسالعان تەرميندەر»، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جۇباي ورىناي «ەلدەس ومارۇلىنىڭ تىركەسىم زاڭدىلىعىنا قاتىستى ۇستانىمدارى»، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور شۋاقاەۆ مارات اعامىز «ەلدەس ومارۇلى – قازاقتىڭ لومونوسوۆى» اتتى كەرەمەتتەي باياندامالارمەن جالعاستى. الماتىدا ۇلتتىق عىلىمي كىتاپحانادا وتكەن ونلاين-سەميناردا جازۋشى اقىلبەك شاياحمەت بايانداما جاسادى.

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى  شەرالى ءبىلال: «وزيە (اۆتور) عىلىم اتاۋلارىن ارنايى جاسامايدى، نەمەسە ورىس تىلىندەگى دايىن  عىلىم اتاۋلارىن قازاقشاعا اۋدارا سالمايدى. اتاۋلار ۇعىمدى،  ماعىنانى تەرەڭ پايىمداۋ ناتيجەسىندە، تانىم بەلگىسى رەتىندە كورىنىس بەرەدى.  ياعني، وزيە قازاق ءتىلى ارقىلى  ماعىنانىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، ءتىل ونىڭ ءنارىن بويىنا سىڭىرە وتىرىپ بەينەلەيتىن بولادى. ەلدەس ومارۇلى كىتابىنداعى  قازاقى اتاۋلاردىڭ دەربەستىگى، جۇمىر دا تۇتاستىعىنىڭ سىرى وسىندا جاتسا كەرەك، نەمەسە قىتاپتاعى قازاقى اتاۋلاردىڭ  تىم بەينەلىلىگى  اتاۋلىق ماعىنانى تەرەڭ  تانىپ-بىلۋدەن بولسا كەرەك.  سونىڭ ارقاسىندا قازاقى اتاۋلار ماعىنالى بولىپ كەلەدى. ماتەماتيكا اتاۋلارىن ورىس تىلىندە نەمەسە ورىس ءتىلى ارقىلى تۇپنۇسقادان  وقىپ ۇيرەنگەن بىزدەرگە ەلدەس ومارۇلى جاساعان قازاقى اتاۋلاردى العاشقى قارقىندا جاساي سالۋ مۇمكىن ەمەس. ول ءۇشىن تازا قازاقشا ويلاپ، قازاقشا پايىمداپ، قازاقشا وي قورىتۋ قاجەت. قازاق ءتىلىن جەتىك ءبىلۋ شارت، ارينە. بۇل قاسيەتتەرگە جەتۋ، نەمەسە بۇل قاسيەتتەردى تولىق ءارى تياناقتى مەڭگەرۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك» دەگەن پىكىر بىلدىرسە، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى امانقوس مەكتەپتەگى مەن بەيسەنباي بايعاليەۆ: «ەلدەس ومارۇلى – انا تىلىمەن قاتار ورىس، نەمىس، تۋىستاس تۇركى حالىقتارىنىڭ  ىشكى دامۋ زاڭدىلىعىن تەرەڭ مەڭگەرگەن  لينگۆيست-عالىم. ونىڭ ءتىل ءبىلىمى سالاسىندا، سونىڭ ىشىندە قازاق تىلىنە بايلانىستى ىرگەلى زەرتتەۋلەرى بۇگىنگى كۇنى دە ءوزىنىڭ عىلىمي ءمانىن جوعالتقان جوق. ونىڭ ءتىلشى عالىم رەتىندە ەلگە تانىلعان العاشقى ەلەۋلى ەڭبەگى  1923 جىلى 50 جاسقا تولۋ مەرەيتويى قۇرمەتىنە ارناعان «احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ عىلىمي قىزمەتى»  دەپ اتالاتىن كولەمدى ماقالاسى. ورىس تىلىندە جازىلعان وسى ماقالاسىندا  ول عۇلاما جاننىڭ كۇللى عىلىمي-شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىن لينگۆيستيكالىق جاعىنان جان-جاقتى تالداپ، زەرتتەۋشى جاڭالىقتارىنىڭ ومىرشەڭدىگىن تۇڭعىش سيپاتتاپ بەردى.

جالپى ونىڭ شىعارماشىلىق ماشىعىنىڭ ءبىز بايقاعان ءبىر ەرەكشەلىگى – قازاق، ورىس تىلدەرىندە سۋدا جۇزگەن بالىقتاي ەركىن سىلتەۋى. وزگە قوعامدىق عىلىمدارداي ەمەس، لينگۆيستيكا ماتەماتيكالىق ناقتىلىق پەن دالدىكتى تالاپ ەتەدى. بۇل تۇرعىدا ومارۇلى  وي مايەگىن تايعا تاڭبا باسقانداي، قىسقا دا نۇسقا جەتكىزۋىمەن ءبىزدى قايران قالدىرادى»  - دەپ جازدى.

ساكەن سەيفۋللين كوزى تىرىسىندە ەلدەس ومارۇلىنا ۇلكەن باعا بەرگەن. ول ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «بۇل تۋرالى ماعان، قىستى كۇنى احمەت بايتۇرسىنوۆتان قاي جاعىنان بولسا دا كەم ەمەس دەپ جۇرگەن ەلدەس ومارۇلى كەلىپ، ءبىراز ءسوز ايتتى. وعان دا مەن ماسەلەنى گازەت بەتىنە، كوپتىڭ تالقىسىنا سال دەگەن ەدىم. ول اۋىرىپ قالدى...» – دەپ جازعان.

ساكەن سەيفۋللين 1925 جىلى  19 كوكەكتە ستالينگە جازعان حاتىندا: «...يا نە پوۆەريل، نو ۆسپومنيل، چتو دەيستۆيتەلنو نا سەرەدينە كراسنىح زنامەن ستويالو كاكوە-تو زەلەنوە زناميا. نەكوتورىە توۆاريششي ۆوزمۋششاليس، الاشوردىنسكيە زناميا سنيالي. پوتوم وبياسنيلي، چتو ەتو پو نەزنانيۋ پوۆەسيل تۋدا كاكوي-تو رۋسسكي يز سلۋجاششيح. ا تەحنيچەسكوي جە ستورونوي سەزدوۆسكوگو پومەششەنيا رۋكوۆوديلي ۆىسوكوگراموتنىە كيرگيزى.

كوگدا وبراتنو، پوسلە كونتسا سەزدا، ەحالي ۆ گ. ورەنبۋرگ ۆ پوەزدە  ودين بىۆشي رابوتنيك الاشوردى، ستارىي ۋچيتەل، منە حوروشو زناكومىي، تەپەر سوترۋدنيك ناركومپروسا، س دوۆولنىم ۆيدوم ۆ پريسۋتستۆي دۆۋح توۆاريششەي سكازال منە: «ناكونەتس ۆسە ۆىشلو پو-ناشەمۋ (ت.ە. پو الاش-وردە) سەزد وتكرىلي پود ناشيم زەلەنىم زنامەنەم الاش-وردى. مى گوۆوريلي، چتو ستاۆكا دولجنا بىت نا ينتەلليگەنتسيۋ، ا نا ەتوم سەزدە پولنوستيۋ ەتۋ يدەيۋ پروۆوديلي. سلوۆا «رابوچيح» وستاليس پۋستىمي فرازامي.

مى سۆوە پراۆيتەلستۆو نازىۆالي الاش – وردا. ا نا ەتوم سەزدە بۋدۋششۋيۋ ستوليتسۋ كيرگيزي گ.اك مەچەت (پەروۆسك) پەرەيمەنوۆالي ۆ كىزىل – وردۋ (كراسنايا وردا). دليا كيرگيز تسۆەتا كراسنوە، زەلەنوە، بەلوە، نياكوگو زناچەنيا نە يمەيۋت، ليش بى وستالاس وردا. تەپەر ۆ پارتيۋ ۆويدەم ي مى».  (وردوي نازىۆالي يۋرتۋ بوگاتىح ي زناتنىح ليۋدەي، ا يۋرتۋ بەدنىح ي نەيمۋششيح ليۋدەي نازىۆالي باسپانا ي لاشىك) ۆوت، چتو منە سكازال ۆ پوەزدە الاشوردىنسكي مەلكي پروسۆەششەنسكي رابوتنيك، تەپەر سوترۋدنيك ناركومپروسا.

...ي دەيستۆيتەلنو، سەيچاس سرەدي ينتەلليگەنتنىح كيرگيزوۆ ي كيرگيزوك، پرەجنيح رابوتنيكوۆ الاش-وردى ي يح ۋچەنيكوۆ، ۆسە ەششە، يلي نە ۆستۋپيۆشيح ۆ پارتيۋ، يلي ودنو ۆرەميا ۆحوديۆشيح ي وبراتنو، زامەچاەتسيا بولشوە سترەملەنيە ۆ پارتيۋ. نەكوتورىە ۆ رازنىح گوروداح ۋجە پودالي زاياۆلەنيا ۆ پارتيۋ. ەتو پولوجەنيە ەششە كراينە وپاسنو دليا كومپارتي ي كيرگيزي» دەپ جازعان..

پويىزبەن ورىنبورعا قايتىپ كەلە جاتقاندا الاشورداشى ەلدەس ومارۇلى ساكەنگە: «بۇرىن الاشوردا ەدىك، ەندى قىزىلوردا بولدىق. قازاق ءۇشىن قىزىل، جاسىل، اق ءتۇستىڭ ايىرماسى جوق. ەڭ باستىسى وردانىڭ باۋىرى ءبۇتىن بولعانى» دەگەنى ونىڭ تۋرا جولدان ەشقاشان دا تايماعانىن دالەلدەيدى.

ەلدەس ومارۇلىنىڭ ورىس تىلىندە جازعان نەگىزگى ماقالالارىنىڭ ءبىرى. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىن تالداۋعا ارنالعان. مۇندا ول احمەتتىڭ قازاق الىپپەسىن جاساۋداعى، قازاق جازۋىن جاڭعىرتۋداعى ءتول ەڭبەگىنە جان-جاقتى توقتالا كەلىپ، اقىن، اۋدارماشى، كوركەم ءسوز بەن كوسەم ءسوز شەبەرى، پەداگوگ جانە قوعام قايراتكەرى ەسەبىندەگى تالانتىنا شىنايى باعا بەرەدى.

«اقاڭدى بارلىق قازاق دالاسى بىلەدى، ونى سىيلايدى، سۇيەدى، بىراق، ول ءالى ءوز باعاسىن الىپ بىتكەن جوق»،  – دەپ جازادى ەلدەس اعا. وسى سوزدەردى ەلدەس ومارۇلىنىڭ وزىنە بايلانىستى ايتۋعا دا بولار ەدى. قاس تالانت جىلدار وتكەن سايىن ساف التىنداي جارقىراي بەرەدى.

2017 جىلى استاناداعى «فوليانت» باسپاسىنان كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ شىعارمالار جيناعى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە مىڭ دانا تارالىممەن جارىق كوردى. كىتاپتى قۇراستىرعان عىلىم دوكتورى مارات شۋاقاەۆ پەن پروفەسسور اقىلبەك شاياحمەت.

جيناقتان ەلدەس ومارۇلىنىڭ ماقالالارى جانە باياندامالارىمەن، مۇراعاتتار ماتەريالدارىمەن، ەلدەس ومارۇلى تۋرالى پىكىرلەرمەن جانە قۇجاتتارمەن تانىسۋعا بولادى.

كىتاپتا ماحمۇت قاشقاري اتىنداعى تۇركى الەمىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن حالىقارالىق سىيلىقتىڭ، «الاش» حالىقارالىق سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اقىلبەك شاياحمەتتىڭ العىسوزى بەرىلگەن.

«اkalam.kz» سايتى وقىرماندارىنىڭ جوعارى باعاسىن العان «التىن قالام» يەگەرى اقىلبەك شاياحمەتتىڭ الاش ارداقتىسىنا ارنالعان «سۋىق جەل» اتتى تۋىندىسى 2018 ج. الماتىدا «التىن قالام» باسپاسىندا باسىلىپ شىقتى.    2018 جىلى  ومارۇلى ەلدەستىڭ ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعى (زەرتتەۋلەر، ماقالالار) جارىق كوردى. وعان «قازاق ءتىلى سينتاكسيسى بويىنشا جاتتىعۋلار جيناعى» اتتى قر ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنەن تابىلعان ەڭبەگىنىڭ قولجازباسى، «اقى زاڭى» اتتى اۋدارماسى، ءالىپبي، ەملە، تەرمينگە قاتىستى ماقالالارى، ءتۇرلى كونفەرەنتسيا مەن جيىندا سӛيلەگەن سوزدەرى ەندى. سونىمەن بىرگە  ە. ومارۇلىنىڭ «فيزيكا» وقۋلىعى، تسينگەردەن اۋدارعان «فيزيكا» اتتى وقۋ قۇرالى، 1928 جىلى جارىق كورگەن «پىشىندەمە» اتتى وقۋلىعى، 1935, 1940 جىلدارى جارىق كورگەن، ن. رىبكيننەن اۋدارعان «گەومەتريا» ەسەپتەر جيناعى ەنگەن.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى تىلدەردى دامىتۋ جانە قوعامدىق-ساياسي جۇمىس كوميتەتىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسى» اياسىندا الماتىدا 2018 جىلى «لۇعات» قوعامدىق قورى شىعارعان ەلدەس ومارۇلى شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىعى  [جاۋاپ. رەد. ز. احمەتجانوۆا; تۇسىنىكتەمە جازىپ، قۇراستىرعان، توتە جازۋدان اۋدارعان ە. مارالبەك]  ەلدەستىڭ تىلتانىمدىق مۇرالارىن (دىبىس، تاڭبا، الىپپە، ەملە، تەرمينولوگيا، مورفولوگيا، سينتاكسيس ماسەلەلەرى) كورسەتۋمەن بىرگە اۋدارماشىلىق قىرىن دا جاقسى اشىپ بەردى.

ەلدەس ومارۇلىنا ەسكەرتكىش ورناتۋ تۋرالى مادەنيەت مينيسترلىگىنە حات جولدانعان بولاتىن. جاقىندا ەڭبەك ارداگەرى، اۋىل شارۋاشىلىعىنا ەڭبەگى سىنگەن قايراتكەر، ەلدەس ومارۇلىنىڭ تۋىسى امانكەلدى قاليەۆقا جانە قوستاناي وبلىسىنىڭ اكىمدىگىنە قر مادەنيەت جانە اقپارات ۆيتسە-ءمينيسترى ەربول  الىقۇلوۆتان «ۇسىنىس قاراۋسىز قالدىرىلدى» دەگەن حات كەلىپتى ەربول الىقۇلوۆ كۇنى كەشە لاۋازىمىنان بوساتىلدى. اتالمىش حاتتا بۇل ۇسىنىس نە سەبەپتى قاراۋسىز قالعانى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلماعان. ەلىم دەپ ەڭىرەپ وتكەن ەلدەس ومارۇلى نەگە ەسكەرۋسىز قالا بەرەدى؟

ءبىرىنشى قاتاردا: ا.بايتۇرسىنۇلى، م.جاكەجانوۆ، ك.جاناتايۇلى، ت.قۇنانباەۆ، ج.اتىكوۆ.
ەكىنشى قاتاردا: ج.بالعىمباەۆ، م.دۋلاتوۆ، ق.مۇڭايتپاسوۆ، س.قادىرباەۆ، ە.وماروۆ. سەمەي، 1918 جىل.
(سۋرەتتە رەداكتسيامىزعا ا.شاياحمەت ۇسىندى)

ەلدەس ومارۇلىنىڭ كىتاپتارى مەن ماقالالارى:

1. «قازاقشا جازۋ تاقىرىبى جانە جازۋ ەرەجەلەرى» (ا. بايتۇرسىنۇلىمەن بىرگە جازعان، «قازاق ءتىلى»، 1923, 22-ناۋرىز);
2. «جازۋدىڭ جاڭا ەرەجەلەرى»، («قىزىل قازاقستان»، 1924, № 10);
3. «اينىمالى دىبىستاردىڭ جازىلۋ ەرەجەلەرى»، («ەڭبەكشى قازاق»، 1925, 9-مامىر);
4. «قازاقشا ءالىپبي مەن لاتىنشا ءالىپبي» («جاڭا مەكتەپ»، 1926, №9-10)
5. «سينتاكسيس جاتتىقتىرعىشى» 12936 ج.(باسپاعا تاپسىرىلعان، جارىق كورمەگەن وقۋ قۇرالىنىڭ قولجازباسى);
6. «و مەستويمەننىح پريستاۆكاح ۆ كازاحسكوم يازىكە» (ترۋدى كازاحسكوگو ناۋچنو-يسسلەدوۆاتەلسكوگو ينستيتۋتا ناتسيونالنوي كۋلتۋرى.، 1935, ا.-م.);
7. «و پوريادكە سلوۆ ۆ كازاحسكوم يازىكە» (بۇل دا سوندا);
8. «قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارى» («جاڭا مەكتەپ»، 1927, № 2, 61-67 ب.);
9. «قازاقشا دىبىستاردىڭ جىگى» («جاڭا مەكتەپ»، 1926, № 11-12,13);
10. «و سوچەتاني زۆۋكوۆ كازاحسكوگو يازىكا» (گود رابوتى كازاحسكوگو ۆىسشەگو پەداگوگيچەسكوگو ينستيتۋتا. تاشكەنت.، 1928)
11. «اراب تاڭباسى».
12. «قازاقشا جازۋ جايى».
13. «جازۋ ماسەلەسى».
14. «اينىمالى دىبىستاردىڭ جازۋ ەرەجەسى».
15. «سيپىر جازۋى».
16. «عىلىم توڭكەرىسى».
17. «ەملە ماسەلەسى».
18. «قازاق سالتى» («جاس قازاق» جۋرنالى، 1924 ج. № 4)
19. «داعدىلى جول مەن ايلالى جول» ( وسى جۋرنالدا، №5-7).
20. «ورىسشالاعان قازاق ءتىلى».
21. «قازاق جامانى سارت بولامىن دەيدى».
22. «انگليا جايى».
23. «فيزيكا».وقۋلىق،1923 ج. ورىنبور
24. «الگەبرا» . وقۋلىق. 1928 گ;
25. «كەسكىندەمە». وقۋلىق. قىزىلوردا. 1928 ج.
26. «پىشىندەمە». وقۋلىق. قىزىلوردا.1928 ج.
27. پراۆيلا پريەما ۆ تەحنيكۋم نا رۋسسكوم ي كازاحسكوم يازىكاح;
28. پروگرامما پو كازاحسكومۋ يازىكۋ دليا ەۆروپەيسكيح شكول، 1929 گ;
29. پروگرامما پو يزۋچەنيۋ بىتا كازاحوۆ س پەرەۆودوم نا رۋسسكي يازىك;
30. «پوۆالكا» – بيچ روگاتوگو سكوتا نا كازاحسكوم يازىكە;
31. «تابليتسا يزمەنەنيا زۆۋكوۆوگو سوستاۆا پريستاۆوك»;
32. «ۋپراجنەنيا پو سينتاكسيسۋ كازاحسكوگو يازىكا دليا 7 - 8 كلاسسوۆ نەپولنوي ي پولنوي سرەدنەي شكولى». 1936 گ.
33. «ۇلت پروبلەماسى» ۆ.ي. لەنيننىڭ «پروبلەما ناتسي» كىتابىنىڭ اۋدارماسى. 1926 ج.
34. «ۇرىلار». كۋپريننەن اۋدارما.
35. «گرامماتيكا كازاحسكوگو يازىكا». نا رۋسسكوم يازىكە.
36. «قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى». قازاق تىلىندە.
37. «زاداچنيك پو گەومەتري». موسكۆا، 1935 گ.
38. «قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارى».
39. «قازاقشا دىبىستاردىڭ جىگى».
40. قازاقشا سوزدەر.

ەلدەس ومارۇلىنىڭ  ءسوزجاسامدارى مەن بالامالارى:

باعىتتى شاما – ۆەكتورلىق شاما.
باستىرىق – جولى قاتار، باعىتتارى قاراما-قارسى.
بەلدىك – وس.
باسەكە قوزعالىس – سالىستىرمالى قوزعالىس.
بىربەتكەي – ەكى شەتى تۇيىسكەن ەكى دوعا.
بۋىن – دوعانى قورشاعان  سىنىق سىزىقتىڭ ءاربىر  ءتۇزۋ بولەگى.
ەكپىن زاڭى – ينەرتسيا زاڭى.
ەسەپ-قيساپ – ماتەماتيكا.
ەسەلىك ارا – ءبىر كەسىندىنىڭ  باسقا كەسىندىدەن نەشە ەسە ارتىق ەكەنىن كورسەتەتىن سان.
ەۋروپا – ەۆروپا.
وداعاي – يرراتسيونال.
وت سىزىعى – پەرپەنديكۋليار.
ورتان بولەك – تەڭ ءبۇيىرلى ۇشكىلدىڭ تابانىنا قارسى  بۇرىشتىڭ تابانى.
ورە – ديامەتر.
ءورىس – راديۋس.
ماڭىز – ماسسا.
جارما – بيسسەكتريسا.
جاتىق باعىت – گوريزونتال.
جايما قوزعالىس – كەمىمەلى قوزعالىس.
جەردىڭ توبەسى – جەردىڭ ءپوليۋسى.
جەردىڭ بەلدەۋى – جەردىڭ ەكۆاتورى.
جەردىڭ قاتار سىزىقتارى – جەردىڭ مەريديان سىزىقتارى.
جەردىڭ كىندىگى – جەردىڭ تسەنترى.
جەرماي – مۇناي.
جيەك – پەريمەتر.
زاۋىت – زاۆود.
كەسكىندەمە – تريگونومەتريا.
كەرمە – حوردا.
كەسە ( كەسە كولدەڭەن دەگەن ماعىنادا) – پەرپەنديكۋليار.
كۇپشەك– وسكە كيگىزىلگەن تسيليندر.
كۇنشىعىس حالىقتارى – ۆوستوچنىە نارودى.
كىندىك – تسەنتر.
كىندىك ۇكىمەت توراعاسى –  مينيسترلەر سوۆەتى پرەدسەداتەلى.
قارى (قولدىڭ بىلەگى مەن يىق اراسى دەگەن ماعىنادا) – كاتەت.
قارىس – ۇزىندىق ولشەمى.
قاتار سىزىق – پارالەل سىزىق.
قورشاۋلى بۇرىش – توبەسى ءوزىن قورشاعان شەڭبەردىڭ بويىندا جاتقان بۇرىش.
قولقابىس كۇشتەر – قوسىلعىش كۇشتەر.
قوستابان –تراپەتسيا.
قيىقشالىق  ەرەجەسى – پاراللەلوگرامم ەرەجەسى.
قيىقشا –  پاراللەلوگرامم.
قيما – گيپوتەنۋزا.
قيا – دياگونال.
قۇرىلىمداس – پروپورتسيونال.
قۇلاش – ۇزىندىق ولشەمى.
ساتى – تابليتسا.
سالماق كىندىگى – كۇشتىڭ نارسەگە تيەتىن نۇكتەسى.
سوراپ – پورشەن.
سىنىپ – كلاسس.
سيەز – سەزد.
سۇيەم – ۇزىندىق ولشەمى.
تەكشە مەتر – كۋب مەتر.
تەگەرمەش – قاراما-قارسى جاقتارىنا جۇك  ىلىنگەن ديسك.
تەل جىلدامدىق – قورىتقى جىلدامدىق.
تەل كۇش – قورىتقى كۇش.
تەتىك – ارگۋمەنت.
تەڭگىل – دۇرىس كوپبۇرىش.
تىكشە – تىك ءتورتبۇرىش.
تىك باعىت – ۆەرتيكال.
توستىك سىزىق – ەكۆاتور سىزىعى.
ءتۇيىن – تەورەما.
ءپىشىن – فيگۋرا.
پىشىندەمە – گەومەتريا.
ۇشكىل – ءۇشبۇرىش.
شاقىرىم – كيلومەتر.
شارشى – كۆادرات.
شارشى مەتر – كۆادرات مەتر.

اقىلبەك شاياحمەت

Abai.kz