شاپشال اۋدانىنىڭ (شاپشال – الماتى وبلىسىنىڭ قارادالاسىمەن جاپسارلانا ىرگەلەس جاتقان اۋدان) شىعىس وڭتۇستىگى، قازىرگى قاينۇق اۋىلىنان شىعىس سولتۇستىككە قاراي جۇرگەندە بەس شاقىرىم جەردە، ەرتە زاماننان قالعان ءبىر قالانىڭ قيراندىسى جاتىر. بۇل قالانى جەرلىك حالىق «التىندىق» دەپ تە، «حۋنتايجىنىڭ قۇم باسقان قالاسى» دەپ تە اتايدى.

قيراندى قالانىڭ كولەمى مەن جەر تۇزىلىسىنەن قاراعاندا، قالا سىرتى كەزىندە بيىك تە بەرىك قورعانمەن قورشالعان، قاقپاسى وڭتۇستىك ءۇيسىن تاۋى جاققا اشىلىپ، قالانىڭ ىشكى قۇرلىستارى شىعىستان باتىسقا قاراي نار كوشەلەر الىنىپ سالىنعان. تامنان، كىرپىشتەن جاسالعان تۇرعىن ۇيلەر ءجيى دە رەتتى ورنالاسقان. كوشەلەردىڭ كەڭدىگى 13 مەتر شاماسىندا، كوشەنىڭ ەكى جاقتاۋىنا توعان قازىلعان، بۇل سول زاماندا جول جاعالاي ءتۇرلى كوشەت وتىرعىزىلعانىن 400-دە، 500 ءتۇتىن وتىراقتانعان بۇل قالانىڭ ەداۋىر كوركەيگەن مادەنيەتتى ورىن بولعاندىعىن دالەلدەيدى.

تالاي تاريح، تالاي سىرلى دۇنيەنى باۋىرىنا باسىپ تىپ-تىنىش جاتقان بۇل قالا تۋرالى شاپشال حالقىنىڭ اراسىندا نە ءبىر عاجاپ اڭىزدار ايتىلار ەدى. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى، ءارى مەنىڭ قولىما قالام الدىرىپ شىندىق پەن اڭىز تۋرالى وي تولعاۋىما سەبەپ بولعانى: «بۇل قالا جوڭعار حانى حۋتايجىنىڭ قالاسى ەكەنىن، ىستەمەگەن جاماندىعى جوق زۇلىم حانعا پەندەنىڭ كۇشى جەتپەگەندىكتەن، ءتاڭىر جازالاپ قالانى ءبىر تۇندە قۇم باسىپ قالىپتى، قالاداعى بار تىرشىلىك وپات بولىپ، سونىمەن حاندىق تا جويىلىپتى» دەيتىن اڭىز بولىپ وتىر.

وتكەن جىلى (2005 جىلى) قيراندى قالانىڭ شىعىس ىرگەسىندە وتىرعان سەگىزسۇمىن اۋلىندا ءبىر تويدا بولدىم. تۇنگى قوناعاسىندا ءبىر تالاي اقساقالدار باس قوسىپ شۇيىركەلەستىك، بىراق، اڭگىمە ءورىسى اۋىلدىڭ ۇساق-تۇيەكتەرىن توڭىرەكتەي بەرگەن سوڭ، مەن ويىمدا جۇمباق بولىپ جۇرگەن قيراندى قالا تۋرالى سىر تارتقىم كەلىپ:

– سىزدەر التىندىققا ءبىر تابان جاقىن وتىرسىزدار، ءار دايىم كورىپ جۇرسىزدەر. اتا-بابالارىڭىزدان جالعاسىپ كەلە جاتقان اڭىزداردى مەنەن جاقسى بىلەسىزدەر، سىزدەرشە بولعاندا وسى قالانى قۇم باسقان با، الدە باسقاداي سەبەپتەرمەن قيراعان با؟ – دەپ سۇرادىم.

وتىرعاندار العاش «بۇل نە قىلعان سۇراق، التىندىقتى قۇم باسقانىن بىلە تۇرىپ بىزدەن جانە نەسىن سۇرايدى» دەگەندەي اڭتارىلىپ وتىرىپ قالدى. زايىرى مەن جاۋابى بەلگىلى نارسەنى سۇراپ تۇرعان مىجعاۋ سەكىلدى اسەر قالدىرعان كورىنەمىن. دەسەدە، تالقىعا قاتناسقاندار دا از بولمادى، وتىرعاندار بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءسوز الىپ، جوعارداعى ەل ايتىپ جۇرگەن شيىرعا اينالعان اڭىزدان وزگە ماندىتىپ ەشنارسە ايتا المايدى. سونان ءبىر تالاي وراعىتۋلاردان كەيىن ءسوز كەزەگىن ءوزىم الىپ:

– مەنىڭ قاراۋىمشا، بۇل قالانى قۇم باسقان ەمەس، سۋ باسقان سەكىلدى. مەندە بۇرىن سىزدەر ايتقان وسى اڭىزدى مالدانىپ ءجۇرۋشى ەدىم. بىلتىر (2004 جىلى) قيراندى قالاعا بارىپ كوردىم. «قۇم باستى» دەگەن كوزقاراستان ءبىرجولاتا وزگەرىپ، «سۋ باسقان» دەگەن كوزقاراسقا كەلدىم، – دەدىم.

مەنىڭ بۇل جورامالىم وتىرعانداردى ءتىپتى تولقىتتى. مەن اۋەلى ولاردىڭ ومىرلىك سەنىمىن وزگەرتىپ جىبەرگەندەي-اق قىزاراقتاۋشىلار دا شىقتى. ءبىر قاريا ماعان توتە قاراپ تۇرىپ: «سۋ باستى» دەگەندى سەن ويىڭنان شىعارىپ ايتىپ وتىرسىڭ با؟ الدە ماتەريالدان كوردىڭ بە؟ وسى كۇندە اقشا تاۋىپ، اتاعىن شىعارعىسى كەلگەن جازعىشتار جوقتى جونىپ قيسىنداستىرۋعا شەبەر بولىپ بارادى» دەپ قارسى داۋ دا كوتەردى. مەن ىڭعايسىزدانىپ قالدىم.

– ەشقانداي ماتەريالدان كورمەدىم. بۇل تەك ءوز جورامالىم عانا، سۋ باسقاندىعىن قالانىڭ ورنى مەن قازىرگى كۇيى ءوزى ايتىپ وتىرعاندىقتان وسى قورتىندىعا كەلدىم، – دەپ داۋدى ازەر دوعاردىم. مىنە وسى كۇننەن باستاپ قيراندى قالا تۋرالى ماقالا جازۋ جاتسام-تۇرسام ويىمنان ەش كەتپەي قويدى. ول ءۇشىن الدىمەن ەل ىشىندە بايىرعى قالا جانە ونىڭ جاي-جاپسارى تۋرالى اڭىزدارعا قۇلاق ءتۇردىم. اڭىز بەن شىندىق اراسىنان ومىرگە جاناسىمدى جاۋاپ ىزدەۋگە قارماندىم. ەندەشە اڭىزدار نە ايتادى؟ سونى كورەلىك.

                                            ءى. اڭىزدار ايتادى

ەل اڭىزى بويىنشا، بۇل قالا تەگىندە موڭعول حانى باتۋر حۋنتايجىنىڭ ورتالىق قالاسى ەكەن. قالانىڭ ورنى قازىر تاقىر بولعانمەن، ەرتەدە اسىل تۇڭكەلى جەر بولعان دەسەدى. قالانىڭ كەمەر جاق استى قالىڭ قامىستى، شوپتەسىن ءارى بۇتا-بۇرگەنى بىتىك توعايلى جەر بولىپ، توعاي اراسىنا جابايى اڭ-قۇس جىرتىلىپ ايرىلادى ەكەن. قاۋلاپ وسكەن ءشيدىڭ اراسىنان تۇيە كورىنبەستەي قۇيقالى بولىپتى. سوندىقتان مال باعۋعا اسا قولايلى بولعانىمەن، ەگىنشىلىككە جايسىز ورىن بولعان ۇقسايدى. سوندىقتان قىستا مالدى وسى وڭىردە باعىپ، جاز، كۇز، كوكتەمدە يەن جاتقان ءۇيسىن تاۋىنىڭ بوكتەرىن، تاۋلى وڭىرلەرىن پايدالانادى ەكەن. حۋنتايجىنىڭ مالى اسا كوپ بولىپتى. ءتورت تۇلىك مالىن تابىن-تابىنعا ءبولىپ، ءار تۇلىكتىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي قولايلى جەردى تاڭداپ باعادى ەكەن. مىسالى، سيىردى ۇكىرشىگە (جەر اتى), ەشكىنى جاماتى (جەر اتى) مەن ەشكىلىك تاۋىنا، جىلقىنى اڭگىرتى جايلاۋىنا، قويدى قوناقاي مەن قۇجىرتاي توڭىرەگىنە باقتىرىپتى. وسى كۇندەگى ۇكىرشى ءاسىلى موڭعول تىلىندە «ۋكىرشى»دەگەن ءسوز بولىپ سيىرشى دەگەن ماعىنا بەرەدى. «جامان» موڭعول تىلىندە ەشكى دەگەن ماعىنا بەرەدى. ايتۋلارعا قاراعاندا حۋنتايجى سيىردى باقتىرىپ، ءسۇتىن ساۋادى ەكەن-داعى ونى ناۋامەن اعىزىپ كەلىپ، قالا حالقىن سۇتپەن قامداعان ەكەن.

حۋنتايجىنىڭ تۇيەسىن وسى وڭىرگە ءدىن تاراتۋعا كەلگەن ارابتىق شاھي ماشىرەپ دەگەن اۋليە باعادى ەكەن. اۋليە دالادا تۇيە باعىپ ءجۇرىپ شولدەسە نەمەسە ناماز ۋاقىتى بولىپ دارەت الۋىنا سۋ قاجەت بولعاندا اسا تاياعىمەن قاي جەردى تۇرتسە، سول جەردەن باستاۋ پايدا بولادى ەكەن. قازىرگى قاينۇق، اقبۇلاق، سەگىزسۇمىن اتىرابىنداعى باستاۋلار سۋ كوزىنىڭ جۇرناقتارى دەسەدى.

شاھي ماشىرەپ جوقشىلىقتان جاز كۇندەرى جالاڭ اياق جۇرەدى ەكەن. جارىلعان تابانىنا مالدىڭ مايىن قىزدىرىپ باسىپ ەمدەپ الادى دەيدى. شاھي ماشىرەپتە ءبىر كەرەمەتتىڭ بارىن بايقاعان حاننىڭ قىزى وعان عاشىق بولىپتى. مۇنى حان سەزسەدە ىشتەي قۇپتاپ ۇندەمەيدى ەكەن. بىراق، اۋليە ونىڭ ءدىنى باسقا بولعاندىقتان شىرعاسىنا تۇسپەي بويىن اۋلاققا سالىپتى. كۇندەردىڭ بىرىندە جارىلعان تابانىنا ماي قىزدىرىپ باسىپ وتىرعان اۋليەنىڭ قارسى الدىنا حانشا كەلىپ جۇرەسىنەن وتىرا كەتىپتى. حانشانىڭ ابيىرى اشىلىپ قالسا كەرەك. نەدەرىن بىلمەگەن اۋليە: «مەنىڭ تابانىم جالاڭ اياق جۇرگەندىكتەن جارىلدى. ال سەنىڭ مىنا جەرىڭ نە كورىپ جارىلىپ جۇر؟» – دەپ، ىستىكتەگى مايدى باسىپ قالعان ەكەن. قىز تۇلان تۇتىپ جونەپ بەرىپتى. مىنە سودان قىز جۇكتى بولىپ ۇل بالا تۋىپتى. كەيىن ول ەرجەتىپ حان بولىپتى. وزىنە قاراستى نەشە مىڭ موڭعولدى يسلام دىنىنە كىرگىزگەن تۇعلىق تەمىر حان سول ەكەن. ونىڭ يسلام دىنىنە كىرۋى شاھي ماشىرەپپەن جوعارعىداي قاتىسى بارلىعىنان ەكەن. قازىرگى ءسۇيدىڭ، كۇرەدەگى تۇعلىق تەمىر حان مازارىندا جاتقان اۋليە ارابتىق پەن موڭعول ءناسىلىنىڭ قوسپاسىنان تۋعان تۇلەك ەكەن.

حۋنتايجى حان بولىپ تۇرعاندا ىلەنىڭ ءۇش جەرىنەن بۋتحانا سالدىرعان. ءبىرى قازىرگى قۇلجا قالاسىنىڭ قارادوڭ وڭىرىندە، بۋتحانا قاقپاسىنىڭ ەكى جاقتاۋىنا قۇلجانىڭ باس ءمۇسىنىن تاستان قاتىرىپتى. سودان بۇل قالانىڭ اتى قۇلجا اتالىپتى. ەكىنشى، قازىرگى، قۇلجا - قورعاس تاسجولىنىڭ بويىنداعى شايلاڭزىدا ەكەن. ونىڭ قاقپاسىنىڭ ەكى بوساعاسىنا قوس ارىستاننىڭ ءمۇسىنىن قاتىرىپتى، ونى «لاما سۇن» دەپ اتاپتى، مەن 1964 جىلى سوتسياليستىك ءتالىم-تاربيە قىزىمەتىمەن شايلاڭزىعا بارعان كەزىمدە سول قوس ارىستان ءمۇسىنىن كورگەن ەدىم. ال ءۇشىنشى بۋتحانا قازىرگى قيراندى قالانىڭ وزىندە ەكەن.

حۋنتايجى حالقىنىڭ ازىق-تۇلىگى مەن اسكەري ات-كولىگىنىڭ ازىعى ءۇشىن ديقانشىلىقپەن شۇعىلدانۋدى جوسپارلاپ، ەڭبەككۇشتى قاشقار، اقسۋدان الدىرىپتى. ولارعا ءۇيسىن تاۋىنان ەڭىستەپ اعاتىن سالما-سالما وزەندەردىڭ تومەنگى ەتەگىنەن جازىققا سۋ شىعاراتىن توعاندار قازدىرىپ، تىڭ جەرلەردى يگەرىپ، بيداي قاتارلى داقىلداردى ەكتىرىپتى. قازىرگى تارانشى دەپ جۇرگەن ۇيعۇرلاردىڭ تەگى سولار. ويتكەنى، «تارانششى» دەگەن موڭعول تىلىدە ەگىنشى ء(بيدايشى) دەگەن ءسوز ەكەن.

حۋنتايجى قانداي قىسىم تۇسكەنى بەلگىسىز، ول بىردە قازىناسىنداعى بار التىن، كۇمىس، جامبى-جاھۇتتارىن ءجۇز تۇيەگە ارتىپ جالعىزتاي وزەنىنىڭ ورگى جاعىندا تاۋ اراسىنا قۇپيا كومدىرىپتى. جۇمىسى بىتكەن سوڭ ءجۇز تۇيەنى ايداپ بارعان ءجۇز قۇلدى تۇگەل ءولتىرىپ تاستاپتى. تەك اسپازدىق ىستەپ بارعان ءبىر ۇيعۇر عانا قاشىپ قۇتىلىپتى. ول كومىلگەن قازىنانىڭ ورنىنان جاڭىلىپ قالماۋ ءۇشىن جالعىزتاي وزەنىنىڭ تومەنگى اعارى قازىرگى نۇراقىن بۇلاقتىڭ اياق جاعىنان ءبىر تۇيە تاس جاساپ، تۇيەنىڭ باسىن باتىسقا، قۇيرىعىن شىعىسقا قاراتىپ قويىپتى. كەيىنگى جىلدارى قيراتىلعان تۇيە تاس سول ەكەن.

حۋنتايجى العاش شاپشالعا قونىس تەۋىپ، كۇشەيىپ العانشا اينالاسىنداعى ەلمەن تاتۋ-ءتاتتى وتكەندەي بولعانىمەن كەمەلىنە كەلگەن سوڭ، وزگەلەردى توناپ-تالاۋ مەن قىرعىنشىلىقپەن شۇعىلدانىپتى. وتىرىقتى ەلدىڭ قىرعانىن قىرىپ، تىرىلەرىن باتىسقا ىعىستىرىپ تاستاپتى. وسىنداي شەكتەن اسقان جاۋىزدىعى، حالىقتىڭ قارعىس-نالاسى ۇرعان ونىڭ قالاسىن ءبىر-اق تۇندە قۇم باسىپ، حالقى دا، ءوزى دە وپات بولىپتى. وسى تابيعي اپاتتا ءبىر كەمپىر مەن شال عانا ءتىرى قالىپتى. ايتۋعا قاراعاندا ءتۇن جارمىندا ويانىپ دالاعا شىققان شال، قۇم جاۋىپ جاتقانىن كورىپ ۇيىنە كىرىپ كەمپىرىن وياتادى ەكەن دە، ءۇيدىڭ بۇرىشىنا ءبىر سىرىقتى تىكتەپ وعان جالعىز سيىرىن بايلاپ، شال سيىردى جەتەلەپ، كەمپىر سيىردىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ سىرىقتى اينالا بەرىپتى دەيدى. تاڭ اعارعاندا قالا تۇتاس قۇم استىندا قالىپتى دا، ءتىرى قالعان شال-كەمپىر ىلەنىڭ ارعى جاعىنداعى لاماسۇنعا (جەر اتى) ءوتىپ كەتىپتى. سودان قايتىپ بۇل جەردى ەشكىم مەكەندەمەپتى.

قورىتىپ ايتقاندا، حۋنتايجى جانە ونىڭ قۇم باسقان قالاسى تۋرالى سان تاراۋ اڭىز ساقتالعان. بۇل اڭىزداردىڭ ءبىر ءبولىمى كەيبىر تاريحي دەرەكتەردى ايعاقتاسا، كوپ ساندىلارى حالىقتىڭ تۇرلىشە سەنىم-نانىمى مەن جورامال كوزقاراستارىنا بايلانىستى تۋىلعان دەۋگە بولادى.

II. قيراندى قالا نە ايتادى؟

قۇم باسقان قالا تۋرالى جوعارعىداعى اڭىزدار ءار ءداۋىردىڭ ادامدارى جاعىنان وڭدەلىپ، تۇرلىشە جاماۋ-جاسقاۋلاردى باستان كەشىرىپ بىزگە جەتكەنىمەن، ءبىر عانا نارسە وزگەرمەي جەتكەن. ياعني، قالانى قۇم باسىپ قالعان دەگەن كوزقاراس مۇلدە جالپى بەتتىك مويىندالعان ورتاق كوزقاراس ەكەنى انىق. ايتۋشىلاردان قۇم التىندىقتى عانا باسىپ ونىمەن كورشىلەس جەرلەرگە نەگە  جاۋماعان؟ ال، كەزىندە ءبىر قالانى بىراق باسىپ قالعان قۇمنان قازىر ءبىر ءتۇيىرى جوق، ول قايدا كەتكەن؟ دەپ سۇراساڭ، الدىڭعى سۇراققا: «ول قۇدايدىڭ كۇدىرەتىمەن» دەپ جاۋاپ بەرسە، سوڭعى سۇراققا: «ۇزاق زاماندار بوراننىڭ ۇشىرۋىنان، سەلدىڭ شايۋىنان، ونان قالسا ادامداردىڭ التىن شايقاۋىنان» جوق بولعان دەپ وپ-وڭاي جاۋاپ بەرەدى. بىردە سەنگىڭىز كەلەدى. ويتكەنى تابيعات اسا قۇدىرەتتى ءارى ءتىلسىم قۇبىلىس قوي، دۇنيەنىڭ ءبىر جەرىنە تاس جاۋىپتى، ءبىر جەرىنە بالىق جاۋىپتى دەگەندەردى ەمىس-ەمىس ەستىپ ءجۇرمىز. ايتۋلارعا قارعاندا مۇنداي قۇبىلىس اسا كۇشتى قۇيىن اسەرىنەن پايدا بولاتىن كورىنەدى بۇل ءبىر، ەكىنشى ءبىرى، قالا جۇرتى كوپ رەت قازىلعان التىن، كۇمىس، مادەني بۇيىم ىزدەۋشىلەر قالانىڭ قورىس-قوپاسىن شىعارعان. قازۋشىلار ءاربىر قيراندى ءۇي ىشىنەن از بولعاندا ەكى دە، ءۇش ادامنىڭ، كوپ بولعاندا ون ادامنىڭ سۇيەگىن ءبۇتىن كۇيىندە كەزدەستىرگەن. كەي جەرلەردەن ەلۋ دە ءجۇز قويدىڭ سۇيەگى شىققان. مىنە وسىعان قاراپ حالىق بۇل قالانى قۇم باسىپ قالعان دەگەنگە مۇلدە سەنگەن.

بەرتىندەگى جىلداردىڭ وزىندە قاينۇق، اقبۇلاق قىستاقتارىنىڭ تۇرعىندارى بۇل جەردەن كوپتەگەن ەرتە زامان مەتال بۇيىمدارىن، فارفور ىدىستاردىڭ، قىش ىدىستاردىڭ سىنىقتارىن، تەڭگە-مونشاقتاردى، مىستان، جەزدەن قۇيىلعان تۇيمەلەردى، جەبەنىڭ ۇشىن ت.ب-لاردى تاۋىپ العان. قازىردىڭ وزىندە قىش ىدىستاردىڭ سىنىقتارى، كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەر، مالدىڭ، ادامنىڭ سۇيەكتەرى ول جەر، بۇل جەردە شاشىلىپ جاتىر. دەمەك بۇل ورىننىڭ ەرتەدە نەداۋىر گۇلدەنگەن قالا بولعاندىعىنا تالاس جۇرمەيدى.

III. قيراندى قالانىڭ التىندىق اتالۋى

قيراندى قالا جۇرتىن قازىرگى حالىق «التىندىق» دەپ اتايدى. مۇنىڭ بۇلاي اتالۋى تەگىن ەمەس، ءبىر اڭىزداردا قالانىڭ قاقپاسى التىننان جاسالعان دەلىنسە، قالا قورعاننىڭ قاراۋىل مۇناراسى ۇشىنا التىننان جاسالعان بەلگى ورناتىلعان دەلىنەدى، كەيىنگى جىلدارى ياعني 1933 جىلىعى 12 ءساۋىر ساياسي وزگەرىستەن كەيىن شىڭ شىساي شىڭجاڭنىڭ بيلىگىن قولىنا الىپ، العاش ءوزى ماركسيزيمدى قابىلداپ، كوممۋنيزمدى كوكسەگەن ادام بولىپ كورىندى. پارتيا ورتالىق كوميتەتىنەن شىڭجاڭعا كەلىپ قىزىمەت ىستەيتىن كادرلار جىبەرۋىن تالاپ ەتتى. 1938 جىلدىڭ العاشقى ماۋسىمىندا چين تيانچۋ، ماۋ زىمين قاتارلى ادامداردى شىڭجاڭعا جىبەردى. الايدا، بۇل كەزدە شىڭجاڭنىڭ ساياسي جاعدايى اسا قيىن بولىپ، حالىق كەدەيلەسكەن، ەكونوميكا تۇرالاپ، كوپ تاراتىلعان قاعاز اقشا مەيىلىنشە قۇنسىزدانعان بولاتىن. وسى كەزدە قاعاز اقشانىڭ قۇنسىزدانۋىن تەجەۋ، شىنجاڭ ەكونوميكاسىن جانداندىرۋ ءۇشىن التىن قورىن مولايتۋ قاجەت بولعان. سونىمەن ۇكىمەت التاي كوكتوعاي كەن رايونىن نەگىز ەتىپ، بۇكىل شىڭجاڭدا التىن قازۋ، التىن شايقاۋ ناۋقانىن ورىستەتكەن. 1941 جىلى ىلەدەگى جەرلىك ۇكىمەت التىندىقتى قازۋ جانە التىن شايقاۋ جۇمىسىن جۇرگىزگەن. بۇل مۇلدە قۇپيا ىستەلگەن، جەرلىك ادامداردان قارا جۇمىسشى قابىلداعانىمەن ولاردىڭ قولىنا ەش نارسە ىلىكپەگەن. بۇل كەز مەنىڭ 16 جاس كەزىم ەدى. ەسىمدە قالۋىنشا، مۇكىسپايۇلى سەيدىن دەگەن باۋجاڭ ء(مانساپ اتى) ءبىزدىڭ اۋىلدان بوگەنباي، ماقپىر، ءابىلدا دەگەن ءۇش جىگىتتى ەرتىپ بارىپ ءۇش اي مولشەرىندە التىن شايقاۋ جۇمىسىنا جالداندى. ولار قايتىپ كەلگەن سوڭ، اۋىل ادامدارىنان بىرنەشەۋى ءابىلدانىڭ ۇيىنە جينالىپ، اماندىق سۇراپ نە ولجا اكەلگەنىن سۇراعاندا، ءابىلدا: «ولجا كوپ قوي، بىراق، ول ءبىزدىڭ قولىمىزعا تيگەن جوق، ءبىز تەك قاز دەگەن جەرىن قازامىز، توپىراق تاسيمىز، التىن شايقايتىن ناۋاعا قۇم تاستايمىز، قاسىمىزدا قارۋلانعان ءتورت-بەس اسكەر باقىلاپ تۇرادى. اۋەلى ناۋانىڭ ىشىنە قاراۋىمىزعا جول قويمايدى. وزدەرىنە قاجەتتىلەرىن الىپ بولعان سوڭ، ءبىز قالعانىن تەرەمىز. سونداعى ولجامىز وسى» دەپ، وتىرعان ايەلدەرمەن بالالارعا تانا مونشاق قاتارلى نارسەلەرمەن قوسا بىزگە قويدىڭ، ارقاردىڭ، ەلىكتىڭ اسىقتارىن ۇلەستىرىپ بەرگەندەرى ءالى ەسىمدە. سوندا تانا مونشاقتاردى اۋىل ايەلدەرى الۋعا جۇرەكسىنەدى، ويتكەنى ولاردىڭ قاراۋىنشا بۇل ورىننان العان نارسە قىرسىق اكەلەدى. يەسى تۇسىنە كىرىپ، مەنىڭ نارسەلەرىمدى نەگە الاسىڭ، ورنىنا اپارىپ قوي، – دەپ مازالايدى دەيتىن داقپىرت ءسوز بار بولاتىن، ولار سودان قورقۋشى ەدى. سوندا ءابىلدا: «سەندەر قورىقساڭدار، بارلىعىن مەرۋەت الادى، تۇسىنە كىرىپ قۋالاپ جاتسا، العان مەن، مەرۋەتتى نە قاقىڭ بار دەپ قۋىپ سالامىن»، – دەپ بارلىق ادامدى كۇلدىرگەنى باردى. مىنە، وسىعان بايلانىستى جەرلىك ەل بۇنى «التىندىق» اتاپ كەتتى. دەمەك، بۇل جەردەن كەزىندە مول التىن، كۇمىس تابىلعانى اقيقات. وسى ارادا ايتا كەتەرلىك ءبىر ءجايىت، بەلگىلى ۇيعۇر زەرتتەۋشىسى امەت ميرا ءوزىنىڭ «قاينۇق تازكىرەسى» دەگەن كىتابىندا، «التىندىق»1936 جىلى قازىلعان دەپ جاڭساق ايتادى. ءارى امەت ميرا التىندىقتى ەرتەدەگى قاينۇق اۋىلىنىڭ كونە جۇرتى، بۇل قالا 1200 جىلدىڭ اقىرعى مەزگىلىندە شىڭعىسحان جانە ونىڭ الەۋەتتەرى جۇرگىزگەن قاندى سوعىستا ويران بولعان دەپ جازدى. بۇل كوزقاراستىڭ دا قيسىنى ازداۋ، ويتكەنى، «التىندىق» سالىنعان جانە حۋنتايجى داۋىرلەگەن مەزگىلىندە ۇيعۇرلار وڭتۇسىتك شىنجاڭنان جاڭادان كوشىرىلىپ اكەلىنگەن. ءارى حۋنتايجىنىڭ ەگىنىن ەگىپ، ساۋداسىن ىستەپ، ءۇي جاساپ، قالا سالىپ موڭعولداردىڭ ءامىر-پارمەنى بويىنشا جۇمىس ىستەگەن حالىق بولاتىن. ءارى التىندىقتاعى بۋتحانانىڭ سالىنۋى بۇل قالانىڭ ۇيعۇرلاردىكى ەمەس، موڭعولداردىكى ەكەنىن دالەلدەيدى.

IV. اڭىزدار تۋرالى ايتار ءسوز

ءسوز بولىپ وتىرعان «التىندىق» جانە حۋنتايجى تۋرالى ايتىلىپ جۇرگەن اڭىزداردىڭ بارلىعىنا جاۋاپ ىزدەۋ شامالى، ويتكەنى اڭىزداردىڭ شىندىعىنان گورى جورامال تۇستارىنىڭ كوپ ەكەندىگىن وقىرمان ءوزى سەزىنە الادى. مەن بۇل ارادا تەك ەكى ماسەلە تۋرالى عانا توقتالا كەتپەكپىن.

ءبىرى، تۇعىلىق تەمىر حان مەن شاھي ماشىرەپتىڭ قاتىسى بار ما، جوق پا؟ دەگەن ماسەلە، ول ءۇشىن تاريحي فاكتىلەرگە جۇگىنەيىك.

شىڭعىسحاننىڭ 2-ءشى ۇلى شاعاتاي كەزىندە ىلەنى ورتالىق ەتىپ، باتىستا سىر بويىنا دەيىن، وڭتۇستىكتە قاشقار، حوتانعا دەيىن، شىعىستا قۇمىلعا، سولتۇستىكتە التاي، تارباعاتايعا دەيىن بيلەدى. ەرەنقابىرعا تاۋىنىڭ وڭتۇستىك بوكتەرىندەگى المالىق قالاسىن ورتالىق ەتىپ، حاندىقتىڭ ساياسي، ەكونوميكا، مادەنيەت ىستەرىن ايتارلىقتاي دامىتتى، شىعىس پەن باتىستىڭ بايلانىسىن كۇشەيتۋ، كەرۋەن جولىنىڭ ىركىلىكسىز بولۋىن كوزدە ۇستاي وتىرىپ، ەجەلگى جىبەك جولىنىڭ ءبىر تارماعى ىلە - ءۇرىمجى تاسجولىنىڭ سايرام بويىنداعى تالقى اسۋى جولىن جاساتتى. بۇل شاعاتاي حاندىعىنىڭ تاريحتاعى ىستەگەن كوپ يگى ىستەرىنىن ءبىرى ەدى. ءوز ۇلەسىنە تيگەن باي ولكەدە تىڭنان تىرلىك جاساپ، سوڭعىلارعا ايتا قالسىن جاقسى ات قالدىردى. شاعاتاي 1240 جىلى قايتىس بولىپ، سۇيەگى المالىققا جەرلەندى. وسىدان سوڭ ونىڭ اۋلەتتەرىنەن 25 ادام 109 جىل ىشىندە وسى ولكەگە ۇستەمدىك جۇرگىزدى. شاعاتاي اۋلەتىنىڭ سوڭعى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ەمىل قوجا حان بولىپ تۇرعان مەزگىلدە مەڭدى اتتى كانيزەك ەسەنبۇعادان جۇكتى بولادى، ەسەنبۇعا اڭعا شىعىپ كەتكەندە ونىڭ ۇلكەن ايەلى ساتىلمىش قىزعانشاقتىق ىستەپ مەڭدىنى شەرعۇل دەگەنگە قوسادى دا: «بۇل ولكەدەن الىس كەتىڭدەر» دەپ قۇىپ سالادى، بىراق مەڭدىنىڭ حاننان جۇكتى بولعاندىعىن ەلدىڭ ءبارى بىلەتىن ەدى، كوپ كەشىكپەي ەسەنبۇعا ءولدى. ەندى شاعاتاي اۋلەتىنەن حانعا لايىق ەشكىم شىقپاي ءار تايپا ءوز الدىنا بۇرھان سايلاپ، حاندىق ىدىراي باستادى. وسى كەزدە دۋلات تايپاسىنان شىققان بولاتشى دەگەن ءامىرشى حاندىقتىڭ قۇلاپ، تاحتىڭ يەسىز قالۋىنان الاڭداپ، ەسەنبۇعادان جۇكتى بولىپ كەتكەن كانيزەك مەڭدىنى تابۋعا، ودان تۋعان ۇلدى حاندىق تاققا قويۋعا بەكىنەدى. ءسويتىپ، ول تاستەمىر دەگەنگە 300 قوي اقى بەرىپ، مەڭدىنى تاۋىپ، ودان تۋعان ۇلدى الىپ كەلۋگە بۇيىردى. تاستەمىر ەل ارالاپ سۇراۋ سالا ءجۇرىپ، مەڭدى مەن شەرعۇلدى وڭتۇستىك شىنجاڭنىڭ ءبىر ايماعىنان تابادى. مەڭدى ەسەنبۇعادان تۋعان ۇل بارىن، اتى تۇعلىۇق تەمىر ەكەنىن ايتادى. شەرعۇل بولاتشىنىڭ تاپسىرماسىن ايتىپ، تۇعلىق تەمىردى كوشەدە ويناپ جۇگەن جەرىنەن تاۋىپ الدى دا بولاتشىعا اكەلىپ بەرەدى. بولاتشى تۇعلىق تەمىردى تاربيەسىنە الىپ، ونى 1346 جىلى 18 جاسىندا موڭعولدىڭ زاڭى بويىنشا حان سايلايدى. بىراق تۇعلىق تەمىر وتە جاس بولعاندىقتان حاندىقتىڭ نەگىزگى تىزگىنى بولاتشىنىڭ قولىندا بولدى. 24 جاسقا شىققان جىلى، ياعني، 1352 جىلى قول استىنداعى 160 مىڭ اسكەرىمەن يسلام دىنىنە كىردى. 34 جاسىندا ولەدى. سۇيەگى المالىققا جەرلەنەدى. دەمەك ابىلعازى باھادۋردىڭ وسى شەجىرەلىك دەرەگى بويىنشا العاندا ەل اڭىز ەتىپ ايتاتىن شاھي ماشىرەپ پەن تۇعلىق تەمىر اراسىندا ەشقانداي بايلانىستىڭ جوق ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى.

ەكىنشى، حۇنتايجى كىم؟ ول «التىندىقتا» قۇم باسىپ ولگەن بە؟

چيڭ پاتشالىعىنىڭ العاشقى جىلدارىندا جوڭعار تايپاسى باتۋر حۇنتايجىنىڭ شۋراش، ويرات، حوشىت، تورعاۋىت، قويىت رۋلارىنىڭ باسىن قوسىپ 1635 جىلى شۋراشتاردىڭ بيلەۋشىسى قاراقول تايجىنىڭ ۇلى باتۋر حۋنتايجى حاندىعىن قۇرىپ، ەرتىس وزەنىنىڭ باس اعارىن، ىلە وزەنىنىڭ بۇكىل القابىنا ءوز بيلىگىن جۇرگىزدى. بۇل كەزدە شاعاتاي اۋلەتىنىڭ ورتالىعى المالىقتا بولىپ، ءتۇرلى سەبەپتەر سالدارىنان حاندىقتىڭ شاڭىراعى شايقالىپ، ىرگەسى سولقىلداپ تۇرعان شاعى ەدى. وسىنى پايدالانعان حۋنتايجى المالىقتى تاستاپ، ىلە وزەنىنىڭ كۇنگەي بەتىندەگى التىندىقتا حاندىق ىرگەسىن قالاعان بولاتىن. ول ءوز بيلىگىن بەكەمدەپ العانشا كورشىلەس ەلدەرمەن دوستىق قاتناستا بولدى. اسكەري دايىندىعىن كۇشەيتىپ، بولاشاق سوعىس ءۇشىن ازىرلىك جاسادى. مەتال قورىتىپ اسكەري قارۋ ءوندىردى. ياركەن، اقسۋ، قاشقار، تۇرپان قاتارلى ورىنداردان ۇيعۇرلاردى كوشىرىپ اكەلىپ، كوپ ساندىسىن ەگىنشىلىككە پايدالاندى. ولاردى «تارانشى» دەپ اتادى جانە ءبىر بولىمدەرىن كەرۋەن ۇيىمداستىرىپ ساۋدى ساتتىقپەن شۇعىلداندىردى. ولار وڭتۇستىك شىنجاڭنان، ىشكى ولكەلەردەن، ەۋروپا ەلدەرىنەن ماتا، شاي، فارفور ىدىستار، كىلەم، جىبەك كەزدەمەلەر جانە باسقا زاتتىق بۇيىمداردى اينالىمعا سالدى. بۇلاردى «بازار گان» دەپ اتادى. جانە ءبىر بولىمدەرىن تەرى مانەرلەۋ، اعاششىلىق، تامشىلىق، زەرگەرلىك ت.ب دا جۇمىستارعا سالدى. ءسويتىپ ىشكى-سىرتقى دايىندىعىن ابدەن پىسىرىپ العان حۋنتايجى ۇلى ءجۇز جەرىندەگى قاسىم حانعا قاراستى ەلگە تۇتقيىل شابۋىل جاساپ، بەيبىت جاساپ جاتقان ەلدىڭ بەرەكەتىن كەتىرىپ، توز-توزىن شىعاردى. حانزادا جاڭگىردى تىرىدەي قولعا ءتۇسىرىپ، قىرعىننان امان قالعان ەلدى باتىسقا قاراي ىعىستىرىپ تاستادى. جويقىن اسكەري كۇشپەن ىلگەرلەگەن حۋنتايجى جەتىسۋدى باسىپ، نارىنقول مەن بايىنقول، قاستەك پەن قاسكەلەڭدەگى جەڭىسىنە مارسيىپ ىلگەرلەي سوعىسىپ، ەڭ سوڭىندا قازاق اسكەرىمەن شۋ وزەنىنىڭ بويىندا بولعان سوعىستا شاپىراشىتى قاراساي باتىرمەن جەكپە-جەككە شىعىپ سونىڭ قولىنان قازا بولدى. دەمەك، بۇل ءسوزدى ايتۋداعى ماقساتىمىز ەل اڭىز قىلعانداي حۇنتايجى استە قۇم باسقان قالادا وپات بولىپ، حاندىعى دا سونىمەن بىرگە جويىلعان جوق.

تاقىرىپتان الشاق بولسا دا ۇيعۇرلاردىڭ ىلەگە كەلۋى تۋرالى قىسقاشا ايتا كەتەلىك، ويتكەنى ءبىز جوعارىدا حۋنتايجى زامانىندا وڭتۇستىك شىنجاڭنان قىرۋار ادام ىلەگە اكەلىندى دەگەن بولاتىنبىز، بۇل ءبىرىنشى رەت ىلەگە ۇيعۇرلاردىڭ كەلۋى ەدى، ياعني 1755 جىلى بولاتىن. وسى كەزدە ىلەدەگى چيڭ ۇكىمەتىنىڭ ساناعىنا تۇسكەن ۇيعۇرلاردىڭ سانى 4400 ءتۇتىن 16 مىڭ جان ەدى. ال ەكىنشى رەت ادام اكەلۋ 1760 جىلدىڭ اقپان ايىندا باستالىپ، 1768 جىلى اياقتاعان. سەگىز جىل ىشىندە 6386 سەميا كوشىرىلىپ اكەلىنىپ، بۇلاردان 600 ءتۇتىنى قاينۇققا، 500 ءتۇتىن قوناقايعا ورنالاستىرىلىپ، قالعاندارىن قاس، بوربوسىن، جىرعالاڭ، تاس وستەڭ، اروستەڭ قاتارلى جەرلەرگە جۇزدىك بويىنشا بىتىراي ورنالاستىرعان. جوعارداعى سەنىمدى ماتەريالدارعا نەگىزدەلگەنلە ىلەگە ۇيعۇرلاردىڭ اسىرەسە شاپشالعا كەلۋ ءمان-جايى وسىلاي، ولار شاپشالدىڭ شىعىسى تالدىدان باستاپ، باتىسى قوناقايعا دەيىنگى تاۋلى وڭىرلەردە سۋارمالى ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانعان. ءۇيسىن تاۋىنان قۇلديلاپ قۇلاپ اعاتىن ون ءبىر وزەننەن ۇلكەندى-كىشىلى 30 توعان قازىپ ەگىنشىلىكتى دامىتقان. سول توعانداردىڭ كوپ ساندىسى ىستەتىلۋدەن قالعانىمەن ءىشىنارالارى ءالى دە ىستەتىلەدى.

ءتۇيىن ءسوز:

«التىندىقتى» سۋ باسقان با، الدە قۇم باسقان با؟

وتتىڭ ورگە، سۋدىڭ تومەن تارتاتىنى جاراتىلىس زاڭى. قازىرگى قالا قيراندىسىنىڭ جوعارعى جاعى ءۇيسىن تاۋىنان ەڭىستەپ اعاتىن ورتەڭ، شەجىن، جالعىزتاي وزەندەرىمەن تۇتاسادى. ەگەر وسى تاۋعا قاتتى نوسەر جاۋسا، جوعارداعى وزەندەردەن اققان سەل سۋىنىڭ، قاسىقتاي قاعىتپاسى جوق جازىقتى بويلاپ كەلىپ، قازىرگى قيراندى قالانى باسىپ قالاتىنى مەنمۇندالاپ تۇر. 1998 جىلى تامىزدا شەجىن سايىنىڭ ءبىر سىلەمى-توگىلدى دەگەن وزەكشەدەن كۇندىز سەل ءجۇرىپ، اپساتتە 8 ادام، 600 تۇياق مال اپاتقا ۇشىرىدى. ايتۋلارعا قاراعاندا، جاۋىن تەك جيرما مينۋتقانا  جاۋعان. ەگەر ءدال وسىنداي نوسەرلى جاۋىن بۇدان دا ۇزاق جاۋسا نەمەسە جوعارى تاۋداعى وزەندەردى شارپىسا، وندا شىعىن بۇدان دا اۋىر، زارداپ بۇدان دا كۇشتى بولارى انىق ەدى.

مەنىڭشە كەزىندە قالانى وسى تاۋلارعا جاۋعان كۇشتى نوسەردەن قالىپتاسقان سەل سۋى ويرانداعان، ءارى اپات ءتۇن ىشىندە حالىق شىرت ۇيقىدا جاتقاندا بولعان. ويتكەنى قالا قاقپاسى ءۇيسىن تاۋى جاققا قاراي اشىلاتىندىقتان قاقپادان كىرگەن تەلەگەي-تەڭىز سۋ اينالاسى بەرىك تە بيىك قورعانمەن قورشالعان قالادا تابيعي كول پايدا قىلعان. ۇيقىدا جاتقان ادام مەن مال تۇتاس تۇنشىعىپ ولگەن. قازىر قالانىڭ شىعىس جاق ىرگەسىندە سۋدىڭ ورۋىنان قالىپتاسقان ۇلكەن اڭعار بار، بۇل اڭعار سول كەزدەگى سەل سۋىنىڭ اسەرىنەن قالىپتاسقان بولۋى ابدەن مۇمكىن. مەنىڭ بۇل تۇجىرىمىم تەك جورامال عانا، قالانىڭ كۇيرەۋى تۋرالى گەوگروف عالىمدار مەن ارحولەكتار تاعى دا ىشكەرلەي زەرتتەۋ جۇرگىزۋى قاجەت دەپ بىلەمىن.

قۇدايبەرگەن سايدۋاقاسۇلى باقى بيتەگى

اۆتوردىڭ «مەن تانىعان شىندىق» كىتابىنان دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz