تۇركى تىلدەرى اراسىندا سوزدەردىڭ ۇقساستىعى مەن ورتاق تۇبىرلەردى ەسكەرە وتىرىپ، «قازاق» اتاۋىن تۇرىك تىلىندەگى ۇلگىدە كورسەتۋگە بولادى. تۇرىك تىلىندە بۇل سوزدەر فونەتيكالىق جاعىنان ۇقساس، بىراق كەيبىر دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرمەن جازىلادى.

تۇرىك تىلىندە:

1. “Kaz” – قاز (قۇستىڭ اتى، بىراق ەركىندىك پەن قوزعالىس ماعىناسىن دا بەرەدى).

2. “Ak” – اق (تازا، ادال، جارىق دەگەن ماعىنالاردا قولدانىلادى).

ەندى وسى تۇبىرلەردى تۇرىك تىلىندەگى جازىلۋ ۇلگىسىمەن قازاقشا ۇعىمدارعا بەيىمدەپ جازساق:

قازاقشا ۇلگىسى:

1. “قاز” – ەركىندىك، قالىقتاپ ۇشۋ، كوشىپ-قونۋ.

2. “اق” – تازالىق، ادالدىق، رۋحاني جارىق. وسى ەكى تۇبىردەن قۇرىلعان «قازاق» اتاۋى تۇرىك تىلىندەگى «Kaz» (قاز) جانە «Ak» (اق) سوزدەرىنە ۇقساس بولىپ شىعادى. ەكى تىلدە دە بۇل سوزدەر ەركىندىك، تازالىق جانە كوشپەلى ءومىر ءسۇرۋ داستۇرلەرىن سيپاتتاۋدا ورتاق ماعىنانى بىلدىرەدى. سونىمەن، تۇرىكشە جازىلۋىن قوسا وتىرىپ، قازاق اتاۋىن بىلاي كورسەتۋگە بولادى:

Kaz-Ak: ەركىن قالىقتاۋشى، تازا حالىق.

بۇل اتاۋ ەرتە زامانداردان بەرى كەلە جاتقان رۋحاني جانە مادەني ۇعىمداردى بايلانىستىرا وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني جانە تابيعي تازالىعىن، ەركىندىگىن سيپاتتايدى. “ازاق” ءسوزىنىڭ ءتۇبىرىن وتە ەرتەدەن باستاپ تالدايتىن بولساق، ونىڭ ماعىناسى مەن شىعۋ تەگىنە قاتىستى ءتۇرلى تەوريالاردى ەسكەرە وتىرىپ، بىرنەشە ءتۇبىر ەلەمەنتتەردى تالقىلاۋعا بولادى.

1. “قاز” ءتۇبىرى: “قاز” ءسوزى ەركىندىك پەن قوزعالىستى بىلدىرەدى. قازاقتار ەرتە زامانداردا كوشپەلى ءومىر سۇرگەندىكتەن، قازدىڭ ەركىن قالىقتاۋى، قوزعالىسى سيمۆولدىق مانگە يە. بۇل سوزدىكتە «قاز» – كوشۋ، قونىس اۋدارۋ، ەركىندىك ۇعىمدارىمەن بايلانىستىرىلعان بولۋى مۇمكىن. ەجەلگى تۇركىلەردە دە «قاز» ءسوزى كوك اسپاندا ەركىن ۇشاتىن قۇستاردى نەمەسە ەركىندىكتى بىلدىرەتىن مەتافورا رەتىندە قولدانىلۋى ىقتيمال.

2. “قا” دىبىستىق ەلەمەنتى: تۇركى تىلدەرىندە “قا” دىبىستىق ەلەمەنتى كۇش، قاھار، بيلىك ماعىناسىن بەرەتىن تۇبىرلەرگە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. بۇل دىبىستىق ءتۇبىر قازاق حالقىنىڭ ەركىن جانە كۇشتى حالىق ەكەنىن سيپاتتايدى.

3. “اق” ءتۇبىرى: “اق” ءسوزى تۇركى تىلدەرىندە «تازا»، «ادال»، «جارقىن» دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى. بۇل سوزدىكتە «اق» قازاقتاردىڭ رۋحاني تازالىعى، ادالدىعى مەن ەركىندىككە دەگەن قۇشتارلىعىن كورسەتۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، اق ءتۇس قازاقتار ءۇشىن كيەلى، قاسيەتتى سيمۆول رەتىندە قابىلدانادى (مىسالى، اق كيىز، اق ءۇي).

قورىتىندى ءتۇبىر ءسوز: ەگەر ءتۇبىر ءسوزدى جيناقتاساق، «قاز» – ەركىندىك پەن قوزعالىس، «اق» – تازالىق پەن ادالدىقتى بىلدىرەتىن ءتۇبىر سوزدەر. «قازاق» اتاۋىنىڭ ءتۇبىرى ەجەلگى تۇركى تىلدەرىندەگى ماعىنالارمەن بايلانىسا وتىرىپ، ەركىن، تاۋەلسىز، تازا، ءوز جولىن تاڭداعان حالىقتى سيپاتتايدى.

قازاق اتاۋىنىڭ ءتۇبىرى:

1. “قاز” – ەركىندىك، قوزعالىس، كوشۋ;

2. “اق” – تازالىق، ادالدىق، رۋحاني كۇش.

بۇل تۇبىرلەر قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن رۋحاني تازالىعىن، ولاردىڭ كوشپەلى ءومىرىن سيپاتتايتىن ماڭىزدى بەلگىلەر رەتىندە قالىپتاسقان.

قازاق» اتاۋىنىڭ شىعۋى تۇتقيىلدان 15عاسىردا پايدا بولعان ەمەس، بىرنەشە تاريحي جانە ەتنوگرافيالىق پروتسەستەردىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاسقان دەپ تۇسىنۋگە بولادى. بۇل اتاۋ بەلگىلى ءبىر ۋاقىت كەزەڭى مەن ءتۇرلى تاريحي وقيعالاردىڭ جيىنتىعىنا نەگىزدەلگەن.

قازاق اتاۋى تۋرالى اڭىز

«ساقتاردىڭ ءبىر اڭشى بالاسى قۇسبەگى بولعان، ونى قاز اق دەپ اتاعان» دەگەن اڭىز قازاقتىڭ بايىرعى دۇنيەتانىمىمەن تىعىز بايلانىستى. بۇل اڭىز ساق داۋىرىندەگى حالىقتاردىڭ تابيعاتپەن ەرەكشە ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرگەنىن جانە ولاردىڭ جانۋارلار مەن قۇستاردى قاسيەتتى ساناپ، ولارعا قۇرمەت كورسەتكەنىن كورسەتەدى.

اڭىزدىڭ مازمۇنى

ەجەلگى ساق زامانىندا ءبىر جاس بالا اڭشىلىقپەن اينالىسىپ، قۇستارمەن ەرەكشە ءتىل تابىسا بىلگەن. بالا قۇستاردىڭ ءتىلىن ءتۇسىنىپ، ولاردى ۇيرەتىپ، باپتاۋمەن اينالىسقان. ونىڭ ەڭ سۇيىكتى جانە قاسيەتتى قۇسى – قاز بولعان. قازدىڭ اق ءتۇستى بولۋى ونىڭ تازالىق پەن ادالدىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە قۇرمەتتەلگەنىن كورسەتەدى. بالا ءوزىنىڭ وسى قۇسبەگىلىك ونەرىنىڭ ارقاسىندا ەل اراسىندا ەرەكشە اتاققا يە بولادى.

حالىق ونى «قاز اق» دەپ اتاپ كەتكەن، سەبەبى ول قازداردى ەرەكشە باپتاپ، ولارعا ادال ءارى ەركىندىك سيمۆولى رەتىندە قارايتىن بولعان. قازدىڭ اق ءتۇستى بولۋى بۇل كەيىپكەردىڭ رۋحاني تازالىعىن، تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇرۋىن بەينەلەيدى.

ماعىنالىق تالداۋ

1. قاز – ساقتار مەن كەيىنگى كوشپەلى حالىقتاردىڭ ومىرىندە ماڭىزدى ءرول اتقارعان قۇس. ول ەركىندىك پەن اسپاننىڭ سيمۆولى سانالعان. اڭىزداعى قاز اق ءتۇستى بولعانى ءۇشىن ەرەكشە قۇرمەتكە يە بولعان.

2. اق – تازالىقتىڭ، ادالدىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە قابىلدانادى. بۇل بالانىڭ تەك قۇسبەگى عانا ەمەس، ءوزىنىڭ رۋحاني تازالىعىمەن دە ەرەكشەلەنگەنىن كورسەتەدى.

ميفولوگيالىق جانە مادەني بايلانىس

بۇل اڭىز قازاق حالقىنىڭ قۇسبەگىلىك ءداستۇرىنىڭ ەجەلگى تامىرلارىن كورسەتەدى. قۇسبەگىلىك ونەرى كوشپەلى حالىقتار ءۇشىن تەك اڭشىلىق ەمەس، سونىمەن قاتار رۋحاني جانە مادەني مۇرانىڭ ءبىر بولىگى بولعان. وسى اڭىز ارقىلى ساق داۋىرىنەن باستاپ قازاق جەرىندە ەركىندىك پەن تازالىققا، تابيعاتپەن بايلانىسقا ەرەكشە ءمان بەرىلگەنى كورىنەدى.

سونىمەن، «قاز اق» اڭىزى قازاق حالقىنىڭ تاريحي دۇنيەتانىمىندا قازدىڭ جانە اق ءتۇسىنىڭ ماڭىزىن ايقىندايتىن بىردەن-ءبىر ۇلگى رەتىندە ساقتالىپ كەلگەن.

«قازاق» اتاۋىنىڭ ەتيمولوگياسى

كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر «قازاق» سوزىنە ءتۇرلى تۇسىنىكتەمە بەرەدى. سولاردىڭ بىرنەشەۋىن قاراستىرايىق:

1. «قاس-ساق» تەورياسى: كەيبىر زەرتتەۋلەر بويىنشا، «قازاق» ءسوزى «قاس» (ناعىز) جانە «ساق» (ەجەلگى ساقتار) دەگەن ەكى ءسوزدىڭ بىرىگۋىنەن شىققان بولۋى مۇمكىن. بۇل تەورياعا سايكەس، «قاس-ساق» – «ناعىز ساقتار» دەگەندى بىلدىرەدى، ياعني ساقتاردىڭ ۇرپاقتارى دەگەن ماعىنادا.

2. «قاز» جانە «اق» سوزدەرى: باسقا ءبىر تەوريا بويىنشا، «قازاق» اتاۋى «قاز» (قۇستاردىڭ ەركىن ءارى ەرىكتى ءومىر ءسۇرۋى) جانە «اق» (تازا، ادال) سوزدەرىنەن شىققان دەگەن تۇسىنىك بار. مۇندا قازاقتار ەركىن، تاۋەلسىز، ءوز جولىن تاڭداعان حالىق رەتىندە سيپاتتالادى.

3. «قازاق» – ەركىن ادام: بۇل كەڭ تارالعان نۇسقالاردىڭ ءبىرى. مۇندا «قازاق» ءسوزى ەركىن، ازات ادامدى بىلدىرەدى دەگەن تۇسىنىك بار. ورتاعاسىرلىق جازبالاردا «قازاق» ءسوزى جەكە باسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان، ەركىن ءومىر سۇرەتىن ادامداردى سيپاتتاۋ ءۇشىن قولدانىلعان. مىسالى، حاننان نەمەسە بيلەۋشىدەن ءبولىنىپ، دەربەس ءومىر سۇرەتىن ادامداردى «قازاق» دەپ اتاعان. بۇل اتاۋ كەيىنىرەك ۇلتتىڭ ەتنونيمى رەتىندە ورنىقتى.

تاريحي ىلىك

قازاق اتاۋىنىڭ پايدا بولۋىمەن بايلانىستى نەگىزگى تاريحي ىلىك – 15 عاسىرداعى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى. بۇل كەزەڭدە جانىبەك پەن كەرەي باستاعان توپ ءوز بوستاندىعىن جاريالاپ، جاڭا حاندىق قۇرۋعا بەت العان. ولاردىڭ وسى قادامى «قازاق» ءسوزىنىڭ ساياسي جانە ەتنيكالىق ماڭىزىن قالىپتاستىردى. وسىلايشا، «قازاق» اتاۋى ەركىندىك پەن تاۋەلسىزدىك يدەياسىنان تۋىنداپ، تاريحي پروتسەستەر مەن حالىقتىڭ دەربەستىگىن ايقىنداعان سيمۆولعا اينالدى.

قازاق اتاۋىنىڭ زەرتەلۋى

قازاق» دەگەن اتاۋدىڭ شىعۋ تەگى مەن تاريحي كونتەكستى تەرەڭ ءارى كۇردەلى. بۇل اتاۋ 15-16 عاسىرلاردا قالىپتاسا باستادى. تاريحي دەرەكتەر مەن زەرتتەۋلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قازاق اتاۋىنىڭ پايدا بولۋىن تومەندەگى ۋاقىت تىزبەگىمەن سيپاتتاۋعا بولادى:

1. 13 عاسىر: مونگول يمپەرياسىنىڭ داۋىرىندە، قازاق جەرىندە ءتۇرلى تايپالار مەن حالىقتار ءومىر سۇرگەن. بۇل كەزەڭدە «قازاق» اتاۋىنىڭ نەگىزى بولاتىن «قاساق» (ەركىن ادام، بوستاندىق سۇيگىش) ءسوزى قولدانىلا باستادى.

2. 15 عاسىر: قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى كەزىندە، وزدەرىنىڭ دەربەس مەملەكەت قۇرىپ، باسقا حالىقتاردان ەرەكشەلەنۋ قاجەتتىلىگى تۋدى. 1465-1466 جىلدارى جانىبەك پەن كەرەي حاننىڭ جەتەكشىلىگىمەن قازاقتار جاڭا حاندىقتىڭ نەگىزىن قالادى. وسى كەزەڭدە حالىق وزدەرىن «قازاق» دەپ اتاي باستاعان.

3. 16 عاسىر: قازاق حاندىعىنىڭ نىعايۋىمەن، قازاق تەرمينى كەڭىنەن قولدانىلا باستادى. بۇل كەزەڭدە قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ ادەت-عۇرىپتارى مەن مادەنيەتى، تىلدەرى مەن سالت-داستۇرلەرى ايقىندالا ءتۇستى.

4. 17-18 عاسىرلار: قازاق حالقىنىڭ شەكارالارى مەن ەتنيكالىق يدەنتيفيكاتسياسى نىعايىپ، قازاق تەرمينى حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلدى. قازاق حاندىعىنىڭ اۋماقتىق كەڭەيۋى، قازاقتاردىڭ ەتنيكالىق تۇتاستىعىن نىعايتتى.

5. 19 عاسىر: قازاق اتاۋى رەسەي يمپەرياسىنىڭ كارتالارىندا، قۇجاتتارىندا جانە زەرتتەۋلەرىندە پايدالانىلدى. قازاقتاردىڭ مادەنيەتى مەن تاريحى تۋرالى زەرتتەۋلەر كوبەيىپ، قازاق حالقىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى انىقتالدى.

6. 20 عاسىر: كەڭەس داۋىرىندە قازاق تەرمينى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تانىلىپ، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق يدەنتيفيكاتسياسى كۇشەيدى. 1989 جىلى قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن الدى. وسىلايشا، «قازاق» اتاۋىنىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋى قازاق حالقىنىڭ تاريحىمەن، مادەنيەتىمەن، جانە وزدەرىن يدەنتيفيكاتسيالاۋىمەن تىعىز بايلانىستى.

توقەتەرى قازاق حالقى الميساقتان تارتىپ، ۇلى دالادا، ۇلى تاۋدا، ۇلى اسپان استىندا ەركىن ءوسىپ، بەيبىت تىرشىلىك كەشكەن كوشپەندى ۇلى تايپا، ۇلى ۇلت، ۇلى حالىق، “ۇلى قازاق” دەپ قابىلداپ، “ۇلى قازاق” يدياسىمەن ماڭگىلىك ءومىر ءسۇرۋمىز كەرەك. بۇل ءار قازاقتىڭ انىقتاماسى بولىپ تابىلادى.

بولات بوپايۇلى

Abai.kz