ءومىردىڭ ءمانى - دامۋ
(بۇگىن حالىقارالىق فيلوسوفيا كۇنى. «جاساندى ينتەللەكتىمەن» فيلوسوفيالىق ديالوگ).
بۇگىن الەم «فيلوسوفيا كۇنىن» اتاپ ءوتىپ جاتىر. ارينە، ءاربىر ەل ءوزىنىڭ دانالىعىن، فيلوسوفيالىق ويلاۋ پوتەنتسيالىن جەتكىلىكتى سانايدى. سول قاتاردان قازاق حالقى دا تابىلادى. بىراق، قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ ۇلتتىق دامۋىمىز ءوزىنىڭ ۇلتتىق دانالىق ارناسىنان اۋىتقىپ، ۇلتتىق تابيعاتىمىزعا جات يديومالارمەن شاتاسىپ بارادى. مىسالى، كۇنى كەشە ءدىن باسقارماسى «قازاقتىڭ «قالىڭ مال» دەگەنى ارابتىڭ ءبىر تۇندىك نەكەگە لايىقتالعان «ماھر» دەگەنمەن بىردەي» دەگەن «ءپاتۋا» شىعارىپتى دەپ جاتىر... مىنە، ءبىزدىڭ ۇلتتىق دانالىعىمىز ءبىر جاعىنان وسىنداي كۇيگە ءتۇسىپ بارادى...
ال، الەم قازىر «گلوبالدى فيلوسوفيا» ماسەلەلەرى تۋرالى ويلانا باستادى... وندا، بارلىق حالىقتاردىڭ مادەنيەتى مەن دانالىعى ساقتالا وتىرىپ، ادامزاتتىڭ «ورتاق دانالىققا» كەلۋ جولدارى قانداي دەگەن گلوبالدى سۇراقتار كوتەرىلۋدە. وسى باعىتتاعى زەرتتەۋلەردە، الەم نازارى قازاق حالقىنىڭ قىسقا‑نۇسقا، افوريستىك ۇلگىدەگى دانالىق باستاۋىنا قىزىعا باستادى. ءبىز، ءوزىمىزدى ءوزىمىز تۇسىنبەي جۇرگەندە، وزگەلەر ءبىزدىڭ دانالىق باستاۋىمىزدى ەتالون رەتىندە «جاساندى ينتەللەكت» ميىنا قۇيىپ ۇلگەرىپتى. تومەندە سول تۋرالى ءسوز بولادى...
جاساندى ينتەللەكت جانە ءبىز
جاقىندا ينتەرنەت جەلىسىن اقتارىپ وتىرىپ، مىنا ءبىر جايتقا تاپ بولدىم: وندا ومىرماندىك فيلوسوفيالىق سۇراقتارعا جاساندى ينتەللەكت جاۋاپ بەرىپتى. سوسىن، قىزىعۋشىلىقپەن ونىڭ جاۋاپتارىنا نازار اۋداردىم. اۋەلى، «جاۋاپتاردىڭ سيپاتى قانداي؟» دەگەن سۇراق تۇردى. جاۋاپتارمەن تانىسا كەلە، ونىڭ سيپاتى زاماناۋي ءارى دەموكراتيالىق سيپاتتا ەكەنىن انىقتادىم... بۇدان شىعار قورىتىندى – قازىرگى الەمدە ەندى عانا قارقىن الا باستاعان «جاساندى ينتەللەكت» باستاۋىندا عىلىم جانە وركەنيەتتتى دەموكراتيالىق قوعامداردىڭ «كوشىرمەسى» نەگىزگە الىنادى دەگەن تۇجىرىم.
الەمدە ديكتاتورلىق، اۆتوريتارلىق باي مەملەكەتتەر بار. بىراق ادامزاتىڭ اقىل‑ويى ويلاپ تاپقان «جاساندى ينتەللەكت» مىرزانىڭ جاۋابىنان ءبىز «بۇگىنگى زاماندا ادامزاتتىڭ عىلىمى مەن ءبىلىمىن، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن العا سۇيرەۋشى لوكوموتيۆى بولىپ – ادام قۇقى مەن ءسوز بوستاندىعىنع سەنىم بوستاندىعىن باستى ورىنعا شىعاراتىن ەركىن، دەموكراتيالىق قوعامدار بولىپ تابىلاتىنى» بەلگىلى بولدى.
تىپتەن، مۇنداعى جاساندى ينتەللەكتىڭ ءوزى دە دەموكراتيالىق قوعامداردا ومىرگە كەلگەن «تۋىندى» ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ەندەشە، بۇگىندە ەركىن فيلوسوفيالىق وي مەن ونىڭ پراكتيكادا جۇزەگە اسۋى، ياعني، عىلىم مەن ءبىلىم دامۋى «اشىق سانا» فورماتىندا عانا مۇمكىن دەسەك بولادى. ال، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسى ەجەلدەن، ءداستۇرلى تۇردە «اشىق سانا» فورماسى بولىپ تابىلادى. ول ەشبىر دىنمەن شىرمالىپ دوگمالانباعان سانا. مىنە، وسى نەگىزدە فيلوسوفيا دا، عىلىم دا، ءبىلىم دە ءورىسىن كەڭەيتە الادى.
جاساندى ينتەللەكتپەن ديالوگ ء(بىرىنشى ديالوگ) :
- ءومىردىڭ ءمانى نەدە؟ — دامۋ.
ءيا، قىسقا عانا جاۋاپ. ادامدار ادەتتە بۇل سۇراققا كۇردەلى جاۋاپ بەرەدى، مىسالى، ءومىردىڭ ءمانى – ادامنىڭ ءوز ماقساتىنا جەتۋى، ءوز قابىلەتىنە ساي ماماندىق تابۋى، جاقسى وتباسى قۇرىپ، ۇرپاعىن ءوسىرۋى جانە ت.ت.، ت.ب.
ال، جاساندى ينتەللەكت «ءومىردىڭ ءمانى – دامۋ» دەپ ءبىر عانا سوزبەن قايىرادى. نەگە؟ سەبەبى، ادامدار ءومىردى كەزەڭ كەزەڭگە ءبولىپ، ونىڭ ءار ساتىسىنا ساي ارەكەتتەردى انىقتاپ، سودان كەيىن، ونىڭ ارقايسىسىنا ساي «ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەلەرىن» ءتۇزىپ وتىرسا عانا – ءومىر مانىنە انىقتاما بەرە الادى. ال، جاساندى ينتەللەكتىگە ول ماڭىزدى ەمەس. ول «دامۋ بار ما، جوق پا؟» دەگەن جالعىز سۇراقتى قويادى. ءسويتىپ، ادام ءۇشىن وتە كۇردەلى فيلوسوفيالىق كونسترۋكتسيانى تەك ءبىر عانا «دامۋ» ءسوزىنىڭ اياسىنا سيدىرىپ جىبەرەدى.
شىنىندا دا، جاساندى ينتەللەكت ادام قولىنان شىققان دۇنيە. سوندىقتان، ونىڭ ءبىر بۋىنى كەلەسى جاڭا بۋىنمەن جالعاسادى. جاڭا بۋىندا بەلگىلى ءبىر قوسالقى بولشەكتەر پايدا بولۋى، نە، بۇرىنعىنىڭ جاڭارۋى مۇمكىن. مىنە، جاساندى ينتەللەكت ءۇشىن ول «دامۋ» بولىپ شىعادى.
جاساندى ينتەللەكت ءومىر ءۇشىن كۇرەسپەيدى. سوندىقتان ول ءومىر ءمانىن وزىنە جاساعان جاڭا قوندىرعىنىڭ بولۋىمەن عانا تۇسىندىرەدى – «ءومىردىڭ ءمانى – دامۋ»؟ بولدى، ماسەلە وسىمەن تۇيىقتالدى. ياعني، ول ءۇشىن «ونىڭ ءبىر «بۇيرەگىن» اۋىستىرۋ – دامۋ»! (ارينە، وندا بۇيرەك جوق قوي)
سوندىقتان، فيلوسوف رەتىندە مەن ونىمەن كەلىسپەيمىن دەپ شەشتىم... ارينە، «دامۋ – ۇنەمى العا قوزعالۋ، جەتىلۋ، وزگەرۋ» دەگەن جالپى ماعىنانى بىلدىرەدى. الايدا، ادامزات «دامۋ» ءسوزىنىڭ استارىندا قانداي ارەكەتتەر، قانداي ماقساتتار جاتقانىن ءبىلۋى ءتيىس. ماسەلەن، ءوزىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعام مەن مەملەكەتتە «دامۋ» قالاي جۇزەگە اسادى، ونى كىم جۇزەگە اسىرادى، ول قانداي ناتيجە بەرەدى؟ مىنە، ءاربىر ادام وسى سۇراققا جاۋاپ تاپپايىنشا – «دامۋ» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن اشا المايدى. سودان بارىپ قاتەلىكتەرگە ۇرىنادى – كەي جاعدايدا، «دامۋ» دەگەنى «كەرى كەتۋ» بولىپ شىعادى...
وعان مىسالدى الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. مىسالى، تەك قانا ءوز جايىن ويلاعان اۆتوريتارلى بيلىك ءوز بىلگەنىمەن قوعام دامۋىنىڭ باستى فاكتورلارىنىڭ ءبىر – اۋىل شارۋاشىلىعىن قيراتتى دەلىك... ...ناتيجەسىندە «ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ»، ونىمەن قويماي، بۇكىل مەملەكەتتى ازىق تۇلىكپەن جانە مەملەكەتتىك دەموگرافيالىق ءوسىمدى قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان تۇتاس ءبىر جۇيە (اۋىل) قيرادى. اۋىلدار قاڭىراپ، ۇيلەرى قۇلاپ، ادامدارى كۇنكورىس ىزدەپ قاڭعىرادى... ەندى، ولار ءۇشىن «ءومىردىڭ ءمانى» وسى ما ەدى؟ جوق. بۇل جەردە «العا باسۋ» بار ما؟ ارينە، جوق. ءيا، بۇل جەردە «وزگەرىس» بار، بىراق – «دامۋ» جوق، تەك رەگرەسس!
ودان وزگە، ادامدار «دامۋ» دەگەندى ءوز بەتتەرىنشە تۇسىندىرۋگە بەيىم: بىرەۋلەرىنە – وزگەرىستىڭ بولماۋى قاجەت (كونسەرۆاتيزم), بىرەۋلەرىنە – وزگەرىس قاجەت (ليبەراليزم), بىرەۋلەرىنە – توڭكەرىس قاجەت (رەۆوليۋتسيا). بىراق، وسى قۇبىلىستاردىڭ ءبارى ءبىر مەزەتتە، ءبىر جەردە جۇزەگە اسۋى ەش مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا، ادامدار «ءومىر ءمانى» مەن «ءومىر ءسۇرۋ تاجىريبەسىن» ءبىر بىرىنە بايلانىستىرىپ قويعان. ەندەشە، ادام ومىرىندە جوعارىدا اتالعان قاجەتتىلىكتەردىڭ ءبارى دە الما كەزەك كەزدەسىپ وتىرادى: العا باسۋ ءۇشىن ادام، كەيدە، ارتقا شەگىنەدى، كەيدە – راديكالدى تاۋەكەل قادامدارعا بارادى...
نە ماقساتپەن؟ ارينە، دامۋ ءۇشىن...
مىنە، مەنىڭ جاساندى ينتەللەكتىمەن جۇرگىزگەن ديالوگىم دا وسى جەردە اياقتالاتىن سياقتى. مەن، ادام رەتىندە، اقىر سوڭىندا «جاساندى دوسىمنىڭ» ايتقان قىسقا نۇسقا جاۋابىمەن كەلىسۋگە ءماجبۇر بولدىم: ول ءبىر سوزبەن «دامۋ» دەدى. ونى تالداي كەلە، مەن دە «دامۋ» ءسوزىن قولداپ شىقتىم...
سەبەبى، جوعارىدا ايتىلعان «ادامنىڭ بۇيرەگىن اۋىستىرۋ» دەگەنىمىز دە جالپى ماڭىناسىندا «دامۋ» كورىنىسى: ول – مەديتسينانىڭ دامۋى، ول ‑ ادامنىڭ دەنساۋلىعىنىڭ جاقسارىپ، ءومىر جاسىنىڭ ۇزارۋى، ول – ادامنىڭ بار پوتەنتسيالىن ىسكە قوسىپ، وزىنە دە، قوعامىنا دا پايدالى ىستەر اتقارۋ مۇمكىندىگىنىڭ دامۋى... ال، ول ‑ ادام ءومىرىنىڭ ءمانى ەمەي نەمەنە؟!
ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف
Abai.kz
