ساياسي توك-شوۋلاردا دا تالاي تۇلعالاردىڭ ىشكى ۇستانىمى مەن وتى كورىنەدى. بۇل ورايدا سونداي قىزۋ تالقىنىڭ ىزىمەن ەلىمىزدەگى جالعىز ساياسي اعارتۋشى تەحنولوگ، مادەنيەتتانۋشى ابىلايحان قالنازاروۆپەن بولعان ينتەرۆيۋدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

– ەۋروپا عالىمدارى «قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋىنا اسەر ەتەتىن ماڭىزدى فاكتوردىڭ ءبىرى – قۇقىقتىق مادەنيەت» دەيدى. وتكەندە قازاقستان ارناسىنداعى «اشىق الاڭ» تىكەلەي ەفيرىندە وسى باعىتتا سويلەپ جاتىر ەكەنسىز. جاي سويلەمەدىڭىز، وتە كونسترۋكتيۆتى سويلەدىڭىز. سوندا ايتقانىڭىزدان، ايتپاعانىڭىز كوپ كورىندى. سىزگە ءبىز جانە مۇمكىندىك بەرەيىك. قۇقىقتىق مادەنيەت دەگەنىمىز نە؟ بۇل ءوزى نەندەي «قىزعىش قۇس»؟

– اكادەميالىق تۇرعىدان كەلسەك، بۇل ناعىز «مي قايناتاتىن» اسا كۇردەلى تاقىرىپ. بۇل ۇعىم ياكي تەرمين ءسال-ءپال ابستراكتىلى بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن. بىراق بۇل سىزگە، ماعان، وعان، بارشامىزعا تىكەلەي قاتىستى ەتەنە جايت. ويتكەنى، قۇقىقتىق مادەنيەت – بۇل مەملەكەت، قوعام، زاڭدارمەن جانە ءبىر-بىرىمىزبەن ءوزارا ءىس-قيمىلىمىزدىڭ نەگىزى.

قۇقىقتىق مادەنيەت – بۇل ادام مەن قوعامنىڭ زاڭعا قاتىناسىن انىقتايتىن ءبىلىم، سەنىم، قۇندىلىقتار مەن مىنەز-قۇلىق جيىنتىعى. تاعى قايتالاپ ايتامىن، «زاڭعا قاتىناسىن انىقتايتىن» وتە نازىك جۇيە.

وعان مىنالار كىرەدى:

ءبىرىنشى، زاڭداردى ءبىلۋ. بۇل نەگىزگى دەڭگەي. ادام بالاسى قوعامدا دۇرىس ءجۇرىپ-تۇرۋى مەن ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن وزدەرىنىڭ ەڭ بازالىق قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىنە جەتىك بولۋى كەرەك.

ەكىنشى، زاڭعا قۇرمەت. جازادان قورقۋ ەمەس، زاڭ ءنورماتيۆىنىڭ قۇقىقتارىمىز بەن بوستاندىقتارىمىزدى قورعايتىنىن ۇعىنۋى.

ءۇشىنشى، زاڭ باسىمدىعىندا ارەكەت ەتۋگە دايىن بولۋ. بۇل بارشاعا ورتاق – ازاماتتارعا دا، مەملەكەتتىك ورگاندارعا دا پارىز بەن بورىش ءىس.

– ال ونىڭ تاريحى قانداي؟

– «قۇقىقتىق مادەنيەت» تەرمينىنىڭ گۋمانيتاريا سالالارىندا – فيلوسوفيا، مادەنيەتتانۋ، الەۋمەتتانۋ مەن زاڭ عىلىمدارىندا تەرەڭ تامىرى بار جانە ءبىر قىزىعى، ونىڭ شىعۋ تەگى بەلگىلى ءبىر ەسىم-سويعا تەلىنبەيدى. الايدا قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ تۇجىرىمداماسى قۇقىقتىق سانانى، حاقىلىق نورمالار مەن قۇقىقتىق جۇيەدەگى جەكە تۇلعالاردىڭ مىنەز-قۇلقىن قامتيتىن قۇبىلىس رەتىندە حح عاسىردا قارقىندى دامي باستادى.

ناقتى «قۇقىقتىق مادەنيەت» دەپ ايدارلاماسا دا، ونىمەن بايلانىستى يدەيالاردى پلاتون مەن اريستوتەل، تسيتسەرون سياقتى ەجەلگى دۇنيە فيلوسوفتارىنان تابۋعا بولادى. ولار قوعامداعى قۇقىق، ادامگەرشىلىك پەن مىنەز-قۇلىقتىڭ اراقاتىناسىن تالقىلادى. جاڭا زاماندا جان-جاك رۋسسو، يممانۋيل كانت جانە گەورگ گەگەل قوعامدىق سانانى قالىپتاستىرۋداعى قۇقىقتىڭ ءرولىن نازارعا الدى.

جاقسىلى-جاماندى كەڭەستىك قۇقىقتىق مادەنيەت مەكتەبى دە بولمادى ەمەس، بولدى. ول سوۆەتتەردە العاش رەت كەڭەستىك زاڭ عىلىمىندا كورىنىس تاپقان بولاتىن. 1960 جىلدارى سەرگەي الەكسەەۆ پەن ۆلاديمير كۋدرياۆتسەۆ سياقتى قۇقىقتانۋشىلاردىڭ جۇمىستارى وسى مادەنيەتتى ناسيحاتتاۋ مەن زەرتتەۋگە ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى. ماسەلەن، الەكسەەۆ قۇقىقتىق مادەنيەتتى قۇقىقتىق ءبىلىم، قۇقىقتىق سانا مەن قوعامنىڭ حاقى-قۇقىققا قاتىناسىنىڭ شوعىرى رەتىندە ءتۇسىندىردى.

اقش-باتىس داستۇرىندە بولسا، بۇل ۇعىم-تەرمين نەگىزىنەن لوۋرەنس فريدمان باستاعان زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىمال بولدى. 1970 جىلدارى ول قۇقىقتىق مادەنيەتتى قوعام-قاۋىمنىڭ جالپى مادەنيەتىنىڭ بولىگى رەتىندە قاراستىردى. ونىڭ قۇقىقتىق جۇيەمەن جانە كۇندەلىكتى ومىرمەن بايلانىسىن اتاپ ءوتتى. وندا دا رۋحاني مادەنيەتتىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە باسىمدىق بەردى.

وسىلايشا، «قۇقىقتىق مادەنيەت» تەرمينى باسى ءبۇتىن ءبىر ادامعا تاڭىلماستان، ءارتۇرلى فيلوسوفيالىق-سوتسيولوگيالىق تاسىلدەردىڭ اسەرىمەن قالىپتاستى. ول ۇزاق عاسىرلارعا سوزىلعان ادامزات زياتكەرلەرىنىڭ ۇجىمدىق وي ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. دەگەنمەن ونىڭ ءبىتىم-بولمىسى، كونتسەپتسياسىنا ىقپال ەتكەن نەگىزگى اتاۋلار مەن مەكتەپتەردى ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى.

– مادەنيەتتىڭ مۇنداي ەرەكشە ءتۇرى نە ءۇشىن قاجەت؟

– ءوز باسىم ونىڭ قاجەتتىلىگىن ءۇش تۇرعى – قوعامنىڭ تۇراقتىلىعى مەن سەنىم قالىپتاستىرۋ ءھام سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىلدان كورەمىن.

مۇنداعى «قوعامنىڭ تۇراقتىلىعى» دەگەندەگىمىز، زاڭدار قۇرمەتتەلىپ، بۇلجىتپاي ورىندالعان كەزدە عانا الەۋمەت احۋالى مەن جاعدايى بولجامدى بولادى.

سەنىم قالىپتاستىرۋ بولسا، قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ جوعارى دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتەدى. ال ول تۇرعىندار اراسىنداعى، سونداي-اق قوعام مەن مەملەكەت اراسىنداعى ءتيىمدى قارىم-قاتىناسقا ىقپال ەتەدى.

سىبايلاستىققا قارسىلىقتىڭ دا ءمانى بار. ياعني ونىڭ قۇندىلىقتارى ونەبويىنا وتكەن نىق ۇستانىمى بار ءبىلىمدى دە بىلىكتى ازامات قانا ءوز قۇقىقتارى ءۇشىن كۇرەسىپ، زاڭسىزدىقتارعا قارسى تۇرا الادى.

– وتكەندەگى «اشىق الاڭدا» انەبىر اتىشۋلى زاڭگەر دەپۋتات قۇقىقتىق نيگيليزمدى قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ ەگىزى دەپ ايتتى. بىراق ءسىزدىڭ ونى دەرەۋ تۇزەگەنىڭىزدى كوردىك. وسى جەرىن كەڭىرەك تۇسىندىرە الاسىز با؟

– ءيا، ول جەردەگى مەنەن باسقا سپيكەردىڭ ءبارى زاڭگەرلەر بولدى. سوندىقتان دا ولار بۇل ماسەلەگە تازا يۋريسپرۋدەنتسيا كوزىمەن قاراپ، ءبىراز «ال، شاپتىققا» جول بەردى دەپ ويلايمىن. «اساننىڭ الاباي ءيتىن ايتۋعا بارىپ، ۇسەننىڭ قوراداعى مەرينوس قويىن سانادى» دەگەندەيىن. مادەنيەتتانۋشى رەتىندە بۇعان قۇر قاراپ تۇرا المادىم. مادەنيەتتانۋ تەورياسى مەن ادىستەمەسى تۇرعىسىندا، سوزدەرىنىڭ جال ءبىتىرىپ كەتكەن جەرلەرىن ءادىل تۇزەپ وتىرسام كەرەك. ەڭ الدىمەن، بۇل مادەنيەتتانۋدىڭ نىسانى. ودان كەيىن مەنىڭ تاعى ءبىر ديپلومىم «زاڭگەر». ۇشىنشىدەن، 2023 جىلى جارىق كورگەن ساياسي تەحنولوگيا تۋرالى تۇڭعىش قازاقستاندىق كىتاپ «شىمكەنتتىڭ جۇمساق كۇشىندە» دە وڭتۇستىك ارەالىنا مونيتورنگ جاساي وتىرىپ، بۇل ماسەلەنىڭ ابدەن ىشەك-قارىنىن اقتارعانمىن. ول جازبامدا تىپتەن، وسىعان ارنالعان تۇتاس تاراۋلار بار. ءبارى كوز الدىمدا. سوندىقتان دا ءوز سپيچتەرىم بارىسىندا ءوز-وزىمە اسا سەنىمدى بولدىم. ول ءۇشىن ولار ەش رەنجي قويماس. تالايى مەنەن جاسى ۇلكەن اعالار. اربىرىنە قۇرمەتىم دە زور. ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعالار. بىراق قۇقىقتىق مادەنيەت پەن قۇقىقتىق نيگيليزم قايبىرەۋى ايتقانداي، «ەگىز سىڭارلار» ەمەس. باعدارلاما تاقىرىبى دا «قۇقىقتىق نيگيليزم جانە قوعام» بولسا دا توك-شوۋ جۇرگىزۋشىسى ەرقانات كوپجاسارۇلىنا دا ءتۇسىرىلىم الدىندا ونىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتتەن ءوربيتىنىن جانەدەن وسىنداي تۇتاس جۇيەنىڭ بار بولعانى ءبىر پروبلەماسى ەكەندىگىن ەسكەرتىپ ۇلگەردىم. ونىڭ وزىندە ول رەسپۋبليكامىزداعى قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ سىن-تەگەۋرىندەر مەن پەرسپەكتيۆالارى اياسىندا انىقتالادى.

ءمالىم بولعانداي، ەلىمىزدە كوپتەگەن باسقا سوۆەت شينەلىنەن شىققان ەلدەردەگىدەي، قۇقىقتىق مادەنيەت قالىپتاسۋ ۇدەرىسىنەن وتۋدە. كەزىندەگى مەتراپوليا، بىزدەن گورى ەۋروپالاۋ دەلىنەتىن رەسەيدىڭ ءوزى بۇل جاعىنان زار جىلاۋدا!

نەگىزگى قيىندىقتاردىڭ ىشىندە مەن ءبارىمىز ايتا بەرەتىن «قۇقىقتىق نيگيليزم»، زاڭي اعارتۋشىلىقتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى جانە وعان فورمالدى كاتىناستى اتار ەدىم. بۇدان شىعاتىنى سول، قۇقىقتىق نيگيليزم قۇقىقتىق مادەنيەت پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى عانا. بىراق قانداي پروبلەماسى دەسەڭىزشى! كەز كەلگەن قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن ەروزياعا ۇشىراتىپ بۇزىپ، قوعامدىق ساناعا جويقىن اسەر ەتەتىن جانە ەلدىڭ تۇراقتى دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن تەرىس قۇبىلىس. ياعني ازاماتتاردىڭ زاڭداردىڭ كۇشىنە سەنبەۋى وتە كۇردەلى ماسەلە.

ودان كەيىنگى اعارتۋشىلىق كوكەيجاردىسى – كوپتەگەن حالايىق-جاراندارىمىزدىڭ ءوز قۇقىقتارىن قورعاۋ بويىنشا اسا ماڭىزدى اقپاراتتان ماقۇرىمدىعىنان كورىنەدى.

فورمالدىلىقتا – كوبىنەسە زاڭ ادىلەتتىلىك قۇرالى رەتىندە ەمەس، اينالىپ وتۋگە بولاتىن «انوماليا» رەتىندە قابىلدانۋدان ءوربيدى.

– سوندا، قۇقىقتىق نيگيليزم دەگەنىمىز نە؟ كوپ ءسوز قانداي ءسوز ەكەنىن بىلەسىز، ءۇش اۋىز سوزبەن تۇيىندەپ جەتكىزسەڭىز...

– قۇقىقتىق نيگيليزم – بۇل الەۋمەتتىك-قاۋىمدىق رەتتەۋشى رەتىندە زاڭنان باس تارتۋ نەمەسە وعان سەنىمسىزدىك تانىتۋشىلىق.

اسىلىندە، «قۇقىقتىق نيگيليزم» تەرمينىنىڭ دە فيلوسوفيا مەن زاڭ عىلىمىندا «باسىنان كوپ تاماشا كۇندەر كەشكەن، تولقىمالى تامىر-تاريحى بار» جانە ونىڭ شىعۋ تەگى قۇقىقتىق جۇيەلەر مەن زاڭنىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەتىن قۇبىلىستاردى مىنەپ-سىناۋدىڭ دامۋىمەن بايلانىستى. مۇندا دا تەرميندى العاش قولدانعان ناقتى اۆتوردى اتاۋ قيىن. دەسە دە ونىڭ تۇجىرىمداماسى ءحىح عاسىرداعى فيلوسوفيالىق پىكىرتالاستار مەن حح عاسىرداعى قۇقىقتىق زەرتتەۋلەردەن باستاۋ الادى دەپ باتىل ايتا الامىن.

باتىستا وسىعان ۇقساس ۇعىمدار زاڭ داعدارىسىن زەرتتەپ زەردەلەۋ شەڭبەرىندە، مىسالى، سىني قۇقىقتىق تەوريادا – «Critical Legal Studies» ارقىلى پايدا بولدى. بىراق تاپ وسىلاي اتاۋلاپ «قۇقىقتىق نيگيليزم» تەرمينى قولدانىلمادى.

بۇگىندە اتالمىش تەرمين قۇقىقتىق ينستيتۋتتارعا سەنىمسىزدىك، قۇقىقتىق سانانىڭ تومەن دەڭگەيى جانە قۇقىقتىق نورمالاردى ەلەمەۋ نەمەسە بۇزۋعا بەيىمدىلىككە بايلانىستى ۇدەرىستەردى سيپاتتاۋ ءۇشىن كەڭىنەن قولدانىلادى. ايتپاقشى، تەرميندى العاش رەت جۇيەلى قولدانۋ مەن تانىمال ەتۋ كەڭەستىك كەزەڭگە جاتاتىن قازاقستاندىق قۇقىقتىق عىلىم اياسىندا بولدى. مۇنى دا ۇمىتپاۋ كەرەك.

– ول قالاي كورىنىس بەرەدى؟

– ول ءار ءتۇرلى فورمادا كورىنەدى. ماسەلەنكي، كەيدە ادامدار زاڭداردى ادەيى بۇزادى. ياعني ولاردى ادىلەتسىز نەمەسە قاجەتسىز دەپ سانايدى. بۇل دەگەنىڭىز «زاڭداردى ەلەمەۋ». «ءبىر» دەپ قويىڭىز.

سوسىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەڭ كەڭ تارالعان نارسە نە؟ سوت تورەلىگىنە كۇماندانۋ! شەشىمدەرى اينالاسىندا ىلعي ايعاي بولىپ جاتادى. بۇل دا سوتتار، پوليتسيا، ءبىر سوزبەن بۇكىل بيلىك ورگاندارىنا سەنىمسىزدىكتى بىلدىرەدى.

تاعى ءبىرى كورىنىسى – قۇقىقتىق پاسسيۆتىلىك. جۇرتشىلىقتىڭ بەلدەن باسىلىپ بۇزىلعان بولسا دا، ءوز حاقى-قۇقىلارىن قورعاۋدان باس تارتۋى. اسىرەسە، بۇل اۋىل-ايماقتارداعى جايىلىم جەر داۋلارىندا قاتتى بايقالىپ قالىپ جاتادى. كوپشىلىكتىڭ ەرىكتى كاپيتۋلياتسياسى. زاڭ بۇزىلىپ جاتقانىن كورىپ، بەيجاي بولۋ، بۇل تومەن قۇقىقتىق مادەنيەت. بۇدان كوپتىڭ جوعىن جوقتاپ جۇرگەن جالعىز-جارىم ەستى كىسىلەر زارداپ شەگەدى. الىسقا بارماي-اق ونداي-وندايعا بەكبولات قارجان سياقتى ازاماتتار كەيسى دالەل.

– نەگە بۇلاي بولادى؟ قۇقىقتىق نيگيليزمنىڭ سەبەپتەرى قانداي؟ نەلىكتەن ادامدار زاڭدى جوققا شىعارا باستايدى؟

– مەنىڭشە، مىناداي بىرنەشە سەبەپتەرى بار:

ءبىرىنشى كەزەكتە سىبايلاس جەمقورلىق. ءدال بۇعان ەشكىم تالاسا قويماس. ازاماتتار زاڭداردىڭ الالاي تاڭدامالى تۇردە قولدانىلاتىنىن نەمەسە بيلىك وكىلدەرىنىڭ وزدەرى بۇزعانىن كورگەندە، جالپى جۇيەگە دەگەن سەنىمىن جوعالتادى. ۇسەنوۆشىلدىك، تۇگەنشىلدىك، شۇگەنشىلدىك، مينيسترلەر، اكىمدەر، دەپۋتاتتار، ءبارى كوز الدىمىزدا! تاۋەلسىزدىكتىڭ قارالى جىلناماسى دەرلىكتەي-اق! وسى كۇندە حالىق «بالىق باسىنان ءشىريدى» دەگەندى كوپ ايتىپ ءجۇر.

الايدا الەمدىك مەلودراماعا اينالعان «بيشىكباەۆ» ىسىندە ءبىزدى قۇداي ساقتادى. ول جەڭىل جازامەن قۇتىلىپ كەتكەندە، زاڭدىق نيگيليزمنىڭ اكەسى مەن شەشەڭدى سىيلايىنى، اتاسى مەن اجەسى بولۋشى ەدى. راس، بۇل جاعدايدا زاڭنىڭ ءارىبى ۇتقانىمەن، ۇلت رەتىندە قازاق ەركەگىنىڭ بەينەسىن تۇڭعيىققا قۇلاتىپ الۋ جاعىنان ۇتىلدىق. بۇل ەندى بولەك سۇحباتتىڭ ۇلەسى.

ودان كەيىن، البەتتە، قۇقىقتىق ساۋاتسىزدىق. كوبىسى ءوز قۇقىقتارىن بىلمەي، زاڭنامانىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن تۇسىنبەيدى. جول بويىندا ەكى جۇرگىزۋشى سىيىسا الماسا، ءبىرىن-ءبىرى قۋالاپ، ءبىر جەردە توقتاپ، توبەلەسە كەتەدى. ماي توقتاتسا، تاجىكەلەسىپ جۇيكەسىنە سالماق تۇسىرمەستەن تيىن-تەبەنىن قىستىرا كەتۋگە دايىن. نەمەسە بىرەۋدى-بىرەۋ ساباپ كەتسە، ءوزى دوستارىن جيىپ، قايتارا جۇدىرىقپەن شەشپەك بولادى، وعان ارىز-شاعىم جازۋدى ار سانايدى جانە تاعىسىن تاعىلارى. تاعى باسقا...

ووو، بۇل ەندى پروبلەما – تاريحي كونتەكست. ۇزاق ۋاقىت بويى زاڭدار جالپى قوعامنىڭ ەمەس، جەكەلەگەن توپتاردىڭ مۇددەلەرىنە قىزمەت ەتكەن ەلدەردە زاڭ ينستيتۋتىنا دەگەن ءداستۇرلى سەنىمسىزدىك ساقتالادى. قوعام قايراتكەرى، حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازا «ءبىر كەم دۇنيە» كىتابىندا «زاڭ دەگەنىمىز – ورمەكشىنىڭ تورى: السىزدەر تۇتىلىپ، الدىلەر قۇتىلىپ كەتە بەرەدى» دەپ نەگە ايتتى دەيسىز؟

كوشتىڭ سوڭىندا زاڭنىڭ ءفورماليزمى ماسەلەسى. ەگەر زاڭدار قوعامنىڭ ناقتى احۋالى مەن قاجەتتىلىكتەرىن، مۇڭ-مۇقتاجى، رۋحاني-ماتەري مۇمكىندىكتەرىن ەسكەرمەسە، ولار «ءولى نورمالارعا» اينالادى. ال ازاماتتار ولاردى بايىپتى قابىلداۋدى توقتاتادى. الەمدىك پراكتيكادا بۇل تالاي كوتەرىلگەن پروبلەما. اسىرەسە، وڭتۇستىك امەريكا ەلدەرىندە بۇل جۇيەلىك سيپات العان تۇيىتكىل. ماسەلەن، قازىر دە ەل اۋزىندا قازاقستاندى «شترافستان» دەيتىن بولدى. ازىرگە ول ايىپپۇلداردىڭ قانداي دا ءبىر قيسىنى مەن نەگىزى بار. قىزىقتىڭ ءبارى سول قيسىن مەن ءجونى ءبىتىپ، شەكتەن شىققاندا باستالماق. قالىڭ بۇقارا ولاردىڭ تارماقتارى مەن باپتارىن ورىنداماۋعا كوشۋى ىقتيمال. كىمدەر ەكەنىن بىلمەيمىن، بىراق بىرەۋلەر مۇمكىن، ءبىلىپ، مۇمكىن بىلمەي قوعامدى وسىعان جەتەكتەپ اكەلە جاتقانداي اسەر بەرەدى. وليگارحتاردىڭ دۋبايداعى ۇيلەرى مەن بيزنەسىن كورمەي، قاراپايىم قاۋىمدى قاجاي بەرگەن دە اقىلدىلىق پا؟ ەل ونسىز دا «حالىقتى نەگە ۇيگە قاماپ قويمايسىڭدار، دالاعا شىقسا، شتراف، اتتاپ باسسا، ايىپپۇل» دەپ قارعانىپ وتىر. شوپىرلار تارابى «بۇلار ءبارىمىز ات-جىلقىعا، ەسەك ارباعا وتىرساق تا تىنىشتىق بەرمەيدى-اۋ!» دەپ پۇشايمان. مۇنى ويلاپ وتىرعان پارلامەنتشىلەر دە بايقالمايدى. وبرازداپ ايتساق، قىستىڭ كۇنى باستارىڭا جىلى قالپاق پەن مالاقاي، ۇستەرىڭە تون، اياقتارىڭا ەتىك كيمەڭدەر دەسە، بۇكىل حاندارىمىزدىڭ ارعى باباسى ۇلى شىڭعىس ءتىرىلىپ كەلسە دە ورىندالمايدى. بۇل دا سول سياقتى نارسە. قىزىل سىزىق قاي جەردە، سودان اسپاۋ كەرەك قوي.

– جەمقورلىق، ساۋاتسىزدىق پەن ءفورماليزمدى تۇسىندىك. تاريحي كونتەكستى دەگەندى انتەنامىز الا الماي جاتىر. تارقاتا كەتەسىز بە؟

– اڭىز-افساناعا اينالعان ءادىل دە قاھارلى حان-باتىر، بيلەر زامانالارىن ايتپاي-اق قويدىق. ول كەزدە قازاق قوعامىنىڭ بيلىك جۇيەسى ساياسي-پوتەستارلىق سيپاتتا بولدى. بۇل ەجەلگى داۋىرلەردەن ءحىح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن جالعاستى. «حاننىڭ ەكى سويلەگەنى ولگەنى» دەپ، «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» دەپ قارا قىلدى قاق جارىپ، تۋراسىن ايتاتىندار دالالىق زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتتى. قاراپايىم قويشىدان ەل كەزگەن قايىرشى، ديۋاناعا دەيىن مىڭدى ايداعان بايلار مەن ءشۇبارتوس شونجارلاردىڭ الدىندا ادىلدىكتىڭ بۇلتارتپاستىعىنا بەك سەنىمدى بولدى. مىسالى، تولە ءبيدىڭ مەككەگە قاجىلىققا كەتىپ بارا جاتقان جولاۋشىنىڭ ەسەسىن ادەپسىز دە قيانات ءىس قىلعان ءوز رۋلاستارى ۇستىنەن ءوندىرىپ تۇگەندەپ بەرۋى ناعىز كلاسسيكا! بۇل تۋرالى تاريحي مولدىرەگەن اڭگىمە دە، سالا قۇلاش جىر دا بار. قاراڭىحزشى، ايدالاداعى بىرەۋ تولە بي الدىندا ءوزىن دالەلدەپ، جونىنە كەتە بارادى. بيدە دە بۇرا تارتۋ جوق. ال تولە سياقتىلار بىرەۋ ەمەس، مىڭ، ون مىڭ، بالكي بۇرىنعىدان تىزبەلەسە ءجۇز مىڭداپ بولار. سولاردىڭ ءبىرى ادىلدىك پرينتسيپىنەن ءبىر ەلى تايىپ كەتسىنشى، دەرەۋ كۇرەسىندە قالۋشى ەدى. سەبەبى جالپاق ەلدىڭ سەنىمىنەن دەرەۋ ايىرىلاتىن. ال ەل سەنىمى دەگەن ول كەزدەرى دالالىق پوتەستارلىق بيلىكتىڭ تۇعىرى. كوشپەندى ورتاداعى ابىروي-بەدەلدىڭ نەگىزى – ادىلدىك پەن تۋرالىقتا. سوندىقتان دا شىڭعىسحاننىڭ «ۇلى جاساعى»، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «جەتى جارعى» دەپ تىزە بەرەمىز. جازىلعانىن ايتاسىز، ولار ءتىپتى ساحارانىڭ جازىلماعان زاڭدارىنىڭ ساقتالۋىنا دەيىن قاتاڭ قاداعالاعان بولاتىن. ال جوعارى قۇقىقتىق مادەنيەت دەگەنىمىز وسى – قوعامنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ ەرەجەلەردى قابىلداپ، ولاردى قاتاڭ ۇستانۋى.

سورلاعاندا بيلىك تىزگىنى قولىمىزدان كەتىپ، اقپاتشا مەن جاندارالداردىڭ، ولاردىڭ ءوز ارامىزدان شىققان ساتقىن جاندايشاپتارىنىڭ اۋزىنا قاراعان زامان، قالا بەردى بەرگى 70 جىلدىق قىزىل پارتيا ديكتاتۋراسى ءبىزدى «سوقىر، مىلقاۋ، ماقاۋ» ەتتى. سونداعى تاڭعاجايىپتاردىڭ ءبارى – ءبىر كوسەم مەن ءبىر پارتيا، پرولەتاريات بيلىگى ءۇشىن-ءمىس. وكىنىشكە قاراي سول بەرگى نەگاتيۆتى كونتەكستى باتپاعىنان تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىندا دا مالتىعىپ، شىعا الماي جاتىرمىز.

– بىزدەن دە از-كەم بايىپتاما بولسىن. «اشىق الاڭدا» ارىپتەستەرىڭىز تاراپىنان قازاقستان مەن قازاق، دالىرەگى، قازاقتىلدىلەر ءۇشىن زاڭداردىڭ قازاقشا ەمەس، الدىمەن ورىسشاسى بەكىتىلەتىنى وتكىر ماسەلە ەكەندىگى ءسوز بولدى. بۇل دا فورماليزمگە جاتپايدى ما؟ ءسىز شوۋ بارىسىندا بۇل تۋرالى ءلام دەمەدىڭىز. بۇعان نە دەيسىز؟

– ءيا، مۇنداي كوكەيكەستى ماسەلە بار. ازاتتىقتىڭ اق تاڭى اتقالى بەرى ءبىر شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان «ساقالدى دا بەيباق» ماسەلە. وتىز جىلدىق ەگەمەندىك داۋىرىندە ءۇش-اق زاڭ الدىمەن قازاق تىلىندە ازىرلەنىپتى. سوندا ءار ون جىلدا بىردەن قازاق تىلىندە زاڭ شىعىپ وتىرعان. ماسقارا ما؟ ماسقارا! ۇيات پا؟ ۇيات! بۇل ۇلكەن مينۋس. اسىرەسە، زاڭ شىعارۋ ورگاندارىنىڭ بەتىنە سالىق بولاتىن وتە ۇلكەن مينۋس. زاڭدار مەن نورماتيۆتەردى ورىس تىلىندە ازىرلەيتىندەردىڭ ۋاجدەرى بەلگىلى. سول باياعى «مامان جوق» دەگەن ءالاۋلاي. مامان ەمەس، قۇلىق پەن ىقىلاس، ساياسي ەرىك-جىگەر، مەملەكەتشىلدىك سانا جوق دەسەك، دۇرىس بولار. زاڭگەر ماماندىعىنداعى مىڭداعان جاستى نە ءۇشىن «بولاشاقپەن» وقىتتى؟ قازاق ءتىلىن بىلمەسە دە، بىلسە، بىراق جازا الماسا دا سولاردى شەكارا، مۇحيت اسىرۋعا جول بەرگەندەر كىمدەر؟ ءبىر وسى پۋنكتىڭ ءوزىن جابۋعا جاراماسا، وسى جولدا جۇمسالعان ميللياردتاعان قارجىنىڭ ارۋاعى ءبىرىنشى كىمدى ۇرۋى كەرەك؟

ورىسشا ازىرلەنگەن زاڭنىڭ البەتتە، فورمالدى تۇردە اۋدارما قازاقشا نۇسقاسى جاسالادى. بىراق كلوننىڭ اتى كلون. ول تۇپنۇسقاسىندا ورىس ءتىلىنىڭ تابيعاتى مەن زاڭدىلىقتارى، ەملە-ەرەجەسىنە نەگىزدەلگەندىكتەن، مەمتىلگە قوتارعاندا ادام ۇقپاس ابراكا-دابرا بولىپ شىعادى. قايتپەك كەرەك؟ نەگە بۇلاي؟ كىمنەن سۇرايمىز؟ قازاق ءتىلىنىڭ شەت-شەگى جوق ماسەلەلەرى سەكىلدى، مۇنىڭ دا سوڭى كورىنبەيدى. ءبىر جۋرناليست ايتقانداي، «ءبىر ەل، ەكى الەم، قالاساق تا، قالاماساق تا، بۇل – فاكت!».

ارينە، بۇل دا قازاق ءتىلدى، ءتاندى، جاندى، رۋحتى ازاماتتاردىڭ ءبىراز بولىگى ءۇشىن قۇقىقتىق نيگيليزمنىڭ ءبىر تريگگەرى بولىپ وتىر. وقىسا، تىڭداسا ۇقپايدى، تۇسىنبەيدى. سىرەسكەن بىردەڭە، كوپ ءارىپ بولىپ كورىنەدى دە، ولاردى اشىپ قارامايدى. ال زاڭدى بىلمەۋ جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتپايدى.

– نەلىكتەن قۇقىقتىق نيگيليزم قاۋىپتى؟

– قۇقىقتىق نيگيليزم تەك سكەپتيتسيزم ەمەس، بارىنەن دە بۇرىن بۇل قوعامنىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىنا قاۋىپ توندىرەدى.

مىنەكەيىڭىز، نەگىزگى ريسكتەر:

ەڭ اۋەلى زاڭدار قۇرمەتتەلمەگەن كەزدە قۇقىق بۇزۋشىلىقتار سانى ارتادى. «قىلمىستىڭ ءوسۋى» بوي كوتەرەدى. بۇگىندە بۇل جاعىنان تالعارداعى وقيعا ەل نازارىندا. سول قالاي شەشىلەدى، سوعان قاراي جەرگىلىكتى جەرلەردەگى «توقسانىنشى جىلداردى اڭسايتىن» كريمينال دا نە وسەدى، نە وشەدى.

«سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ كۇشەيۋى». ەگەر ازاماتتار «حاقىلاپ-قاقىلداپ ءجۇرىپ ءبارىبىر ەشتەڭەگە قول جەتكىزە المايسىڭ» دەپ تۇبەگەيلى وي تۇيسە، پارا الۋعا نەمەسە بەرۋگە كوز جۇما باستايدى.

«الەۋمەتتىك اپاتيا». ەڭ قيىنى دا وسى. ادامدار ادىلەتسىزدىكتىڭ ءپاسسيۆتى باقىلاۋشىلارى بولا وتىرىپ، ءوز قۇقىقتارى ءۇشىن كۇرەسۋدى ساپ تيادى. «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمە، بادىراق كوز» پوزيتسياسىنا توقتاپ، نەمقۇرايدى «توبىرعا» اينالادى. وكىنىشكە قاراي الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن باق-عى ادىلەت ىزدەگەندەردىڭ كوبىنىڭ وپا تاپپاي، باز كەشۋ كورىنىستەرى مۇنداي ىزدەنىستەر مەن بەلسەندىلىكتى قوعامعا «تەرىس رولدىك مودەل» رەتىندە تانىتتى. الگى ايتىلىپ جۇرگەن «كەشە جۇمىستا ادىلدىك ىزدەدىم. بۇگىن جۇمىس ىزدەپ ءجۇرمىن» دەگەننىڭ كەرى.

– مىنانىڭ ءبارى ءبىزدىڭ قوعامنىڭ تۇلابويىندا شيقانى شىعىپ، جارىلايىن دەپ تۇر عوي. سىزدىڭشە، بۇل قاشانعا دەيىن سوزىلادى؟

– مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاندا قۇقىقتىق نيگيليزم كەمى الداعى ون جىل، بالكي ودان كوپ، وزەكتى ماسەلە بولىپ قالا بەرەدى. ءبىز ونىڭ العىشارتتارىن تۇرمىستىق دۇردارازدىقتاردان باستاپ سوت جۇيەسىنە دەگەن سەنىمسىزدىككە دەيىنگى ارالىقتاعى ءار ءتۇرلى سالالاردان كورەمىز.

تاپ وسىنداي ساۋال قويىلعاندا قۇدايى كورشىمىز، باۋىرلاس قىرعىز ەلىنىڭ قوعام قايراتكەرى الماز قۇلماتوۆ: «ەگەر مەملەكەت ازاماتى قىلمىس جاساپ، جازادان قۇتىلۋ ءۇشىن تامىر-تانىس، بايلانىس ىزدەسە، وندا بۇل جەمقور مەملەكەت» دەگەن ەتىن: «ەگەر ول ادۆوكات ىزدەي باستاسا، وندا بۇل قۇقىقتىق مەملەكەت. قۇقىقتىق مادەنيەتى جوعارى قوعامدا ادام قۇقىقتارىنا قول جەتكىزۋ باسقالاردىڭ قۇقىقتارىن شەكتەمەۋى نەمەسە بۇزباۋى كەرەك».

قايسىسىنا ۇمتىلۋىمىز كەرەك، ءوزىڭىز دە اڭلاپ تۇرعان شىعارسىز!

– كەڭ اۋقىمدا قانداي ۇسىنىستار ايتار ەدىڭىز؟

– قازاقستانداعى قۇقىقتىق نيگيليزمدى ەڭسەرۋ جانە قۇقىقتىق مادەنيەت دەڭگەيىن ارتتىرۋ ءۇشىن كەشەندى شەشىم قاجەت. بۇل ورايدا مۇراتتاس دوستار – مادەنيەتتانۋشى ەركىن ماسانوۆ، بىرنەشە ۆەستسەللەر كىتاپ يەسى، فيلولوگ-ءدىنتانۋشى ادىلبەك نابيمەن اقىلدىلار سارابى – «brainstorming» وتكىزگەنىم بار. اسىرەسە، ورتا ازيا مەن پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتىڭ تاريحي-پسيحيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ءۇش ناقتى ۇسىنىس ازىرلەندى:

ءبىرىنشى، حالىق اراسىندا اۋقىمدى قۇقىقتىق اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ. ول ءۇشىن كوپ دەڭگەيلى جەكە ءبىر مەملەكەتتىك ستراتەگيالىق باعدارلاما قابىلدانسا دا ارتىقتىق ەتپەيدى. شارتتى اتاۋ رەتىندە «بارشاعا قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق» (پراۆوۆايا گراموتنوست دليا ۆسەح) دەپ اتاۋدى ۇسىنامىن. مىسالى، ونىڭ ءبىر ءبولىمى مەكتەپ جانە ۋنيۆەرسيتەت باعدارلامالارىنا ادام قۇقىقتارى، ازاماتتىق جانە قىلمىستىق قۇقىق بويىنشا مىندەتتى كۋرستاردى ەنگىزۋ بولسا ەكەن.

سونداي-اق ول باعدارلاما اياسىندا تانىمال الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن تەلەارنالاردى قولدانا وتىرىپ، جۇرتشىلىقتىڭ نەگىزگى قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن قاراپايىم تۇسىندىرەتىن مەديا-كامپانيالار جاسالسا. بۇل «مادەنيەت جانە مەديا ارقىلى زاڭدى قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ» ۇدەرىسىنىڭ ۇەۇ مەن حالىقتىق باستامالار تەتىگىن ىسكە قوسۋمەن قاتار جۇرسە جانە بۇل دا اسا ماسشتابتى ءىس-شارالار جوباسىن قامتىسا. «زاڭداردىڭ ساقتالۋى مەن ولاردىڭ قوعام ومىرىنە اسەرىنىڭ وڭ مىسالدارىن كورسەتەتىن فيلمدەر، تەلەحيكايالار، تىپتەن، مۋلتفيلمدەر جانە باسقا دا مادەني ونىمدەر شىعارۋدى قولداۋ» دەيسىز بە، «قۇقىقتىق ءتارتىپ يدەياسىن ناسيحاتتاۋ ءۇشىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن تاريحي بەينەلەردى، مىسالى، ۇلى دالا داستۇرلەرىندەگى ادىلەتتىلىك كۋلتىن پايدالانۋ» دەپ كەتە بەرەدى.

ءوز كەزەگىندە كورپوراتيۆتىك قۇقىقتىق مادەنيەتتى دامىتۋ دا وسى قاتاردان. ءىرى مەملەكەتتىك جانە جەكە كومپانيالاردا قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋدىڭ مىندەتتى باعدارلامالارىن ەنگىزۋ زامان تالابى. جەكە سەكتوردا ەڭبەك زاڭناماسىن، ونىڭ ىشىندە قىزمەتكەرلەردىڭ قۇقىقتارىن ساقتاۋ بويىنشا باستامالاردى دامىتۋ دا كەرەك.

سونىمەن قاتار تەگىن زاڭگەرلىك كومەك ورتالىقتارى كوپتەپ قۇرىلسا. دالىرەگى، ءار وڭىردە ءوز قۇقىقتارىن قورعاۋعا باۋلۋ بويىنشا تەگىن كەڭەس الاتىن ورتالىقتار اشىلسىن. تاجىريبەلى مامانداردىڭ جەتەكشىلىگىمەن وسىنداي ورىنداردا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن زاڭ فاكۋلتەتتەرىنىڭ ستۋدەنتتەرىن تارتۋ ماقساتتى بولىپ تابىلادى.

وسى ناۋقان بارىسىندا «قۇقىقتىق جۇيەنى تسيفرلاندىرۋ» بۇرىنعىدان دا قارقىنداي تۇسسە. بالكىم، ازاماتتار ءۇشىن زاڭگەرلىك كەڭەس الۋ، شاعىمدار بەرۋ مەن ولاردىڭ مارتەبەسىن باقىلاۋعا بولاتىن eGov, E-otinish جۇيەلەرىنەن دەربەس بىرىڭعاي پلاتفورما قۇرۋ كەرەك بولار. ونلاين وتىنىشتەر مەن ارىز-شاعىمدار ارقىلى سوت جۇيەسىنە قول جەتكىزۋ دە جەڭىلدەسە.

ەكىنشى، مەملەكەتتىك ورگاندار جۇمىسىنىڭ اشىقتىعى. مەملەكەتتىك ورگاندار مەن سوتتاردىڭ شەشىمدەرىن ولاردىڭ ءمانىن قولجەتىمدى نىساندا تاپسىرلەپ تۇسىندىرە وتىرىپ، مىندەتتى تۇردە جاريالاۋدى ەنگىزۋ. ونىڭ ىشىندە، اكىمدىكتەر مەن ءماسليحاتتار جۇمىسىنىڭ اشىقتىعىنا مونيتورينگ جۇيەسىن كۇشەيتۋ مەن قىزمەتىن ازاماتتار ءۇشىن تۇسىنىكتى ەتۋ.

سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىستارى ءۇشىن، اسىرەسە، بيلىك ورگاندارىنىڭ وكىلدەرى ءۇشىن جازالاردى وسى پروتسەستەردىڭ مىندەتتى تۇردە جاريالانۋىمەن كۇشەيتۋ.

«تاياقتىڭ ەكى ۇشى بولادى» دەمەكشى، مۇنىڭ ەكىنشى جاعى – «قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن سوت جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن باعالاۋعا ءماسليحاتتار مەن قوعامدىق كەڭەستەردىڭ مىندەتتى قاتىسۋىن ەنگىزۋ» سەكىلدى قوعامدىق قاداعالاۋ تەتىگىن قالىپتاستىرۋمەن قاتار جۇرسە.

ۇشىنشىدەن، سوت رەفورماسى ارقىلى قۇقىقتىق نيگيليزمگە قارسى كۇرەس باستاۋ. ياعني سۋديالاردىڭ كادر ساياساتىن قاتاڭ قوعامدىق باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى سوت جۇيەسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ارتتىرۋ كۇن تارتىبىنە شىعۋى ءتيىس. تۇرمىستىق-اكىمشىلىك داۋلاردى شەشۋ ءۇشىن سوت پروتسەدۋرالارىن جەڭىلدەتىپ جەدەلدەتۋ دە ءساتتى كۇنىن كۇتىپ جاتىر.

ولاي بولسا، قۇقىقتىق نيگيليزمدى جەڭۋ ءۇشىن قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋ، سىبايلاستىققا قارسى كۇرەس، سوتتار مەن بيلىك ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتۋ سەكىلدى بىرنەشە باعىتتا سينحروندى جۇمىس ىستەۋ قاجەت. بىراق ەڭ باستىسى – زاڭدى تۇتاس قالپىندا قوعامدىق قابىلداۋدىڭ وزگەرۋى. بۇل ىسكە دە ايگۇل ەشماعامبەتوۆا، رۇستەم اشەتاەۆ، ولجاس بەركىنباەۆ، ۇلان ابىشەۆ، سەرىكقازى كوكەناي، مارعۇلان ەرماعامبەتۇلىنداي اقپاراتتىق سوعىس پەن PR ماماندارى، يميدجمەيكەرلەر مەن ساياسي تەحنولوگتاردى تارتپاي بولمايدى. بۇل ماجبۇرلەۋ قۇرالى ەمەس، ادىلەتتىلىك پەن ءتارتىپتىڭ كەپىلى بولۋى كەرەك. وندا دا ناتيجە ازاماتتاردىڭ بەلسەندى قاتىسۋى جانە بيلىكتىڭ اشىق جۇمىسىمەن عانا قولجەتىمدى بولماق.

– سونىمەن، ارقايسىمىز قۇقىقتىق نيگيليزممەن قالاي كۇرەسسەك بولادى؟ قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالاي دامىتامىز؟

– زاڭدىق ءبىلىم، ءبىلىم جانە ءبىلىم. بۇگىندە ولاردى قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرەتىن كوپتەگەن رەسۋرستار بار. جەكە ءوزىم، اتا زاڭمەن قاتار بىرقاتار زاڭداردى پرينتەردەن وتكىزىپ، قاعاز كۇيىندە ۇيگە اكەلىپ قويعانمىن. اراكىدىك كوز جۇگىرتىپ، كەي جەرلەرىن ءتۇرتىپ الىپ، قاراپ وتىرامىن. ءار قاراعان سايىن دەڭگەيىم وسكەندەي سەزىمدە بولاتىنىمدى نەسىنە جاسىرايىن؟!

«ارەكەتكە بەرەكەت» ەكەنىن دە ۇمىتپاۋ كەرەك. ياكي ازاماتتىق بەلسەندىلىك جانە ۇدايى اكتيۆ بولۋ. ينستاگرام مەن تيك-توكتا «ادىلەتسىزدىككە تاپ بولساڭىز – ۇندەمەڭىز. ەنەرگياڭىز تەككە شاشىلادى. جەڭىل. مويىنسۇن دا كەتە بەر» دەيتىن كوۋچتار بار. شاعىمدار جاز، سوتقا جۇگىن، ماسەلەلەردى اشىق تالقىلا!

نەلىكتەن دامىعان ەلدەردە جوعارى قۇقىقتىق مادەنيەت بار. سەبەبى ولاردا زاڭ بۇزۋشىلىققا جول بەرىلمەيدى. زاڭعا تومپاق نارسەنى بايقاسا، دەرەۋ ايتىپ، جازىپ، جاريالاپ تاستايدى. بىزدەگىدەي ءوز باسىنا كۇن تۋعاندا عانا ادىلدىك ىزدەپ كەتپەيدى. ۇدايى حاقى ساقشىسى رەجيمىندە تىرشىلىك كەشەدى.

بۇلاردىڭ ىشىندە باسقالارعا جەكە ۇلگى-ونەگە كورسەتۋ باستى مەجە بولسا كەرەك. كۇندەلىكتى ومىردە ماكسيمالدى تۇردە زاڭ تالابىن ساقتاۋعا تىرىسۋ. ءوز ىقپال ەتۋ ايماعىڭىز – بالالارىڭىز، ارىپتەستەرىڭىز بەن دوستارىڭىزعا بۇل مۇمكىن جانە ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتىڭىز.

تۇجىرا ايتقاندا، قۇقىقتىق مادەنيەت – بۇل مەملەكەت ىرگەتاسى. ول بەرىك بولسا عانا ءاربىر ازامات ءوزىن تولىققاندى جۇزەگە اسىرا الادى.

قۇقىقتىق نيگيليزم – بۇل سول ىرگەتاس-فۋندامەنتكە ەروزيا تۋعىزۋشى قيىن ماسەلە جانە قاتارداعى ءجاي قيىندىق ەمەس، اجەپتاۋىر قيىندىق. بىراق ونى دا ساۋاتتى ءىس-قيمىلدارمەن تىقسىرا ەڭسەرىپ، جەڭۋگە بولادى. ول ءۇشىن زاڭ تەك ءارىپ قانا ەمەس، رۋح ەكەنىن جاد تۇتپاق كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ قوعامدى كۇشتى، ءادىل جانە ەركىن ەتە الاتىن جويقىن قۇرال. تەك جۇمىس ىستەتە الساق بولعانى.

ءوزىمدى ءبىر «عۇلامامىن» دەمەيمىن. بىراق مەن بارشانى زاڭ-زاكۇنمەن قالاي قارىم-قاتىناس جاسايتىنىمىز تۋرالى ويلانۋعا شاقىرامىن. قۇقىقتىق مادەنيەت مەنەن، سىزدەن، بىزدەن، قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنەن باستالادى. ءوز قۇقىقتارىمىزدى ءبىلۋ، باسقالاردىڭ قۇقىقتارىن قۇرمەتتەۋ جانە زاڭدى ارەكەت ەتۋ – بۇل ەل بولاشاعىنا قوسقان ۇلەسىمىز.

بۇگىندە ءبىر توپتار كونە لاتىننان قالعان ماقال-ماتەل دەسە، ەكىنشىلەرى ءريمنىڭ رەسپۋبليكالىق كەزەڭىندەگى مەملەكەت قايراتكەرى تسيتسەرون ايتتى دەپ دالەلدەيتىن «Non rex est lex, sed lex est rex» دەگەن لەپەس بار. قىسقاسى، قازاقشا ۇعىمعا الىپ كەلسەك، بۇل «حان – زاڭ ەمەس، زاڭ – حان» دەگەندى بىلدىرەدى. قالاي دەگەندە دە ءتۇپ ءمانى – زاڭ ۇستەمدىگىن ايگىلەپ تۇر. باسقا ەمەس، زاڭ – پاتشا، يمپەراتور، كورول، شاح، قاعان، حان. «جوعارى مارتەبەلى» الديار دا، تاقسىر دا – زاڭ! بىراق ءبىر «بىراق»: ول زاڭ بارلىق نيۋانستارى ەسكەرىلگەن ادىلەتتى بولسا قۇبا-قۇپ. الىسقا بارماي-اق، ەجەلگى دە، زاماناۋي دا قىتايدى زور قىتاي ەتكەن وسى ەمەس پە؟ 100 پايىز: ادىلدىك بار جەردە بەرەكە مەن مەرەكە بار.

«ءبىز زاڭعا قالاي قارايمىز؟ زاڭ ءسىز ءۇشىن نەنى بىلدىرەدى؟ ەلىمىزدەگى قۇقىقتىق مادەنيەتتى نىعايتۋ ءۇشىن نە ىستەيمىز؟ حاقىڭىز بۇزىلسا، قايدا بارۋ كەرەكتىگىن بىلەسىز بە؟». وسىلارعا ىشتەي جاۋاپ بەرىپ كورەيىكشى. ويتكەنى وسىلارعا تۇششىمدى جاۋاپ بەرىپ، ىشتەي دە، سىرتتاي دا زاڭيلانعان ورتاق كۇش-جىگەرمەن عانا ءبىز اتا-بابامىز ارمانداعان، ءوزىمىز بالالارىمىز بەن نەمەرە-شوبەرەلەرىمىز جەلبىرەگەن تۋى استىندا ءومىر سۇرسە ەكەن دەپ تىلەيتىن وركەنيەتتى قازاقستاندى قۇرا الامىز.

– سۇحباتىڭىز ءۇشىن راقمەت!

Abai.kz