بۇگىن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا بەلگىلى ەتنوگراف بولات بوپايۇلىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى مادەنيەت كوميتەتىنىڭ «بوزوق» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني مۋزەي-قورىعىندا» 12.12.2024 جىلى سويلەمەك «قازاق قامشىسى» تاقىرىبىنداعى بايانداماسىن ۇسىنىپ وتىرمىز...

---

قازاق قامشىسى

قامشى اتاۋىنىڭ ەتيمولوگيالىق
ءمانى

قامشى – قازاقتىڭ تۇرمىسىندا دا، رۋحاني ومىرىندە دە ەرەكشە ورىن الاتىن ۇعىم. بۇل اتاۋ «قام» جانە «شى» قوسىمشالارى ارقىلى جاسالعان.

- «قام» ءسوزى قامتۋ، قورعاۋ، قامدانۋ سياقتى ماعىنالاردى بىلدىرەدى.

- «شى» قوسىمشاسى زات ەسىم جاساۋ ءۇشىن قولدانىلادى.

قازاق، وزبەك («قامچى»), قىرعىز («قامچى») تىلدەرىندەگى بۇل ءسوزدىڭ ءتۇبىرى ورتاق، بارلىعى ماعىنالىق جاعىنان ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلەدى.

«قام» ءسوزىنىڭ كوپقىرلى
ماعىنالارى

1. جاي-كۇي: ادامنىڭ جاعدايىن، مۇڭىن بىلدىرەدى («باسىندا قامى بار ادام»).

2. ءىس-ارەكەت: «قام جاساۋ» – الدىن الا ارەكەت ەتۋ.

3 قايعى: قايعى مەن مۇڭنىڭ كورىنىسى («قامقورشى»).

4. تولىق ەمەستىك: جەتىلمەگەن دۇنيە – «قام».

5. شامدانۋ: قىزۋ مىنەزدى ادامدى «قام مىنەزدى» دەيدى.

6. قامتۋ: قولعا الۋ، قامدانۋ.

7. قامداۋ: قامتاماسىز ەتۋ، قامقورلىق كورسەتۋ.

قامشى اتاۋىنىڭ پايدا بولۋى

قامشى – «قام» سوزىنەن ءوربىپ، تەرەڭ ماعىنالى ۇعىمعا ۇلاسىپ، بىرىنشىدەن، ادام ومىرىندەگى رۋحاني قامدانۋدى بەينەلەسە، ەكىنشىدەن تۇرمىستا قولدانىلاتىن زاتتىق قۇرال رەتىندە تانىلىپ “قامشى” اتاۋى بارلىققا كەلگەن.

1. رۋحاني قامشى: قام جەۋ، قامقور بولۋ سىندى ىزگى قاسيەتتەردىڭ ءرامىزى رەتىندە قالىپتاسقان.

2. زاتتىق قامشى: تۇرمىستىق قۇرال ءارى قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىنىڭ سيمۆولىنا اينالعان. سوندىقتان قامشى – ادامنىڭ رۋحاني جانە زاتتىق قاجەتتىلىكتەرىن قاتار بەينەلەيتىن ەرەكشە قۇندى جاۋھار جادىگەر بولىپ تابىلادى.

قازاق قامشىسىنىڭ تاريحى

قامشى – قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىندا تەرەڭ تاريحي جانە مادەني ماڭىزعا يە ۇلى مۇرا. ول تەك تۇرمىستىق قۇرال ەمەس، سونىمەن قاتار، ۇلتتىق بولمىستىڭ، ەرلىكتىڭ، ادەپتىڭ، ونەردىڭ جانە رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ كورىنىسى رەتىندە ەرەكشەلەنەدى. قامشى ۇعىمى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ دانالىعى، ومىرگە دەگەن كوزقاراسى مەن تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى قارىم-قاتىناسى ايقىندالادى.

قامشىنىڭ قاسيەتتەرى

قامشى – كوشپەلى ءومىردىڭ قاجەتتىلىگى مەن تۇرمىسقا ىڭعايلى قۇرالى رەتىندە پايدا بولعان. ونىڭ تاريحى مىڭداعان جىلدارعا سوزىلادى. العاشقىدا مال ايداۋ، ات مىنۋدە كومەكشى قۇرال بولسا، ۋاقىت وتە كەلە ونىڭ ءرولى كەڭەيىپ، سالت-ءداستۇردىڭ سيمۆولىنا اينالدى. قامشى ەر ادامنىڭ سەرىگى عانا ەمەس، وتباسىلىق تاتۋلىق پەن ءتارتىپتىڭ ساقشىسى رەتىندە دە قولدانىلدى. قامشى ۇستاۋ ارقىلى حان مەن باتىردىڭ، قارا مەن بي-شەشەننىڭ بەدەلى، مارتەبەسىن كورسەتەتىن ەرەكشە سيمۆولعا اينالعان.

قازاق قامشىسىنىڭ تاريحى

(قىسقاشا عىلىمي تۇجىرىم)

ۋاقىت تىزبەگى:

• ب.ز.د. 3-1 مىڭجىلدىقتار – قامشىنىڭ العاشقى ۇلگىلەرى.

• ب.ز.د. 8-3 عاسىرلار – ساق، عۇن ءداۋىرى

• VI-IX عاسىرلار – تۇركى قاعاناتى ءداۋىرى.

• XIII-XVIII عاسىرلار – التىن وردا جانە قازاق حاندىعى كەزەڭى.

• XIX عاسىر – مال شارۋاشىلىعى مەن تۇرمىستىق قاجەتتىلىك.

• 1920-1990 جج. – كەڭەستىك داۋىردەگى شەكتەۋلەر.

• 1991 جىلدان بەرى – قامشىنىڭ ۇلتتىق سيمۆول رەتىندە قايتا جاڭعىرۋى.

ەجەلگى ءداۋىر

(ب.ز.د. 3-1 مىڭجىلدىقتار)

قامشىنىڭ العاشقى ۇلگىلەرى ەۋرازيا دالالارىنداعى كوشپەلى تايپالاردا پايدا بولدى. باستاپقىدا قامشى ات ايداۋعا، مال باعۋعا ارنالعان قۇرال رەتىندە قولدانىلدى. ول تەرىدەن جاسالعان قاراپايىم قۇرىلعى، تۇتىنۋ بۇيىمى بولعان.

ەرتە تەمىر ءداۋىرى

(ب.ز.د. 8-3 عاسىرلار)

ساق، عۇن مادەنيەتتەرىندە قامشى اسكەري قۇرال ءارى بيلىكتىڭ سيمۆولى رەتىندە دامي باستادى. بۇل كەزەڭدە قامشىنىڭ ۇشىنا مەتالل شىبىقتار بەكىتىلىپ، ونى قارۋ رەتىندە، قارسى كەلگەن جاۋىنا قولداندى. سول زامانداردا جاۋىنگەرلەر اراسىنان نە عاجاپ قامشىگەرلەر جارىققا شىقتى. الايدا قامشىگەرلەردىڭ ەسىمدەرى تۋرالى جازىلعان ناقتى جازبا دەرەكتەر جوق. بىراق اڭىزدار مەن ميفتەر ارقىلى تارالعان سول داۋىردەگى قامشىگەرلىك ونەردىڭ ۇلگىسى ەل اۋىزىندا كەرەمەتتەي اڭىز بولىپ ساقتالعان.

سونداي اڭىزدىڭ بىرىندە ساقتاردىڭ ايگىلى پاتشايىمى توميريس قامشىنى بيلىك سيمۆولى رەتىندە قولدانىلعانى ايتىلادى. توميريس جاۋىنگەر عانا ەمەس، سوعىس ونەرىن شەبەر مەڭگەرگەن كوشباسشى بولعان. ونىڭ قامشىسى بيلىكتىڭ عانا ەمەس، جاۋىنگەرلىك شەبەرلىكتىڭ دە بەلگىسى رەتىندە باياندالادى.

تاعى ءبىر ەسكى اڭىزدا عۇندار داۋىرىندە اتى اڭىزعا اينالعان كوسەم مودە (موتۋن) قامشىنى ستراتەگيالىق قۇرال رەتىندە قولدانىلعانى ايتىلادى. اڭىزدارعا سۇيەنسەك، مودە قامشىنى تەك قارۋ رەتىندە عانا ەمەس، اسكەردى باسقارۋ قۇرالى رەتىندە دە پايدالانعان. ول ارنايى بەلگى بەرۋ ءۇشىن قامشىسىن سەرمەپ، جاۋىنگەرلەرىن تارتىپكە شاقىرعان.

دەمەك قامشىنى قارۋ رەتىندە قولدانعان ساقتار مەن عۇندار اراسىندا ەرەكشە شەبەرلىكپەن كوزگە تۇسكەن باتىرلاردىڭ بولعانى بەلگىلى. بۇل باتىرلار قارسىلاستىڭ اتىن قامشىمەن قاق باسىنا ءبىر تارتقان جەردە بەينە قىلىشپەن شاپقانداي قاق ايىرىپ تاستايتىن بولعان. ولاردىڭ ەرەكشە قامشىگەرلىك شەبەرلىگىنىڭ جەتىلگەنى سونشا جەردىڭ ءجۇزىن، كۇننىڭ كوزىن كورسەتپەي قۇمىرىسقاداي قاپتاپ كەلە جارتقان جاۋدىڭ بەرگى شەتىنەن كىرىپ، ارعى شەتىنە شىققاندا جاۋلارىن قوعاداي جاپىرىپ، باۋداي ءتۇسىرىپ وتە شىعادى دەپ سۋرەتتەپ ايتىلادى. بۇل قامشىنىڭ وتە جويقىن قارۋ ەكەنىن ايقىندايدى.

سول زامانداعى قامشىنىڭ ۇزىندىعى مەن ۇشىنداعى مەتالل بولىكتەر جاۋدى جاراقاتتاۋعا ارنالىپ، رەسمي قارۋ رەتىندە جاسالعانى انىق.

قوبىلاندى باتىر ەپوسىندا دا قامشىنىڭ جاۋىنگەرلىك قۇرالى رەتىندە سيپاتتالۋى. الپامىس باتىردىڭ قامشىسى، قارسى دۇشپانىن جەرگە قولاتىپ قانا قويماي، توپ جاۋدى توپانداي ۇشىرادى دەپ سۋرەتتەلەدى.

تۇركى قاعاناتتارى ءداۋىرى

(VI-IX عاسىرلار)

تۇركىلەر زامانىندا قامشى تەك كۇندەلىكتى ءومىردىڭ عانا ەمەس، مادەني جانە ءدىني راسىمدەردىڭ، باتىرلىقتىڭ، بيلىكتىڭ، رۋحاني كۇشتىڭ سيمۆولىنا اينالىپ قانا قالماي، قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا، الەۋمەتتىك راسىمدەردە ماڭىزدى ءرول اتقاردى.

تۇركى داۋىرىندە قامشىنىڭ قولدانىلۋى ونىڭ جاسالۋ ەرەكشەلىگى مەن ماقساتىنا بايلانىستى قامشىنىڭ تۇرلەرى بارلىققا كەلدى.

سالتاناتتى قامشى

حاندار مەن كوسەمدەر ۇستاعان اشەكەيلەنگەن، ساندىك قامشىلار. بۇل قامشىلار اسىل مەتالدارمەن ورنەكتەلىپ، رۋ سيمۆولدارى بەدەرلەنگەن. ولار كوشباسشىلىق پەن بيلىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە پايدالانىلدى.

جاۋىنگەر قامشىسى

سوعىستا قولدانىلعان. قامشىنىڭ ۇشىنا مەتالل شىبىقتار، كەيدە وتكىر پىشاق ءتارىزدى قوندىرعىلار بەكىتىلىپ، قارۋ رەتىندە پايدالانىلدى.
قامشىنىڭ سابى بەرىك اعاشتان جاسالىپ، ونىڭ ۇزىندىعى ات ۇستىندە ىڭعايلى قولدانۋ ءۇشىن بەيىمدەلگەن.

راسىمدىك قامشى

ءدىني جانە مادەني راسىمدەردە قولدانىلعان. بۇنداي قامشىلار ەرەكشە ساندەلىپ، تۇركىلەردىڭ رۋحاني سەنىمدەرى مەن سالت-داستۇرلەرىن بەينەلەگەن.
قامشىنىڭ ۇشىنا قوڭىراۋ نەمەسە ءتۇرلى اشەكەيلەر تاعىلىپ، ولاردىڭ داۋىسى سالتاناتتى اتموسفەرا تۋدىرعان.

كۇندەلىكتى قامشى

كوشپەندى تۇرمىستا، مال ايداۋدا، جول جۇرۋدە قولدانىلعان قاراپايىم قامشىلار. ولار نەگىزىنەن قايىستان نەمەسە تەرىدەن ورىلگەن.

قامشىگەرلەردىڭ قامشىسى

تۇركىلەر زامانىندا قامشىنى شەبەر قولدانعان باتىرلار مەن كوسەمدەر حالىق جادىندا قالدى. تۇركى قاعاناتتارى كەزەڭىنەن جەتكەن دەرەكتەرگە سايكەس قامشىگەرلىك اسكەري ونەردىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ەرەكشە باعالانعان.
بۋمىن قاعان (VI عاسىر). تۇركى قاعاناتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. تاريحي دەرەكتەردە بۋمىن قاعان قامشىنى بيلىك سيمۆولى رەتىندە پايدالانعانى تۋرالى ايتىلادى. قامشى ونىڭ حالىق الدىنداعى كۇشىن جانە بەدەلىن بىلدىرگەن.

كۇلتەگىن باتىر (VIII عاسىر) تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە اتى ماڭگى ساقتالعان. كۇلتەگىننىڭ قامشىگەرلىگى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر بولماسا دا، ونىڭ جاۋىنگەرلىك شەبەرلىگى قامشىنى قارۋ رەتىندە جەتىك مەڭگەرگەنىن اڭعارتادى.

تونىكوك (VIII عاسىر) تۇركى قاعاناتىنىڭ ايگىلى كەڭەسشىسى ءارى كوسەمى. ول دا قامشىنى بيلىك بەلگىسى رەتىندە قولدانعان تۇلعا رەتىندە تاريحتا قالعان. تونىكوكتىڭ ستراتەگياسى مەن باتىرلىق بولمىسى قامشىنى تەك تۇرمىستىق ەمەس، رۋحاني جانە ساياسي قۇرال رەتىندە پايدالانعانىن كورسەتەدى.

اڭىزعا اينالعان قامشىگەر باتىرلار

تۇركىلەر اراسىندا ەرەكشە شەبەرلىككە يە قامشىگەرلەر بولعان. ولار قامشى ارقىلى جاۋدىڭ قارۋىن قاعىپ ءتۇسىرىپ، ات ۇستىندە قيمىل جاساۋ شەبەرلىگىمەن تانىلعان. قامشىنىڭ ۇشىنا بايلانعان مەتالل ارقىلى قارسىلاستىڭ ساۋىتىن تەسىپ، ونى جاراقاتتاعان قامشىگەرلەردىڭ ەرلىگى اڭىزدارعا ارقاۋ بولدى.

قامشىنىڭ ءدىني جانە رۋحاني ماڭىزى تۇركىلەردىڭ شاماندىق سەنىمدەرىندە قامشىنىڭ رۋحاني كۇشى بولعان. ول زۇلىم رۋحتاردى قۋ، ادام مەن تابيعات اراسىنداعى ۇيلەسىمدى ساقتاۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانىلدى. قامشى ءدىني راسىمدەردە شامانداردىڭ قولىندا قاسيەتتى قۇرال رەتىندە سانالدى.

التىن وردا، قازاق حاندىعى كەزەڭى

(XIII-XVIII عاسىرلار)

التىن وردا كەزىندە قامشى بيلىكتىڭ جانە ادەت-عۇرىپتىق قۇقىقتىڭ ماڭىزدى نىشانىنا اينالدى. حاندار، بيلەر، باتىرلار قامشىنى مارتەبە بەلگىسى رەتىندە ۇستادى. بۇل كەزەڭدە التىنمەن اپتالعان، اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلگەن ساندىك قامشىلار پايدا بولدى. اسىرەسە، جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ ادامزات وركەنيەتىنە ۇلكەن وزگەرىس اكەلدى. قازاق دالاسى جىلقى مادەنيەتىنىڭ بەسىگى بولسا، قامشى سول ءداۋىردىڭ رۋحى مەن بيلىكتىڭ سيمۆولىنا اينالدى. ەجەلگى ساقتار مەن تۇركىلەردىڭ ومىرىندە قامشى ەرەكشە ورىن العان. گرەكتەر ساقتاردى «كەنتاۆر» دەپ اڭىزداسا، التىن ادام قابىرىنە قامشىنىڭ جەرلەنۋى ونىڭ بيلىك بەلگىسى بولعانىن دالەلدەيدى.

شىڭعىسحاننىڭ داڭقتى جولى التىن قامشى تاۋىپ العان اڭىزىمەن بايلانىستىرىلادى. اتتيلانى ەۋروپالىقتار «ءتاڭىردىڭ قامشىسى» دەپ اتاعان، بۇل ۇعىمنىڭ رۋحاني جانە ساياسي ءمانىن كۇشەيتە تۇسەدى. تۇركى مادەنيەتىندە قامشىنى تورگە ءىلۋ، كەلىننىڭ بەتىن اشۋ، ەر بالاعا ۇستاتۋ سياقتى داستۇرلەر قامشىنى ەرەكشە قاسيەتتى مۇرا رەتىندە دارىپتەيدى.

قامشى تەك قۇرال ەمەس، ۇلت رۋحىنىڭ سيمۆولى. ول ەرلىك پەن ورلىكتى بەينەلەيدى. قازىرگى ۇرپاقتىڭ تاريحي جادىن جاڭعىرتىپ، رۋحىن وياتۋدا قامشىنىڭ ءمانىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى. بۇل ۇلتتىق بولمىس پەن ءداستۇردى ساقتاۋدىڭ كەپىلى بولماق.

حV-حVlll عاسىر كەزەڭى

قازاق تۇرمىسىندا قامشى مال شارۋاشىلىعىمەن تىعىز بايلانىستى بولعاندىقتان، ونىڭ تۇرمىستىق ءرولى ارتا ءتۇستى. سونىمەن قاتار، قامشى رۋارالىق بيلىككە، سوت شەشىمدەرىنە ىقپال ەتەتىن قۇرال رەتىندە قولدانىلدى.
قازاق تۇرمىسىندا قامشى مال شارۋاشىلىعىمەن عانا ەمەس، بيلىك پەن سوت ۇكىمدەرىن ورىنداۋدا دا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. مىسالى، تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي بيلىك ايتقاندا قامشىنى ادىلدىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە ۇستاپ، شەشىمىن نىقتاپ وتىرعان. تولە بي داۋلاسۋشىلارعا قامشىسىن ۇسىنۋ ارقىلى تاتۋلاسۋعا شاقىرسا، قازىبەك بي قامشى ارقىلى انت بەرگىزىپ، ادىلەتتىلىككە ۇندەگەن. ايتەكە بي سوت ۇكىمىن جاريالاعان كەزدە قامشىنى توردە ءىلىپ، ونى بيلىكتىڭ بەدەلى رەتىندە كورسەتكەن.

كەڭەستىك كەزەڭ

(1920-1990 جج.)

قامشى – قازاق حالقىنىڭ بولمىسى مەن رۋحىنىڭ تەرەڭ سيمۆولى. ول تەك تۇرمىستىق قۇرال عانا ەمەس، ەركىندىك پەن ءور رۋحتىڭ، ەلدىك پەن بىرلىكتىڭ كورىنىسى ەدى. كەڭەس داۋىرىندە قازاقتىڭ قولىنداعى قامشىسىن تارتىپ الىپ، ونى تەك تۇرمىستىق قاجەتتىلىككە تەلۋ – ۇلتتىڭ رۋحاني تىرەگىن السىرەتۋگە باعىتتالعان تەرەڭ ساياساتتىڭ ءبىر بولىگى بولدى.

قامشىنى قولدانۋدان شەكتەۋ – قازاقتى ەركىندىگىنەن ايىرۋ، تاريحي جادى مەن ۇلتتىق بولمىسىنان اجىراتۋ ارەكەتى ەدى. ويتكەنى قامشى تەك مال ايدايتىن قۇرال عانا ەمەس، كوشپەندىلەر ءۇشىن بيلىك پەن ادىلەتتىڭ، ءور رۋح پەن ۇلت بەدەلىنىڭ سيمۆولى بولدى. كەڭەس وكىمەتى بۇل قۇرالدىڭ قازاقتىڭ رۋحىنا تيگىزەر ىقپالىن جاقسى ءتۇسىنىپ، ونى قولدانۋدى شەكتەۋ ارقىلى ۇلتتىق سانانىڭ السىرەۋىن كوزدەدى.

دەگەنمەن، قامشىنىڭ ەتنوگرافيالىق مۇرا رەتىندە ساقتالىپ، فولكلوردا ورىن الۋى – ۇلتتىڭ تاريحي جادىن قورعاۋ مەن رۋحاني قۇندىلىقتاردى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزۋ جولىنداعى تاباندىلىعىنىڭ بەلگىسى. قامشىنى قايتا دارىپتەۋ – ۇلت رۋحىن جاڭعىرتۋدىڭ، بولمىستى قايتا بەكىتۋدىڭ ايقىن كورىنىسى بولىپ تابىلادى.

قازىرگى كەزەڭ

(1991 جىلدان بۇگىنگە دەيىن)

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قامشى ۇلتتىق مۇرا رەتىندە قايتا باعالاندى. قامشى جاساۋشىلىق ونەر جاندانىپ، ول قازاقتىڭ ۇلتتىق سيمۆولدارىنىڭ بىرىنە اينالدى. قازىرگى تاڭدا قامشى مادەني جانە رۋحاني قۇندىلىق رەتىندە ەتنوگرافيالىق كورمەلەردە، ۇلتتىق مەرەكەلەردە كورىنىس تابادى.

1. قامشى قۇرلىمى

قامشى – ۇلتتىق قولونەردىڭ عاجايىپ تۋىندىسى. ونىڭ جاسالۋىنا، ورىلۋىنە، ساندەلۋىنە بايلانىستى 72-دەن استام ءتۇرى بار. بۇلدىرگەسى، سابى، الاقانى، ءورىمى – بارلىعى بىرىگىپ، تورتەۋدىڭ تۇگەلدىگىن بىلدىرەدى.

• بۇلدىرگەسى – ايىرىلماۋدىڭ،
• سابى – تۋرا جولدىڭ، ۇزىر عۇمىردىڭ،
• الاقانى – كەڭدىكتىڭ،
• ءورىمى – بىرلىكتىڭ،
• ۇشىنداعى شاشاعى ءورىم-بۇتاقتىڭ سيمۆولى.

قامشىنىڭ جاسالۋ تەحنيكاسى مەن ولشەمى تۇراقتى ۇلتتىق داستۇرگە باعىنادى. ول تەك تۇرمىستىق زات ەمەس، شەبەرلىك پەن رۋحاني بايلىقتىڭ كورىنىسى.

2. قامشى قۇرلىمىنىڭ 36 اتاۋلارى

1. ءورىمى – قامشىنىڭ نەگىزگى بولىگى، قايىستان ورىلگەن تاسپالارى.
2. سابى – قامشىنىڭ قولعا ۇستايتىن تۇتقاسى.
3. باسى – قامشىنىڭ ۇشىنداعى سوققى بەرەتىن بولىك.
4. ءدۇمى – قامشى سابىنىڭ ەڭ ءتۇپ جاعى.
5. الاقانى – سابىنىڭ جالپاق، الاقانعا سايكەس كەلەتىن بولىگى.
6. بۇلدىرگەسى – قامشىنى بەلدىككە نەمەسە ەر-توقىمعا ءىلىپ قوياتىن باۋى.
7. ورامى – قامشى ءورىمىنىڭ اينالمالى، قاباتتالعان بولىگى.
8. كەجەگەسى – سابىنا بەكىتىلگەن قوسىمشا قايىس نە ساندىك بولىكتەر.
9. شەجەمەيى – قامشى ءورىمىنىڭ ساندىك جالعاسقان بولىگى.
10. ايدارى – قامشىنىڭ ۇشىنداعى ءساندى، بەزەندىرىلگەن بولىك.
11. مويناعى – سابىن ورىممەن قوساتىن، بايلانىس ورناتاتىن بولىگى.
12. بۇركەنشىگى – قامشى سابىنىڭ باس جاعىنداعى ورامالداي جاۋىپ تۇراتىن بولىگى.
13. بۋناعى – ءورىمنىڭ ءارتۇرلى بولىكتەرىن ايقىنداپ تۇراتىن جيىنتىق بولشەكتەرى.
14. باۋىرى – قامشى ءورىمىنىڭ استىڭعى، تەگىس جاعى.
15. باۋرلاعى – قامشى ءورىمىنىڭ جيەگىندەگى ساندىك تاسپالار.
16. شاشاعى – قامشىنىڭ ساندىك شاشاقتارى، كوبىنە ۇشىنا بەكىتىلەدى.
17. وزەگى – ءورىمنىڭ ورتاسىنداعى نەگىزگى تاسپا.
18. ءتۇيىنى – قامشى ءورىمىن اياقتايتىن، تۇيىندەلگەن بولىك.
19. شىعىرشىعى – قامشى سابىنا ساندىك ءۇشىن بەكىتىلەتىن ساقينا ءتارىزدى بولىك.
20. توپشىسى – قامشىنىڭ ءورىمى مەن سابى اراسىنداعى قالىڭداۋ بولىگى.
21. تۇينەگى – سابىنا ءتۇيىلىپ، مىقتى بايلانىستىرىلعان بولىك.
22. بىلەزىگى – سابىن بەزەندىرەتىن، ساندىك تاسپا نەمەسە قايىس.
23. بەلدىگى – قامشىنى بەلگە ىلۋگە ارنالعان قايىس نەمەسە بەلدىك.
24. ارقالىعى – قامشى سابىنىڭ نەگىزگى تىرەك بولىگى.
25. بۇرشىگى – سابىندا ورنالاسقان ساندىك، كىشكەنتاي دوڭەستەر.
26. شەگەلىگى – سابىنا نەمەسە ورىمىنە شەگەمەن بەكىتىلگەن بولىگى.
27. كوزدىگى – قامشىنىڭ ساندىك كوز ءتارىزدى ەلەمەنتى.
28. قاپشىعى – قامشىنى ساقتاۋ نەمەسە قاپتاۋ ءۇشىن جاسالاتىن جابىندى بولىك.
29. قارنى – سابىنداعى ويىلعان، كولەمدى بولىگى.
30. قارىمى – قامشىنىڭ قايىرىلاتىن، يكەمدى بولىگى.
31. بەلجيەگى – سابىنداعى ساندىك جيەك.
32. جەتەسى – سابىنا بەكىتىلگەن ءتۇپ جاعى.
33. القىمى – سابىمەن ءورىمنىڭ تۇيىسكەن جەرى.
34. ءۇشى – قامشىنىڭ ەڭ سوڭعى، ۇشىنداعى بولىگى.
35. بورتەسى – ءورىمنىڭ ساندىك ءۇشىن كوتەرىلگەن بەدەرلى بولىگى.
36. شوڭتىلىعى – قامشىنىڭ ەرەكشە تۇيىندەلگەن نەمەسە مىقتىلاۋ بەكىتىلگەن بولىگى.

بۇل بولىكتەردىڭ ارقايسىسى قامشىنىڭ قۇرىلىمدىق جانە ساندىك ەرەكشەلىگىن ارتتىرىپ، ونىڭ قىزمەتىن ايقىندايدى.

قامشىنىڭ 101 ءتۇرى

1. ماتەريالىنا بايلانىستى قامشىلار

1. اق قامشى – اق ءتۇستى تەرىدەن جاسالىپ، ساندىك ماقساتتا قولدانىلعان.
2. قارا قامشى – قارا مالدىڭ تەرىسىنەن جاسالاتىن ءتوزىمدى قامشى.
3. سارى قامشى – سارى ءتۇستى بىلعارىدان ءورىلىپ جاسالعان ەرەكشە قامشى.
4. بىلعارى قامشى – كوبىنەسە بىلعارىدان جاسالعان بەرىك قامشى.
5. شاشا قامشى – ۇشى شاشاقتالعان، كوركەمدەلگەن ساندىك قامشى.
6. التىن ساپتى قامشى – ساپتىعى التىنمەن بەزەندىرىلگەن مارتەبەلىك قامشى.
7. كۇمىس ساپتى قامشى – كۇمىس جالاتىلعان، كوبىنە سىيلىق رەتىندە بەرىلەتىن قامشى.
8. قارماقتى قامشى – ۇشىندا قارماق ىلگەگى بار، ارنايى جاسالعان قامشى.
9. تەرى قامشى – جۇمساق وڭدەلگەن تەرىدەن جاسالاتىن قامشى.
10. شۇبار قامشى – ءارتۇرلى ءتۇستى تەرىلەردەن ورىلگەن كوركەم قامشى.

2. ورىمىنە بايلانىستى قامشىلار

11. بەس ءورىمدى قامشى – بەس تاسپادان ءورىلىپ، جەڭىل ءارى ىڭعايلى جاسالعان.
12. جەتى ءورىمدى قامشى – جەتى تاسپادان ءورىلىپ، كۇردەلى ءارى ەرەكشە جاسالعان.
13. توعىز ءورىمدى قامشى – وتە تىعىز جانە ءتوزىمدى ەتىپ ورىلگەن قامشى.
14. ون ەكى ءورىمدى قامشى – شەبەرلەردىڭ جاساعان ەرەكشە ۇلگىسى.
15. سىرعالى قامشى – ۇشىندا سىرعالار نەمەسە سالپىنشاقتار بەكىتىلگەن.
16. شارشى ءورىمدى قامشى – ءتورت قىرلى شارشى ءتارىزدى ءورىلىپ جاسالعان قامشى.
17. ءتۇيىن ءورىمدى قامشى – ءار ورىمىندە تۇيىندەر قوسىلعان ەرەكشە ورىلگەن قامشى.
18. ساۋىتتى قامشى – قاتتى بىلعارىدان ساۋىت سياقتى ورىلگەن قامشى.
19. بۇرىمدى قامشى – ۇشى بۇرىم ءتارىزدى ورىلگەن ساندىك قامشى.
20. قوس ءورىمدى قامشى – قوس تاسپادان ورىلگەن، قاراپايىم قامشى.

3. ۇزىندىعىنا بايلانىستى قامشىلار

21. ۇزىن قامشى – ۇزىندىعى 2-3 مەترگە جەتەتىن، ات ايداۋعا ارنالعان قامشى.
22. قىسقا قامشى – 50-70 سم ارالىعىنداعى ىقشام قامشى.
23. قۇلاش قامشى – ءبىر قۇلاش نەمەسە ودان دا ۇزىن، ادەتتە مال ايداۋعا ارنالعان قامشى.
24. شولاق قامشى – قىسقا ءارى جەڭىل قامشى ءتۇرى.
25. يىقتى قامشى – ۇزىن ساپتى، يىققا لاقتىرۋعا ىڭعايلى قامشى.
26. بىلەك قامشى – قولعا ىڭعايلى ءارى ىقشام قامشى.
27. بەل قامشى – بەلدە الىپ جۇرەتىن شاعىن قامشى.
28. جەلدىم قامشى – جىڭىشكە، ۇزىن ءارى يىلگىش قامشى.
29. قوسۇزىن قامشى – ەكى ۇزىن تاسپادان ورىلگەن ەرەكشە قامشى.
30. قىسقا ءورىمدى قامشى – قىسقا ورىممەن جاسالاتىن ىقشام قامشى.

4. قولدانىلۋىنا بايلانىستى قامشىلار

31. مال ايداعىش قامشى – مال باعۋعا ارنالعان بەرىك ءارى ۇزىن قامشى.
32. ساندىك قامشى – سال-سەرى نەمەسە سىي رەتىندە قولدانىلاتىن اشەكەيلى قامشى.
33. جازالاۋشى قامشى – جازا نەمەسە ءتارتىپ ورناتۋ ءۇشىن قولدانىلعان قامشى.
34. داۋلى قامشى – بيلەردىڭ داۋلى ماسەلەلەردى شەشۋدە قولدانعان نىشانى.
35. كولىك قامشى – اربا نەمەسە وگىز ايداۋعا ارنالعان ۇزىن قامشى.
36. بالا قامشى – بالالارعا ارنالعان ىقشام ءارى جەڭىل قامشى.
37. قول قامشى – قولعا ۇستاپ جۇرۋگە ارنالعان شاعىن قامشى.
38. جورعا قامشى – جورعا ءمىنىپ جۇرگەندەر پايدالاناتىن ءساندى قامشى.
39. توي قامشى – تويلاردا سىيلىق نەمەسە كورىنىس ءۇشىن قولدانىلاتىن قامشى.
40. جىلقى قامشى – جىلقىنى باپتاۋعا ارنالعان ارنايى قامشى.

5. الەۋمەتتىك مارتەبەگە بايلانىستى قامشىلار

41. حان قامشىسى – حانداردىڭ بيلىك بەلگىسى رەتىندە قولدانعان ءساندى قامشى.
42. بي قامشىسى – سوت شەشىمىن شىعارۋدا قولدانىلعان ەرەكشە قامشى.
43. باتىر قامشىسى – باتىرلاردىڭ مارتەبەلىك سيمۆولى.
44. مولدا قامشىسى – ءدىني قىزمەتكەرلەر ۇستاعان قاسيەتتى قامشى.
45. سال-سەرى قامشىسى – سال-سەرىلەردىڭ ءسان-سالتاناتىن ايقىندايتىن قامشى.
46. اكىم قامشىسى – رۋ باسشىلارىنىڭ سيمۆولى بولعان قامشى.
47. كوشباسشى قامشىسى – قوعامداعى بەدەلدى تۇلعالارعا ارنالعان قامشى.
48. اتا قامشىسى – جاسى ۇلكەن ادامدارعا ارنالعان قۇرمەتتى قامشى.
49. سۇلتان قامشىسى – بيلەۋشىلەردىڭ مارتەبە بەلگىسى رەتىندە قولدانعان.
50. باقسى قامشىسى – باقسىلاردىڭ جورالعىلاردا پايدالاناتىن ەرەكشە قامشىسى.

6. اشەكەيى مەن ورنەگىنە بايلانىستى قامشىلار

51. ورنەكتى قامشى – اشەكەيلى ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلگەن قامشى.
52. كوزدى قامشى – ورىمىندە كوز ءتارىزدى ورنەك سالىنعان.
53. ايشىقتى قامشى – اسەمدىككە ەرەكشە ءمان بەرىلگەن بەدەرلى قامشى.
54. سىرعالى قامشى – ۇشىندا سالپىنشاق نەمەسە سىرعالارى بار قامشى.
55. شاشاقتى قامشى – شەتىنە شاشاقتار بەكىتىلگەن كوركەم قامشى.
56. شىنجىرلى قامشى – ۇشىنا شىنجىر بەكىتىلگەن اۋىر قامشى.
57. كۇمىس ءورىمدى قامشى – ورىمىنە كۇمىس سىمدار قوسىلىپ ورىلگەن قامشى.
58. التىن ءورىمدى قامشى – ورىمىنە التىن سىمدار قوسىلعان ءساندى قامشى.
59. جەتى ءتۇستى قامشى – ءارتۇرلى ءتۇستى تاسپالاردان ورىلگەن كوركەم قامشى.
60. شۇبار ءورىمدى قامشى – ءورىمى شۇبارلانىپ، اسەمدەلگەن ەرەكشە قامشى.

7. قورعانىس جانە ۇرىس ءۇشىن پايدالاناتىن قامشىلار

61. ءدۇر قامشى – جازالاۋعا ارنالعان اۋىر قامشى.
62. ۇرى قامشى – ۇرىس كەزىندە قارۋ رەتىندە قولدانىلعان قامشى.
63. شىڭعىرتپا قامشى – ۇرۋ كەزىندە قاتتى دىبىس شىعاراتىن قامشى.
64. جىلان قامشى – ۇزىن، يىلگىش، جىلان ءتارىزدى قامشى.
65. سويىلباس قامشى – ۇشىنا سويىل بەكىتىلگەن اۋىر قامشى.
66. قۇرىش قامشى – مەتالل قوسىلىپ جاسالعان بەرىك قامشى.
67. سويىل قامشى – قارۋعا ۇقساس اۋىر قامشى.
68. شاپپا قامشى – ۇرىسقا ىڭعايلى ەتىپ جاسالعان قامشى.
69. قارۋلى قامشى – ۇشىنا مەتالل بەكىتىلگەن اۋىر قامشى.
70. قارماۋ قامشى – ۇشىندا ىلمەك ورناتىلعان ەرەكشە قامشى.

8. ەرەكشە جانە ايماقتىق قامشىلار

71. شەتەر قامشى – جەڭىل ءارى يىلگىش قامشى.
72. كەربەز قامشى – ايەلدەرگە ارنالعان ساندىك قامشى.
73. شاتىر قامشى – كيىز ءۇيدىڭ ءسانى ءۇشىن جاسالعان قامشى.
74. قۇتتى قامشى – قاسيەتتى دەپ سانالاتىن قامشى.
75. دۋلىعالى قامشى – ساپى دۋلىعاعا ۇقساس بەزەندىرىلگەن ءساندى قامشى.
76. شاڭىراق قامشى – شاڭىراقتا ىلىنەتىن، كيىز ءۇيدىڭ سيمۆولى رەتىندە قولدانىلاتىن قامشى.
77. سالت قامشى – ەر-تۇرمانمەن بىرگە جۇرەتىن، سالت مىنگەندە قولدانىلاتىن قامشى.
78. ناۋرىز قامشى – ناۋرىز مەرەكەسىندە سىيلىق رەتىندە جاسالاتىن ەرەكشە قامشى.
78. تاي قامشى – تايعا نەمەسە قۇنانعا ارنالعان شاعىن قامشى.
80. باقتاشىلىق قامشى – مالشىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىستا پايدالاناتىن قامشىسى.

9. ماقساتى مەن ەرەكشە پىشىنىنە بايلانىستى قامشىلار

81. قازمويىن قامشى – سابى يىلگەن، قازدىڭ موينىنا ۇقسايتىن قامشى.
82. تاسپا قامشى – تاسپادان ورىلگەن جەڭىل ءارى ساندىك قامشى.
83. ايبات قامشى – سالتاناتقا نەمەسە بيىك مارتەبەنى كورسەتۋ ءۇشىن قولدانىلعان قامشى.
84. ساۋكەلە قامشى – ۇشى ساۋكەلەنىڭ پىشىنىندە بەزەندىرىلگەن ادەمى قامشى.
85. قاراۋىل قامشى – قاراۋىل نەمەسە كۇزەت قىزمەتىندە قولدانىلعان قامشى.
86. اتبەگىلىك قامشى – ات باپتاۋدا، ۇيرەتۋدە پايدالانىلعان قامشى.
87. شىرماۋىق قامشى – شىرماۋىق ورىمگە ۇقساس، ەرەكشە ورىلگەن قامشى.
88. سارباز قامشى – ساربازداردىڭ ۇرىستا نەمەسە ساپتا قولدانعان قارۋ قامشىسى.
89. قارعىباۋ قامشى – يت ۇيرەتۋدە پايدالانىلعان شاعىن قامشى.
90. كەرەگە قامشى – كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسىنە بەكىتىلىپ تۇراتىن شاعىن ساندىك قامشى.

10. ەرەكشە اتاۋلارى مەن كيەلى قامشىلار

91. تۇرمىستىق قامشى – كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىلعان قاراپايىم قامشى.
92. شەشەن قامشى – شەشەندەر مەن بيلەردىڭ قولىنان تۇسپەيتىن مارتەبەلى قامشى.
93. قاسيەتتى قامشى – باتا بەرۋدە نەمەسە سالتتىق راسىمدەردە قولدانىلعان قامشى.
94. قارسى قامشى – قارسىلاسۋدى بىلدىرەتىن نىشاندىق قامشى.
95. كيەلى قامشى – جورالعىلاردا قولدانىلعان، كيەلى سانالعان قامشى.
96. ۇستاز قامشى – ۇستازدار مەن تالىمگەرلەر پايدالانعان تاربيە قۇرالى.
97. بەسقۇلاق قامشى – بەس سالپىنشاق نەمەسە ساندىك ەلەمەنتى بار قامشى.
98. ساتتىلىك قامشى – جورىققا نەمەسە جولعا شىققاندا قولدانىلعان قامشى.
99. تورە قامشى – تورەلەردىڭ مارتەبەسىن بىلدىرەتىن ءساندى قامشى.
100. قۇتقارۋشى قامشى – قاۋىپتەن نەمەسە قيىن جاعدايدان قۇتىلۋعا ارنالعان سيمۆوليكالىق قامشى.
101. مۇراگەر قامشى – مۇرا رەتىندە اتادان بالاعا بەرىلەتىن ەرەكشە قامشى.

قازاق قامشىسىنىڭ 55 ءتۇرلى ءورىم اتاۋلارى

ءورىم ونەرىنىڭ سيمۆوليكالىق ءمانى

قامشىنىڭ ءورىمى – قازاق شەبەرلەرىنىڭ كەرەمەت ونەرى. ءار ءورىمنىڭ ءوزىنىڭ سيمۆوليكاسى مەن تەرەڭ ماعىناسى بار:

• التى تاسپالى ءورىم – التى الاشتىڭ بىرلىگىنىڭ سيمۆولى.
• ءۇش تاسپالى ءورىم – اتا- انا جانە بالانىڭ وتباسى، ءوز جۇرتى. ناعاش جۇرتى، قايىن جۇرتىنىڭ بىرلىك بىرلىگى.
• ءتورت تاسپالى ءورىم – تورتتەۋ تۇگەلدىڭ، ءتورت قارا كوزدىڭ بەلگىسى.
• بەس تاسپالى ءورىم – بەرىك سەنىمنىڭ بەلگىسى.
• جەتى تاسپالى ءورىم – جەتى اتا، جەتى جۇرتتىڭ بەلگىسى.
• سەگىز تاسپالى ءورىم – بايلىق پەن مولشىلىقتىڭ بەلگىسى.
• توعىز ءورىم – حالىقتىڭ كيەلى سانى، بىرلىك پەن تۇتاستىقتى بىلدىرەدى.
• ون تاسپالى ءورىم - كوپ ۇرپاقتى بولۋدىڭ نىشانى.
• ون ەكى تاسپالى ءورىم – جىلدىڭ ون ەكى ايدا امان ءجۇرۋدى بەينەلەيدى.

شەبەرلەر ءورىم جاساۋدا ءار تاسپانىڭ قيۋلاسۋىنا، بىرتۇتاستىعىنا ءمان بەرگەن. بۇل قامشىنىڭ تەك قۇرال عانا ەمەس، ونەر تۋىندىسى ەكەنىن كورسەتەدى.

تومەندەگى 55 ءتۇرلى قرىمنىڭ دە وسىنداي وزىنە ءتان سيمۆوليكالىق ءمانى مەن ماعىناسى بار:

1. التى ءورىم – التى تاسپادان ورىلگەن ءورىم.
2. جەتى ءورىم – جەتى تاسپادان ورىلگەن ءورىم.
3. سەگىز ءورىم – سەگىز تاسپادان ورىلگەن ءورىم.
4. توعىز ءورىم – توعىز تاسپادان ورىلگەن ءورىم.
5. ون ءورىم – ون تاسپادان ورىلگەن ءورىم.
6. بەس ءورىم – بەس تاسپادان ورىلگەن ءورىم.
7. ءتورت ءورىم – ءتورت تاسپادان ورىلگەن ءورىم.
8. ەكى ءورىم (قوس ءورىم) – ەكى تاسپادان ورىلگەن ءورىم.
9. ءبىر ءورىم – جالعىز تاسپادان ورىلگەن ءورىم.
10. قوس بۇرىم – ەكى بۇرىمنىڭ بىرىكتىرىلىپ ءورىلۋى.
11. بۇراما ءورىم – تاسپالاردىڭ بۇرالىپ ءورىلۋى.
12. شەڭبەر ءورىم – شەڭبەر ءتارىزدى ورىلگەن ءورىم.
13. كەمەر ءورىم – التىن نەمەسە كۇمىس اشەكەيلەنگەن ءورىم.
14. جاي ءورىم – قاراپايىم تاسىلمەن ورىلگەن ءورىم.
15. قارا ءورىم – قارا ءتۇستى تاسپادان ورىلگەن ءورىم.
16. سارى ءورىم – سارى ءتۇستى تاسپادان ورىلگەن ءورىم.
17. ورمەك ءورىم – ورمەكشىنىڭ تورىنداي قيىلىسىپ ورىلگەن ءورىم.
18. تاراق ءورىم – تاراق ءپىشىندى ءورىم.
19. قالماق ءورىم – قالماق ادىسىمەن ورىلگەن ەرەكشە ءورىم.
20. مارجان ءورىم – مارجانداي تىزبەكتەپ ورگەن ءورىم ءتۇرى.
21. كۇلتەلەنگەن ءورىم – ۇشتارى كۇلتەلەنىپ ورىلگەن ءورىم.
22. قوس قابات ءورىم – ەكى قابات تاسپادان ورىلگەن ءورىم.
23. تۇيىق ءورىم – تىعىز ءارى جابىق ادىسپەن ورىلگەن ءورىم.
24. ايدار ءورىم – ايدارشا ساندەلىپ ورىلگەن ءورىم.
25. تاسپا ءورىم – جالپاق تاسپا تۇرىندە ورىلگەن ءورىم.
26. قوسقۇلاق ءورىم – قۇلاق ءتارىزدى قوس ءورىم.
27. قۇرامدى ءورىم – ءارتۇرلى ادىستەردىڭ ۇيلەسىمىمەن جاسالعان ءورىم.
28. قاراكوز ءورىم – قارا ءتۇستى كوز ءتارىزدى ءورىم.
29. شاشاق ءورىم – شاشاق سياقتى ساندەلگەن ءورىم.
30. دويىر ءورىم – قاتتى جانە مىقتى ءورىم.
31. قۇم ءورىم – قۇندى ماتەريالداردان ورىلگەن ۇساق ءورىم.
32. جالپاق ءورىم – جالپاق جانە كەڭ ورىلگەن ءورىم.
33. جىڭىشكە ءورىم – جىڭىشكە تاسپالارمەن ورىلگەن ءورىم.
اينالما ءورىم – اينالىپ ورىلەتىن ءادىس.
34. قايقى ءورىم – قايقى ءپىشىندى ءورىم.
35. قانات ءورىم – قانات ءتارىزدى ورىلگەن ءورىم.
36. تارامىس ءورىم – تارامىس تاسپالاردان ورىلگەن ءورىم.
37. بۇتاق ءورىم – بۇتاق ءتارىزدى ورىلگەن ءورىم.
38.شۇبات ءورىم – شۇباتىلعان ادىسپەن ورىلگەن ءورىم.
39. تۇتقالى ءورىم – تۇتقاعا بەكىتىلىپ ورىلگەن ءورىم.
40. تۇكتى ءورىم – تۇكتى، ۇلپىلدەك ءورىم.
كۇلتەك ءورىم – كۇلتەلەپ جاساعان تاسپادان ورىلگەن ءورىم.
41. شاقپاق ءورىم – شاقپاق تاس ءتارىزدى ءورىم.
42. ارالاسپا ءورىم – ءار ءتۇرلى تاسپانى قوسىپ ورگەن ءساندى ءورىم.
43. جىم ءورىم – جىم ءپىشىندى ساندەلگەن ءورىم.
44. جىرىم ءورىم– جىرىمداپ ورگەن ءورىم ءتۇرى.
45. بىتىرا ءورىم – بولەك-بولەك، سالا-سالا ەتىپ ورگەن ءورىم ءتۇرى.
46. مونشاق ءورىم – مونشاق تاس قوسىپ ورگەن ءورىم ءتۇرى.
47. تامشى ءورىم – جاڭبىر تامشىسى ءپىشىندى ورگەن ءورىم ءتۇرى.
48. تايعاق ءورىم – ەش بۇدىرسىز ورگەن ءورىم ءتۇرى.
49. قۋرسىرما ءورىم - قۋسىرىپ ورگەن ءورىم ءتۇرى.
50. ءشاش ءورىم - ايەلدەرىڭ شاشىنا ۇقساتتىپ ورگەن ءورىم ءتۇرى.
51. جولاق ءورىم – ءارتۇرلى ءتۇس بەرىپ جولاق سالىپ ورگەن ءورىم ءتۇرى.
52. توق ءورىم – ءورىمىن قامشى سابىنان جۋان ەتىپ ورگەن ءورىم ءتۇرى.
53. قىز ءورىم – قىز بالالارعا ارنالعان نازىك ءورىم ءتۇرى.
54. ۇزبە ءورىم – ءۇزىپ-ءۇزىپ ورگەن ءورىم ءتۇرى.
55. شاشپا ءورىم - ءبىر قامشىنىڭ ءورىمىن 3 تە 4 ءورىم ەتىپ ورگەن ءورىم ءتۇرى.

بۇل ءتىزىم ءداستۇرلى ءورىم تۇرلەرىن تولىق كورسەتىپ قانا قويماي، ءارتۇرلى بەينەلى اتاۋلار مەن قولدانۋ ەرەكشەلىكتەرىن قامتيدى.

قامشى – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بولمىسى مەن مادەنيەتىنىڭ سيمۆولى، تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ اجىراماس بولىگى جانە رۋحاني تەرەڭدىگىنىڭ كورىنىسى. قامشىنىڭ 101 ءتۇرلى اتاۋى مەن 55 ءتۇرلى ءورىم اتاۋى قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعىن، ۇلتتىق دۇنيەتانىم مەن قولونەر شەبەرلىگىنىڭ كەمەلدىگىن كورسەتەدى. ءاربىر اتاۋ مەن ءورىم – ۇلتتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ ايناسى، اتا-بابادان جەتكەن رۋحاني مۇرا. بۇل اتاۋلار ۇرپاق ساباقتاستىعىن ساقتاۋعا، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋگە قىزمەت ەتەدى جانە قازاق حالقىنىڭ تەرەڭ فيلوسوفيالىق جانە ميفولوگيالىق، پسيحولوگيالىق وي-ءورىسىن، ءۇلى قولونەر مادنەيەتىن پاش ەتەدى. قامشى – تەك قۇرال ەمەس، ول ۇلتتىڭ رۋحاني جانە مادەني جاۋھار جادىگەرى دەپ تانۋ قاجەت.

قامشى ۇستاۋ ادەپتەرى

1. قامشى ءىلۋ ادەبى

قازاق حالقىنىڭ داستۇرىندە قامشى ءىلۋ ادەبى تەرەڭ مانگە يە. بۇل ادەت تەك تۇرمىستىق زاتتى عانا ەمەس، ادامنىڭ ومىرىندەگى ماڭىزدى ساتتەردى، ونىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن بىلدىرەتىن بەلگى رەتىندە سانالادى.
قامشى ۇستاۋ – ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك پەن ادەپتىلىكتى تالاپ ەتەدى. مىسالى:

• قامشىنىڭ سابى جوعارى قاراتىپ، وڭ قولعا ۇستاپ ءجۇرۋ – ەلگە قۇرمەت كورسەتۋدىڭ بەلگىسى.
• ۇيگە كىرگەندە قامشىنى وڭ بوساعاعا ءىلۋ – تىنىشتىق پەن ءتارتىپتى ساقتاۋ ءمانىن بەرەدى.
• قامشىنى توڭكەرىپ ۇستاۋ – قورقىنىش نەمەسە داۋ-دامايدىڭ بەلگىسى.
قازاق ۇيىندە قامشىنى ءىلۋدىڭ دە وزىندىك ءتارتىبى بار: ول كيىز ءۇيدىڭ تورىندە، جوعارى دەڭگەيدەگى ورنىندا ساقتالادى.
• قامشىنى ەسىكتەن سۇيرەتىپ كىرمەيدى، ەسىك جاقا، نە ءتور الدىنا لاقتىرىپ تاستامايدى. ولاي ەتۋ كورگەنسىزدىك سانالادى. قامشى ۇستاۋ ادەبىنە جات قىلىق سانالادى.

2. ەرلى-زايىپتىلاردىڭ قامشى ءىلۋ ادەبى

ەگەر ءبىر ۇيدەگى ەرلى-زايىپتىلار ەكەۋى دە ءتىرى بولسا، قامشى ەكى بۇكتەلىپ، لايىقتى جەرگە، كوبىنەسە تورگە ىلىنەدى. بۇل وتباسى تىنىشتىعى مەن ۇيلەسىمدىلىكتىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى. ال ەرى قايتىس بولعان ايەلدەر قامشىنىڭ ءورىمىن سالاقتاتىپ ىلەدى، بۇل كەلىپ-كەتكەن قوناقتارعا ونىڭ قايعىسىن بىلدىرەدى. قوناقتار قامشىنىڭ ىلىنۋىنە قاراپ، ءۇي يەسىنىڭ قايتىس بولعانىن ءبىلىپ، ايەلگە كوڭىل ايتىپ، باقيعا قايتقان ادامعا قۇران وقىپ، دۇعا باعىشتايدى.

3. قامشى ارقىلى قىزعا ءسوز سالۋ ادەبى

قازاق جىگىتتەرى اۋىلىن ارالاپ قىدىرا ءجۇرىپ، وزىنە ۇناعان قىزدىڭ ۇيىنە ارنايى بارىپ تۇسەدى. قىزدىڭ اتا-اناسىنا “قىدىرىپ كەلگەن سىڭاي” تانىتىپ امانداسىپ، قوناق بولىپ اتتانادى. جىگىت كەتەرىندە بىلدىرمەي وڭ جاق كەرەگە باسىنا قامشىسىن ءىلىپ كەتەدى. ءىلۋلى تۇرعان بوتەن قامشىنى كورگەن قىزدىڭ اتا-اناسى قامشىسىن ءىلىپ كەتكەن جىگىت قىزىن ۇناتىپ، قىزىنا ءسوز سالىپ كەتكەنىن بىردەن اڭعارادى. سوسىن قامشىسىنىڭ ءورىمى مەن اشەكەيىنە قاراپ، ول جىگىتتىڭ ءال-اۋقاتىن تۇسىنەدى. ەگەر قامشى اشەكەيلەنگەن ءارى باعالى بولسا، جىگىتتىڭ جوعارى الەۋمەتتىك جاعدايى مەن بايلىعى بار ەكەنىن بىلدىرەدى. ال قاراپايىم قامشى بولسا، ونىڭ قاراپايىم، كەدەي بولعانىن كورسەتەدى. ەگەر قىز جىگىتتى وناتىپ قالسا، قامشىنى الىپ قالادى، قىز جىگىتتى ۇناتپاسا، قامشىنى كادە سىي جاساپ جاۋشىدان قايتارىپ جىبەرەدى. وعان جىگىت جاق ەش رەنجىمەي دۇرىس قابىلدايدى.

4. قامشى ات ۇستىندە قامشى ۇستاۋ ادەبى

قازاق حالقى اتقا مىنگەندە قامشىنى قولىنان تاستامايدى. ادەتتە، قامشىنىڭ بۇلدىرگەسى بىلەگىنە ءىلىپ ۇستالادى. بۇل ەر ادامنىڭ كۇش-قۋاتىن، كوشپەلى ءومىر سالتىنا بەيىمدەلگەندىگىن بىلدىرەدى. جاياۋ جۇرگەندە قامشى ەكى بۇكتەلىپ، ەتىك قونىشىسىنا نەمەسە بەلبەۋگە سالىپ الىنادى. ال ات ۇستىندە قامشىنى ۇستاۋ ىڭعايسىز بولسا، ونى تاقىمعا قىسىپ، ەردىڭ الدىڭعى جاعىنا ءىلىپ قويادى.

ات ۇستىندە قامشىنى بەت الدى شوشاڭداتىپ ۇستامايدى. بىرەۋگە سىلتەمەيدى، ەگەردە جول سۇراعان بىرەۋگە باعىت نۇسقاۋعا تۋرا كەلسە، قامشىنى ەكى بۇكتەپ وڭ قولىنا ۇستاپ تۇرىپ، جول نۇسقاپ كورسەتەدى. قامشى ءورىمىن سالاقتاتىپ جول كورسەتۋ ادەپسىزدىك سانالادى. ات ۇستىندە بىرەۋگە قامشى ۇسىنۋعا تۋرا كەلسە، قامشىنىڭ سابىن بەرىپ ۇسىنادى.

5. ۇيدە قامشى ءىلۋ ادەبى

ۇيدە قامشى كوبىنەسە كەرەگە باسىنىڭ كوگىنە، ۋىقتىڭ قارنىنا، سىرتقى دودەگەگە نەمەسە ءۇي بەلدەۋىنە ىلىنەدى. بۇل ءۇيدىڭ ىشكى مادەنيەتىن، ونىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن بىلدىرەدى. داۋ-داماي كەزىندە قامشى ۇيگە سۇيرەتىلىپ كىرىپ، تورگە نەمەسە بوساعاعا قويىلعان سوڭ، ەكى بۇكتەلىپ وڭ تىزەنىڭ استىنا قويىلادى.

6. قامشى ارقىلى وي مەن سەزىم ءبىلدىرۋ ادەبى

قازاق حالقى كەيدە وزدەرىنىڭ ويلارىن نەمەسە سوزدەرىن اشىق ايتا الماي، قامشىنى قولدانۋ ارقىلى بىلدىرگەن. مىسالى، «قامشى سابى سىنسا – قاتىن ولەدى، پىشاق سابى سىنسا – كۇيەۋى ولەدى» دەگەن ىرىمدار ارقىلى قايعىلى جاعدايدى ايقىن كورسەتكەن. ەگەر بىرەۋدىڭ ايەلىنىڭ قايتىس بولعانىن ايتۋ قيىن بولسا، قامشىنىڭ سابىن سىندىرىپ كورسەتۋ ارقىلى بۇل قايعىلى حاباردى بىلدىرگەن.

7. قامشىنىڭ الەۋمەتتىك ءمانى

قازاقتار باسقا ءبىر ۇيگە كىرگەندە كەرەگە باسىنداعى ءىلۋلى تۇرعان قامشىنىڭ سانى مەن ورىمىنە قاراپ، ءۇيدىڭ مۇشەلەرى تۋرالى مالىمەت العان. اسىرەسە، قامشىنىڭ ءورىمى مەن اشەكەيىنە قاراپ، ۇيدە قانشا ۇل، قانشا قىز بالا بار ەكەنىن، ولاردىڭ قانداي ىسپەن اينالىساتىنىن ءبىلىپ وتىرعان. مىسالى، كۇمىستەلگەن قامشى قىز بالانى، ال جۋان قامشىلار ۇل بالانى بىلدىرەدى. بۇل ءداستۇر «قامشى ءتىلىن ءبىلۋ» دەپ اتالادى، ول قازاق حالقىنىڭ قوعامداستىقتاعى بىرلىگىن، دۇنيەتانىمىن جانە قولونەرىنىڭ تەرەڭدىگىن كورسەتەدى.

قامشىنىڭ سىيلىقتىق ءمانى

قازاق داستۇرىندە قامشى سىيلاۋ – ەرەكشە قۇرمەت پەن ىزگىلىكتىڭ بەلگىسى. قامشى سىيلاۋ ارقىلى جاقىن ادامدارعا باتاسىن بەرۋ، تىلەك ايتۋ نەمەسە مارتەبەسىن كورسەتۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان. ماسەلەن:

• جاس كەلىنگە كۇمىس ساپتى قامشى سىيلاۋ – ونىڭ وتباسىعا ەنگەنىن قۇرمەتتەۋ.
• اتبەگىلەرگە بەرىلۋى – ولاردى ەرەكشە باعالاۋ بەلگىسى.
• جاستارعا قامشى سىيلاۋ – ەر ازاماتتىققا، ەل قورعاۋعا تاربيەلەۋدىڭ سيمۆولى.

قامشىعا قاتىستى ىرىم-تىيىمدار

قامشىنى قازاق حالقى قاسيەتتى قۇرال رەتىندە قاراستىرىپ، وعان بايلانىستى كوپتەگەن ىرىمدار مەن تىيىمدار جاساعان:

• قامشىنى اتتاپ وتۋگە بولمايدى – بۇل جولسىزدىق دەپ ەسەپتەلەدى.
• قامشىنى تۇندە دالاعا قالدىرۋ – جامانشىلىق شاقىرادى.
• قامشى سابىن قيراتىپ، سىندىرۋ – وتباسىلىق ۇرىس-كەرىستى بىلدىرەدى.
سونىمەن قاتار، قامشىنى الىس ساپارعا شىققاندا جىن-شايتاننان قورعانۋ ءۇشىن تۇمار رەتىندە دە قولدانعان.

قازاقتىڭ قامشىگەرلىك ونەرى

قازاقتىڭ قامشىگەرلىك ونەرى — ۇلتتىق مادەنيەت پەن باتىرلىق رۋحتىڭ ماڭىزدى بولىگى. بۇل ونەر قامشىنى شەبەرلىكپەن ۇستاۋ جانە ونى قورعانىس پەن شابۋىل قارۋى رەتىندە پايدالانۋ تاسىلدەرىن قامتيدى. قامشى تەك مال باعۋ قۇرالى ەمەس، كوشپەلى ءومىر سالتىندا ابىرويدىڭ، ايباتتىڭ، باتىرلىقتىڭ جانە بيلىكتىڭ، قامگەرلىكتىڭ سيمۆولى بولعان. قامشىگەرلەر حالىقتىڭ قورعاۋشىسى، ادىلدىك جارشىسى، رۋحاني جەتەكشىسى رەتىندە تانىلعان.
قامشىگەرلىك – بۇل جاي عانا ونەر ەمەس، ول ادامنىڭ جان-جاقتى قابىلەتىن، رۋحاني جانە فيزيكالىق قاسيەتتەرىن ۇيلەستىرەتىن كۇردەلى شەبەرلىك.

قامشىگەرلىك ونەردىڭ نەگىزىندە مىنانداي قاسيەتتەر جاتىر:

• تەزدىك پەن جىلدامدىق: قامشىگەرگە قارسىلاسىنىڭ ءار قيمىلىنا جىلدام ارەكەت ەتۋ ءۇشىن مول تاجىريبە مەن ەپتىلىك قاجەت.
• دالدىك پەن مەرگەندىك: قامشىنى ءدال سوققىعا باعىتتاۋ – قامشىگەرلىك شەبەرلىكتىڭ باستى ەرەكشەلىگى.
• ەپتىلىك پەن باتىلدىق: ادام ارقاشان ءوز مۇمكىندىكتەرىنە سەنىپ، كەز كەلگەن ساتتە ارەكەت ەتۋگە دايىن بولۋى كەرەك.
• ادالدىق پەن كورەگەندىك: قامشىگەرگە شىنايىلىق، ادىلدىك، ءارى جاعدايدى الدىن الا سەزە ءبىلۋ قاسيەتتەرى ءتان.
• ايلاكەرلىك پەن اقىلدىلىق: قارسىلاسىن الداپ، نە ونى تۇزاققا ءتۇسىرۋ، دۇرىس ستراتەگيا قۇرۋ ءۇشىن اقىل قاجەت.
• وجەتتىلىك پەن سابىرلىق: قامشىگەر ءاردايىم قايسار مىنەز تانىتىپ، اشۋعا بەرىلمەي، سابىرلىق ساقتايدى.
• دۇرىس بولجام مەن ەسەپتەۋ: قارسىلاسىنىڭ كەلەسى قادامىن شامالاپ، ارەكەتىن ەسەپتەي ءبىلۋ – ناعىز شەبەرلىكتىڭ بەلگىسى.

قامشىگەرلىك ونەرى ادامنىڭ جان-جاقتى جەتىلۋىنە ىقپال ەتەدى. ول ادامنىڭ اقىل-ويىن، كۇشىن، رۋحاني بايلىعىن ءبىر ارناعا توعىستىرادى. بۇل ونەر ۇرپاقتى ەپتىلىككە، باتىلدىققا، سابىرلىققا باۋلىپ، كۇردەلى شەشىمدەردى جىلدام قابىلداي بىلۋگە ۇيرەتەدى. سوندىقتان قامشىگەرلىك – ناعىز ەرلىك پەن بىلىمدىلىكتىڭ، شەبەرلىك پەن پاراساتتىلىقتىڭ توعىسقان تۇعىرى. ەكىنىڭ ءبىرى قامشىگەر بولا المايدى، ويتكەنى بۇل قاسيەتتەردى بويعا دارىتۋ ۇزاق جىلدىق تاجىريبەنى، تابيعي قابىلەتتى جانە ەرەكشە رۋحتى تالاپ ەتەدى.

قازاقتىڭ اتاقتى قامشىگەرلەرى

قارەكە قامشىگەر

• ءومىر سۇرگەن كەزەڭى: XIX عاسىردىڭ سوڭى – XX عاسىردىڭ باسى.
• ءومىر سۇرگەن جەرى: قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسى.
• ءومىربايانى مەن ونەرى: قارەكە قامشىگەر قازاقتىڭ اتاقتى قامشىگەرى رەتىندە بەلگىلى. ول شىڭجاڭ وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن جانە قامشىگەرلىك ونەرىمەن ءوز زامانىنىڭ قاھارمانى اتانعان. ونىڭ شەبەرلىگى مەن باتىلدىعى تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەر كوپ تارالعان. قامشىمەن جاۋلارىن قورقىتىپ، قارسىلاسىن ءبىر سوققىمەن جەڭەتىن ءادىس-تاسىلدەرى حالىق اراسىندا كەڭىنەن ايتىلعان.

بىردە قارەكەنى جاراعان بۋرا قۋىپ كەلىپ، جاۋىنىنىنان العالى قالعاندا، ونى قامشىمەن قاقباسىنا ءبىر تارتقاندا، بەينە الماس قىلىشپەن كەسىپ تۇسكەندەي، بۋرانىڭ باسىن ەكىگە حاق ءبولىپ تۇسىرەدى. ول قارەكەنىڭ ەڭ العاشقى قامشى سىلتەۋى ەدى. سودان باستاپ، ونىڭ اتى ەلىگە ءمالىم بولعان.

قارەكە قامشىگەر تاعى بىردە جاۋدىڭ بىرنەشە قارۋلى ساربازىن قامشىمەن-اق جەڭىپ، ولاردىڭ ۇرەيىن ۇشىرعان. ونىڭ قامشىسىنىڭ جىلدامدىعى سونشا، قارسىلاسى سوققى قايدان كەلگەنىن تۇسىنبەي قالعان دەسەدى.

قانجىعالى بوگەنباي باتىر

• ءومىر سۇرگەن كەزەڭى: 1680–1778 جىلدار.
• ءومىر سۇرگەن جەرى: قازاق حاندىعىنىڭ اۋماعى.
• ونەرى: جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەستە قامشىنى شەبەر قارۋ رەتىندە قولدانعان. بوگەنبايدىڭ قامشى ۇستاۋ مانەرى مەن باتىرلىعى قازاق ەلىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن كوتەرگەن.

بوگەنباي باتىر ءبىر جەكپە-جەكتە قامشىسىن تەك قورعانىس قۇرالى ەمەس، شابۋىل قۇرالى رەتىندە دە قولدانىپ، جاۋىن جەڭگەنى تۋرالى اڭىز بار. ونىڭ قامشىگەرلىك شەبەرلىگىنە جۇرتشىلىق ءتانتى بولعان.

مەشەل قامشىگەر

• ءومىر سۇرگەن كەزەڭى: XIX عاسىر.
• ءومىر سۇرگەن جەرى: قازاقستان اۋماعى.
• ونەرى: مەشەل قامشىگەر قامشىنى وتە شەبەر قولدانۋىمەن اتى شىققان. ونىڭ قامشىمەن قارسىلاسىن بىردەن قۇلاتاتىن ادىستەرى حالىق اراسىندا اڭىز بولعان.

مەشەل قامشىگەر بىردە ەكى تايپا اراسىنداعى داۋ-دامايدا قامشىمەن جاۋلاسقان ەكى جاقتىڭ باسشىلارىن ساباسىنا ءتۇسىرىپ، ادىلدىك ورناتقان.

شاقشاق جانىبەك باتىر

• ءومىر سۇرگەن كەزەڭى: 1693–1750 جىلدار.
• ءومىر سۇرگەن جەرى: تورعاي ءوڭىرى.
• ونەرى: جانىبەك باتىر قامشىگەرلىگىمەن تانىمال. ول قامشىنى تەك قارۋ ەمەس، بيلىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە دە قولدانعان. ونىڭ قامشى ۇستاعان بەينەسى حالىق جادىندا ەرەكشە قالعان.

جاڭگىر حان

• ءومىر سۇرگەن كەزەڭى: 1801–1845 جىلدار.
• ءومىر سۇرگەن جەرى: بوكەي ورداسى.
• ونەرى: جاڭگىر حان قامشىگەرلىك ونەردى بيلىكتە دە، جاۋگەرشىلىك زاماندا دا پايدالانا بىلگەن. ول قامشىمەن ەلدىڭ ءتارتىبىن ساقتاپ، ادىلدىگىن كورسەتكەن تۇلعا.

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ قامشىگەر

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ (1858–1931) — قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى، عالىمى، فولكلورشىسى ءارى فيلوسوفى. ونىڭ ەسىمى رۋحاني مۇراسىمەن، تاريحي-ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەرىمەن كەڭ تانىمال. ول تەك ويشىل، اعارتۋشى عانا ەمەس، ءداستۇرلى قازاق ءومىرىنىڭ كوپتەگەن قىرلارىن مەڭگەرگەن تۇلعا بولعان. ونىڭ قامشىعا قاتىستى ويلارى مەن قامشىنى قولدانۋ ادەبى تۋرالى دەرەكتەرى ۇلتتىق مادەنيەتكە تەرەڭ بويلاعان.

ءماشھۇر ءجۇسىپ جانە قامشى

ءماشھۇر ءجۇسىپ قامشىنىڭ تەك تۇرمىستىق قۇرال ەمەس، قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني ءومىرىنىڭ سيمۆولى ەكەنىن جاقسى بىلگەن. ونىڭ جازبالارىندا قامشى تۋرالى ەتنوگرافيالىق مالىمەتتەر كەزدەسەدى. ول قامشىنىڭ الەۋمەتتىك ءرولى، ۇلتتىق بولمىسقا اسەرى تۋرالى تەرەڭ وي قوزعاعان.

قامشىگەرلىك قاسيەتى

ءماشھۇر ءجۇسىپ تىكەلەي قامشىگەر رەتىندە تانىلماسا دا، ونىڭ قامشى ۇستاۋ ادەبى مەن وسى ونەرگە قاتىستى زەرتتەۋلەرى حالىق اراسىندا جوعارى باعالانعان. ونىڭ جازبالارىندا قامشىنىڭ ەر ادامنىڭ ايبارى، باتىرلىقتىڭ نىشانى، ەل بيلەۋدىڭ سيمۆولى رەتىندەگى ءرولى ەرەكشە سيپاتتالعان.

قامشىعا قاتىستى ويلارى

• قامشىنى كەز كەلگەن جەردە قالاي بولسا سولاي ۇستاۋ قازاقى ادەپكە جاتپايدى.
• قامشى تەك قاجەتتىلىكتە عانا قولدانىلادى، ونى ابىروي مەن مارتەبەنىڭ بەلگىسى رەتىندە دە قاراستىرۋ كەرەك.
• ۇيگە كىرگەندە قامشىنى قۇرمەتپەن بوساعاعا نەمەسە ارنايى ورىنعا قويۋ كەرەك.
• ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ قامشى جايلى جازبالارى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسى مەن سالت-ءداستۇرىن زەرتتەۋدە ۇلكەن ءرول اتقاردى. ونىڭ قامشىنى تەك قۇرال رەتىندە ەمەس، رۋحاني مادەنيەتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قاراستىرۋى قازاق مادەنيەتىنىڭ بايلىعىن كورسەتەدى.

قامشىگەرلەردىڭ مادەنيەتتەگى ورنى

• قامشىگەرلەر تەك جاۋىنگەر عانا ەمەس، كوشپەلى مادەنيەتتىڭ كورنەكتى تۇلعالارى بولدى. ولار قامشىنى پايدالانۋ ارقىلى جاۋىنگەرلىك رۋحتى ساقتاپ قانا قويماي، حالىق اراسىندا ءتارتىپ ورناتۋ، ادىلدىكتى قورعاۋ، ۇلتتىق بولمىستى كورسەتۋ قىزمەتىن دە اتقاردى.
• قازاقتىڭ قامشىگەرلەرى ۇلتتىق رۋحتىڭ، باتىرلىقتىڭ جانە ادىلدىكتىڭ سيمۆولى بولدى. قامشىگەرلىك ونەر ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ، حالقىمىزدىڭ رۋحاني قازىناسىنا اينالدى. قارەكە، مەشەل سىندى قامشىگەرلەر قازاق حالقىنىڭ قاھارماندىق رۋحىنىڭ بەينەسى رەتىندە تاريحتا قالدى.

قامشىنىڭ زاماناۋي قولدانىسى

قازىرگى كەزدە قامشى ۇلتتىق مۇرا رەتىندە ساقتالىپ، مادەني شارالاردا، ەتنوگرافيالىق كورمەلەردە كەڭىنەن كورسەتىلەدى. قازاق قولونەرشىلەرى ونى تۇرمىستىق جانە ساندىك بۇيىم رەتىندە قايتا جاڭعىرتىپ، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سيمۆولدىق ءمانى بار قۇرال رەتىندە عانا دارىپتەپ ءجۇر. ارى كەتسە ونىڭ جاسالۋى، قولدانىلۋى، ادەپتەرى مەن سيمۆولدىق ماندەرىن، بايىرعى بولمىسى مەن ءومىر فيلوسوفياسىن عانا تانىتادى. مەنشە بۇل جەتپەيدى.

بۇل اتا-بابادان قالعان اسىل مۇرا كەلەر ۇرپاققا امانات بولىپ، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ التىن قازىعى رەتىندە ماڭگى ساقتالۋى ءتيىس. ول عانا ەمەس. قامشىنى ۇلتتىق برەندكە اينالدىرۋ جانە حالىقارالىق سپورت رەتىندە دامىتۋمىز كەرەك.

قامشى – قازاق حالقىنىڭ رۋحاني جانە تۇرمىستىق مادەنيەتىنىڭ ەرەكشە سيمۆولى. بۇل مۇرا تەك ەتنوگرافيالىق جادىگەر عانا ەمەس، ادامنىڭ فيزيكالىق، پسيحولوگيالىق، جانە رۋحاني دامۋىنا ىقپال ەتەتىن امبەباپ قۇرال رەتىندە باعالانادى. قامشىنى زاماناۋي قوعامدا ۇلتتىق برەند رەتىندە قايتا جاڭعىرتىپ، حالىقارالىق سپورت دەڭگەيىنە كوتەرۋدىڭ ماڭىزى وتە زور بولماق.

قامشى — جەتىلگەن سپورت قۇرالى

دەنساۋلىققا پايداسى

1. كوزدىڭ كورۋ قابىلەتىن جاقسارتادى. قامشىنى دالدىكپەن پايدالانۋ كوزدىڭ نىسانانى تانۋى مەن نازاردى شوعىرلاندىرۋى جاقسارادى.
2. قول مەن يىقتىڭ بۇلشىقەتتەرىن دامىتادى. قامشىنى ءتيىمدى سەرمەۋ ارقىلى قول، يىق جانە كەۋدە بۇلشىقەتتەرى جاقسى جەتىلەدى جانە شىنىعادى.
3. بۇكىل دەنە قوزعالىستارىن ءبىر رەتكە كەلتىرىپ، كوورديناتسيانى جاقسارتادى. قامشىگەرلىك ونەر بۇكىل دەنە قوزعالىستارىن، كوزدىڭ وتكىرلىگىن، قول جانە اياقتىڭ ۇيلەسىمدى جۇمىسىن تەز ءارى ۇيلەسىمدى ارەكەت جاساۋدى تالاپ ەتەدى.
4. ەستۋ قابىلەتىن جەتىلدىرەدى. قامشىنىڭ دىبىسىنا نازار اۋدارۋ ەستۋ قابىلەتىن جاقسارتىپ، شاپشاڭ ارەكەت ەتۋگە داعدىلاندىرادى.

رۋحاني-ەموتسيونالدىق اسەرى

1. رۋحتى كوتەرەدى. قامشى قازاقتىڭ باتىرلىق پەن تەكتىلىكتىڭ بەلگىسى بولعاندىقتان، ونى قولدانۋ تۇلعانىڭ رۋحاني قۋاتىن ارتتىرادى.
2. باتىرلىققا باۋليدى. قامشىنى مەڭگەرۋ ارقىلى ادامنىڭ ەرىك-جىگەرى كۇشەيىپ، باتىلدىق قاسيەتتەرى قالىپتاسادى.
3. سابىر مەن تارتىپكە ۇيرەتەدى. قامشىگەرلىك ونەر شەبەرلىكتى، شىدامدىلىقتى جانە ءوزىن-ءوزى باقىلاۋدى تالاپ ەتەدى.
4. ميدى دامىتتادى. قامشىنى قولدانۋ كەزىندە شاپشاڭدىق پەن دالدىكتى قاجەت ەتەتىن جاتتىعۋلار ادامنىڭ كوگنيتيۆتىك قابىلەتتەرىن جەتىلدىرەدى. بۇل رەاكتسيا جىلدامدىعىن، شەشىم قابىلداۋ قابىلەتىن جانە نازاردى شوعىرلاندىرۋدى دامىتادى.

قامشىنى حالىقارالىق سپورت رەتىندە دامىتۋ جولدارى

1. قامشىگەرلىك جارىستاردىڭ ەرەجەسىن ازىرلەۋمىز كەرەك.

• جارىس تۇرلەرى: دالدىكپەن نىسانا كوزدەۋ، ۋاقىتقا قامشى سەرمەۋ، شەبەرلىك كورسەتۋ.
• قاتىسۋشىلاردىڭ شەبەرلىك دەڭگەيىنە سايكەس جارىس ساناتتارىن ەنگىزۋ.

2. ۇلتتىق سپورت ويىندارىمەن بىرىكتىرۋ:

قامشىنى ات بايگەسى، قىز قۋ، كوكپار، ساداق اتۋ، جامبى اتۋ سياقتى ءداستۇرلى ويىندارعا قوسۋ ارقىلى جارىستىڭ تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋ.

3. قامشىنى ساندىك جانە تۇرمىستىق قۇرال رەتىندە ەكسپورتتاۋمەن بىرگە قامشىگەرلىك جارىستاردى جاھاندىق سپورت تۇرىنە اينالدىرۋ ارقىلى الەمدىك اۋديتورياعا تانىتۋ بۇگىنگى ءبىزدىڭ ۇلت جاۋھارىن قۇرمەتتەۋ سەزىمىمىزدى ارتتىرا تۇسەدى.

قامشى – قازاق برەندكە اينالدىرۋ ارقىلى الەمگە قازاق مادەنيەتىن تانىتىپ، قامشىگەرلىك جارىستاردى حالىقارالىق سپورت ءتۇرى رەتىندە دامىتۋعا زور مۇمكىندىك بار. بۇل تەك ۇلتتىق بولمىستى ساقتاۋ عانا ەمەس، دەنساۋلىقتى نىعايتۋ، رۋحتى شىڭداۋ جانە قازاقتىڭ باي ءداستۇرىن جاھاندىق دەڭگەيدە دارىپتەۋدىڭ ماڭىزدى قادامى بولماق.

قۋانىش ءبىلالۇلى قامشىنىڭ رۋحاني مۇراسىن جاڭعىرتۋشى

«قامشى پورتالىنىڭ» جەتەكشىسى قۋانىش ءبىلالۇلى – قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇراسى مەن سالت-ءداستۇرىن جاڭعىرتۋ جولىندا ەلەۋلى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن تۇلعا. ول بالا قامشىدان التىن قامشىعا دەيىن قامشىنىڭ وننان استام ءتۇرىن جاساپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قازىرگى زامانعا ساي قايتا تۇلەتۋدە. سونىمەن قاتار، زاماناۋي ۇلگىدەگى قامشى ديزاينىن ۇسىنا وتىرىپ، اتا-بابادان قالعان اسىل مۇرانى جاس بۋىننىڭ ساناسىنا سىڭىرۋگە ەرەكشە كۇش سالۋدا.
قۋانىش ءبىلالۇلى قامشىنى تەك تۇرمىستىق زات رەتىندە عانا ەمەس، رۋحاني سيمۆول رەتىندە دە قاراستىرادى. ونىڭ بالالار باقشالارىنا ارنالعان «قامشى» جانە «ءدۇر قامشى» اتتى ءان ماتىندەرىن شىعارىپ، جاس ۇرپاقتىڭ رۋحاني دۇنيەسىنە ۇلتتىق تاربيە ءدانىن ەگىپ جۇرگەنى – وسىنىڭ ايقىن كورىنىسى.
قامشىنىڭ قازاق ومىرىندەگى تەرەڭ ءمانىن ۇعىندىرا وتىرىپ، قۋانىش ءبىلالۇلى ۇلتتىق مۇرانى جاڭاشا قىرىنان تانىتۋعا بار كۇشىن جۇمساپ كەلەدى. ونىڭ ەڭبەگى – تەك شىعارماشىلىق ەمەس، رۋحاني جاڭعىرۋ جولىنداعى ۇلكەن ۇلەس.

بولات بوپايۇلى

Abai.kz